Mavzu: O‘zbekiston aholisi va mehnat resurslari mundarija: kirish I bob. Respublika aholisi sonining o’sishi va aholining milliy etnik tarkibi

II BOB. O’ZBEKISTON AHOLISINING YOSHLAR TARKIBI VA MEHNAT RESURSLARIDAN FOYDALANISH
2.1 O’zbekiston aholisining yoshlar tarkibi
Aholi soni - ma’lum hudud yoki aholi guruhidagi kishilarning miqdoriy ifodasidir. Demografiyada aholi soni, eng umumiy va asosiy ko’rsatkich bo’lib, aniq bir davrdagi aholi miqdorini anglatadi. Statistik manbalarda aholi soni ma’lum bir chisloga (1-yanvar.1 iyul yoki 31 dekabr) keltiriladi. Masalan, O’zbekeiston aholisi 1991 yil 1 yanvarda 20708,2 mingni, 2000 yil 1 yanvarda esa 24487,7 mingni tashkil etdi. Bu ko’rsatkichlarni butun yil uchun qabul qilib bo’lmaydi, chunki yil davomida, ya’ni 1 yanvardan 31 dekabrga qadar aholi soni tug’ilish va o’lim hisobiga muntazam o’zgarib turadi. Har bir xudud aholi sonini o’rganganda, uni doimiy (shu hududda doimiy ro’yxatga olingan) va mavjud real (tekshirilayotgan davrda shu hududda ma’lum muddat yashayotgan) aholiga ajratiladi. Demografik gadqiqotlar olib borishda nazariy aholi soni, hamda mavjud, real aholi sonidan foydalaniladi. Nazariy aholi soni o’zgarmas -stabil, aholi sonidir. Stabil aholi soni lotincha 51a’shz so’zidan olingan bo’lib, doimiy, o’zgarmas degan ma’noni bildiradi. Aholi takror barpo bo’lishining maxsus koffio’ientlarini hisoblaganda stabil aholi sonidan foydalaniladi, turli demografik modellarni tuzganda nazariy aholidan foydalaniladi, ya’ni, o’rganilayotgan davr aholi soni o’zgarmas deb qabul qilinadi. Real, mavjud aholi soni ma’lum bir ma’muriy xududning, davlatning o’rganilayotgan davrdagi mavjud aholi sonidir. Masalan, O’zbekiston davlatining aholi soni, Farg’ona vodiysining aholi soni va x.k. Demografik koeffitsientlarni xisoblaganda odatda o’rtacha yillik aholi sonidan foydalaniladi. Chunki demografik jarayon butun yil davomiga ya’ni 1 yanvardan 30 dekabrgacha qadar bo’lgan mudldtga hisoblanadi. Aholi soni esa yuqorida qayd etilgandek yil boshiga- 1 yanvarga olinadi. Ma’lum kalendar yilga o’rtacha yillik aholi soni hisoblash uchun shu, kalendar yilining boshidagi va keyingi kalendar yilning boshidagi aholi soni qo’shilib ikkiga bo’linadi va o’rganilayotgan yil uchun o’rtacha aholi soni aniqlanadi. Buning uchun 1999 yil 1 yanvardagi va 2000 yil 1 yanvardagi aholi sonlarini qo’shib ikkiga bo’linadi. (R1999+R2000:2)

Aholi soni xaqidagi aniq ma’lumotlar aholi ro’yhati o’tkazish yo’li bilan to’planadi. Aholi ro’yxatlari orasidagi davr uchun, esa har yilgi tug’ilish, o’lim va migratsiya jarayonlarini e’tiborga olgan xolda aholi soni maxsus uslublar yordamida hisoblanadi. Demografik jarayonlarni o’rganishda aholining yosh-jinsiy, nikoh va oilaviy tarkibi muxim omil xisoblanadi. Ahoteining jinsiy tarkibi nikohga kirish va aholining oilaviy tarkibining shakllanishida asosiy demografik zamindir. Demografiyada jinslar munosabatini aniqlashda ikki xil ko’rsatkich qo’llaniladi. 1. Jami aholi tarkibida jinslar salmog’ifoiz hisobida. Masalan, 2000 yil O’zbekistonda jami aholi 24582,8 ming kishini tashkil etadi. Ulardan erkaklar 12232,7 va ayollar 12350,1. Ushbu ko’rsatkichlar asosida jami aholi tarkibida erkaklar 49,8 foizni, ayollar esa 50,2 foizni tashkil etishini aniqlash mumkin. Aholi jinsiy tarkibini o’rganishda aniq ko’rsatkich har 1000ta erkaklarga nisbatan ayollar soni, yoki har 1000 ta ayollarga nisbatan erkaklar soni ifodasidir. Ushbu ko’rsatkich orqali ma’lum hudud jami aholisining va aholi yosh guruhlari (0-9,10-19,20-29...) jinsiy tarkibi o’rganiladi. Misol tariqasida, yuqorida keltiril1^an ma’lumotlardan foydalanib, ayollar sonini erkaklar soniga bo’lamiz va natijani 1000 ga ko’paytiriladi.2000 yilda O’zbekistonda har 1000 ta ayolga 991 erkak to’g’ri kelar ekan, yoki erkaklar ayollardan kamroq ekan. Ana shunday uslub bilan aloxida yosh guruhlari uchun ham ayollar va erkaklar nisbati aniqlanadi. Aholi yosh tarkibi uch asosiy omil ta’sirida shakllanadi; 1)Yangi tug’ilganlardagi jinsiy nisbat: 2) O’limdagi jinsiy farq. 3) Aholi migratsiyasidagi jinsiy farq. Aholining yosh tarkibi-ijtimoiy-iktisodiy va demografik jarayonlarni o’rganish maqsadida aholining yosh guruhlarga bo’tshnishidir. Aholi yosh guruhlari va demografik jarayonlar o’zaro uzviy bog’liq holda shakllanadi. Aholi tarkibida yoshlar (0-9, 101-19,20 - 29 yoshida) salmog’ining yuqoriligi nikoh va tug’ilish kabi demografik jarayonlarga ijobiy ta’sir etadi. Ayni paytda tug’ilish yuqori bo’lgan hududlarda bolalar, yoshlar salmog’i yuqori bo’ladi. Tug’ilish darajasi past bo’lgan hollarda esa aholi tarkibida qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog’i yuqori va o’lim hollari ko’proq sodir bo’ladi. Demografik nuqtai nazardan yondashganda aholining bugungi yosh tarkibi kechagi aholi takror barpo bo’lishining natijasi va kelajakdagi demografik rivojlanishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Aholi yosh tarkibini o’rganganda aholining alohida har bir yoshlarga (0,1,2,3,4,5 . . .100 va undan yuqori) besh yillik yosh guruhlariga (10-14 , 15-19...) va uch yirik-yirik guruhlariga (0-14, 15-59, 60 va undan yuqori) ajratiladi. Aholi yosh tarkibi demografiyada asosiy o’rganish ob’ekti sifatida o’z kelib chiqish va rivojlanishiga ega. Ushbu rivojlanishni quyidagi yo’nalishlarga ajratish mumkina) alohida yosh guruhlari va ularni nisbatlarini statistik tahlili: b) aholi yosh tarkibining shakllanish qonuniyatlari va ularning demografik rivojlanishning omili sifatidagi o’rni: v) aholi yosh tarkibi va ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni o’zaro bog’liqligi. Aholi sonining o’sib borishida uning yosh tarkibi asosiy omil hisoblanadi. XX asrning o’rtalarida iqtisodiy rivojlangan davlatlarda aholi takror barpo bo’lishi tug’ilish darajasiniig nisbatan pastligi va aholi umumiy tarkibida bolalar salmog’ining kamligi bilan harakterlanadi. Rivojlanayotgan davlatlarda esa ana shu davrda nisbatan yuqori tug’ilish va aholi tarkibida bolalar salmog’ining yuqoriligi harakterli edi. Tug’ilish yuqori va uni nazorat etish darajasi past bo’lgan sharoitda aholining yosh tarkibi, aholi soni o’sib borishiga bevosita ta’sir etadi. XX asrning boshlarida shved olimi G.Sundberg tomonidan aholi yosh tarkibining uch turi ajratilgan 1) Progressiv yosh tarkibi-aholi tarkibida bolalar (0-14 yosh) salmog’i yuqori bo’ladi va aholi o’sishiga olib keladi. 2) Statsionar yosh tarkibi-aholi tarkibida bolalar va qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog’i deyarli teng bo’ladi, bunday yosh tarkibi aholi o’sishida asosiy omil bo’la olmaydi. 3) Regressiv yosh tarkibi-aholi umumiy sonida qariyalar salmog’i bolalarga nisbatan yuqori bo’ladi, aholi takror barpo bo’lishi qisqarib aholining qarish jarayoni ro’y beradi. Aholining qarish jarayoni-tug’ilishning kamayib ketishi va aholi o’rtacha umr ko’rishi muddatini uzayish hisobiga aholi tarkibida qariyalar (60 yosh va undan yuqori) salmog’ini oshib borishidir. Aholining nikohda turish tarkibi-aholining jinsiy va yosh guruhlarining nikohda turish holati bo’yicha taqsimlanishi. Nikoxda turishi asosan yosh guruhlari bo’yicha o’rganilganligi uchun ham ko’p adabiyotlarda aholining «nikoh-yosh tarkibi» ham deyiladi. Aholining nikoh holati bo’yicha asosiy manba aholi ro’yhati ma’lumotlari hisoblanadi. Aholi ro’yhati o’tkazilayotganda aholi nikohda turuvchilar va nikohda turmaydiganlar guruhiga ajratib ro’yhatga olinadi. Nikohda turmaydiganlar guruhiga bo’ydoqlar, bevalar va ajralganlar kiradi. Aholining nikohda turishi aholi takror barpo bo’lishi va oilalar shakllanishida asosiy demografik omil sifatida ahamiyatlidir. Aholining oilaviy xolati va tarkibi demografik jarayonlarga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Ma’lumki, jamiyatda insonlar oila muxitida oila a’zosi bo’lib, turli guruhlarda guruh a’zosi bo’lib yoki o’zlari alohida yolg’iz holda yashaydilar. Aholining bunday guruhlarga bo’linib yashashi uning oilaviy holatini bildiradi. Aholining oilaviy holati haqidagi ma’lumotlar aholi ro’yhati o’tkazish yo’li bilan to’planadi.

Demografik vaziyatning shakllanishida aholining jinsiy tarkibi asosiy omil hisoblanadi. Aholi tarkibida erkaklar va ayollar salmogʻining tengligi, yaʼni mutanosibligi ularning nikohga kirish va oilalarning tashkil topishiga qulay vaziyat yaratadi, biroq har doim ham jamiyatda erkaklar va ayollar salmogʻi teng boʻlavermaydi. Statistik maʼlumotlarning koʻrsatishicha, Oʻzbekistonda 19-asrning 2-yarmi hamda 20-asr boshlarida aholi tarkibida erkaklar salmogʻi ancha yuqori boʻlgan.

Toshkent sh. aholisi miqdorida ayollar salmogʻi respublikaning oʻrtacha koʻrsatkichidan yuqoriroq boʻlib, 51,0 %ni tashkil etadi (2004). Buning asosiy sababi shahar aholisining milliy tarkibiga bogʻliq: Toshkent sh. aholisining 4045 %ni boshqa millat vakillari tashkil etadi, ularda ayollar miqdori erkaklarga nisbatan bir qadar yuqori. Bundan tashqari shahar joylarda erkaklar oʻlimi qishloq joylarga nisbatan ancha yuqori. Mas., 1989-yilda Oʻzbekistonda 5054 yoshdagi har 1000 ta erkak orasida qishloqda 10 tasi oʻlgan boʻlsa, shaharda oʻlim 13 taga yetgan. Bu koʻrsatkich 7074 yosh guruhlarida 4962 ni tashkil etadi.
Aholining koʻpayishida yoshlar, ayniqsa, 1519, 2024, 2529 yoshli guruhlarning jinsiy tarkibi alohida ahamiyatga ega. Chunki aholi, asosan, mana shu yoshlarda nikohga kirib, oila quradi.
Maʼlumotlarning koʻrsatishicha, dunyodagi juda koʻp davlatlarda 1530 yoshlardagi ayollarga nisbatan erkaklarning soni biroz yuqoriligi kuzatila di. Biroq Yevropa, Avstraliya, Amerika ning baʼzi davlatla rida esa 59 yoshli guruhlardan boshlab erkaklar salmogʻi kamayib ketgan. Buning sababi, bu davlatlar da oʻgʻil bolalar oʻlimining yuqoriligi dir. Oʻzbekistonda asosiy nikohga kirish yoshlarida erkaklar va ayollar nisbati deyarli tengdir. Bu tenglik ayollarning tugʻish yoshidagi guruhlarida ham davom etadi.
Oʻzbekistonda aholining yosh tarkibi uning demografik xususiyatlariga va turmush darajasiga bogʻliq. Oʻzbekiston dunyoda tugʻilish darajasi nisbatan yuqori boʻlgan davlatlardan. Biroq oʻlkadagi tugʻilishning yuqori darajasi hammavaqt ham aholining muntazam koʻpayib borishini taʼminlay olmagan. 20-asrning 1-yarmida Oʻzbekistonda bolalar oʻlimi yuqori boʻlgan va tugʻilgan bolalarning 5060 % bolalik va oʻsmirlik davridayoq nobud boʻlishgan. Bu hol aholining yosh tarkibida ham ifodalana di. Mas., 1926 va 1939-yillarda oʻtkazil gan aholi roʻyxati maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekiston aholisining umumiy sonida 09 yoshdagi bolalar salmogʻi 2324 %ni, 1959-89-yillardagi aholi roʻyxati maʼlumotlarida bu koʻrsatkich 2832 %ni tashkil etgan.
Aholi tarkibida bolalar salmogʻi ning oshib borishi 1-navbatda bolalar oʻlimining keskin kamayishi bilan bogʻliq. Bolalar salmogʻining oshib borishiga bevosita taʼsir etuvchi omillardan yana biri Oʻzbekistonda tugʻilayotgan bolalar sonining koʻpayib borishidir. Tugʻilish surʻati 20-asrning 2-yarmida juda yuqori boʻlgan. Agar Oʻzbekistonda 1950-yil tugʻilishning umumiy koeffitsiyenti 30,8 %ni tashkil etgan boʻlsa, 1960-yilda 39,8 %ga teng boʻlgan. Bu davrda tugʻilgan bolalar 1975-80-yillarda kamolot yoshiga yetganlar va natijada aholi tarkibida 15-19, 20-24 yoshli guruhlarning salmogʻi koʻtarilgan. Bu hol esa, oʻz navbatida, Oʻzbekistonda yangi oilalar tarkib topishiga va oilalar miqdorining koʻpayishiga olib kelgan.
BMT maʼlumotlariga koʻra Oʻzbekis ton aholisining yosh tarkibi dunyo aholisi yosh tarkibiga taqqoslansa, bolalar salmogʻining ancha yuqoriligi kuzatiladi.
Oʻzbekiston qarish shkalasi boʻyicha jahondagi aholisi „yosh“ davlatlar qatoriga kiradi.
Oʻzbekistonda mehnat yoshi erkaklar uchun 16-59 yosh, ayollar uchun 16-54 yosh qilib belgilangan. Mehnat yoshidan yuqori, yaʼni 55 va undan katta ayollar, 60 va undan katta erkaklar soni 19912004-yillarda 18,7 % ga oshdi.
Oʻzbekistonda bugungi demografik vaziyat, ayniqsa, tugʻilish jarayonining kamayib borishi (1991-yilda tugʻilish ning umumiy koeffitsiyenti 34,50/00 ni tashkil etgan boʻlsa, 2004-yilda bu koʻrsatkich 20,50/00ga teng boʻldi yoki 140/00 ga kamaydi) yaqin kelajakda jami aholi salmogʻida qariyalar ulushining ortib borishidan dalolat beradi. Bu hol esa, Oʻzbekistonda qariyalarning ijtimoiy-demografik guruh sifatida gi mavqei oshib borishini koʻrsatadi.
O’zbekiston statistikasida aholi oilaviy holati bo’yicha uch guruhga ajratilgan va aholi ro’yhati dasturiga kiritilgan.
1. Oila bilan birga oila a’zosi bo’lib yashovchilar.
2. Oiladan alohida, lekin oila bilan muntazam aloqani saqlab qolgan holda yashovchilar.
3. Yolg’iz yashovchilar.
O’zbekistonda aholining oilaviy xolatiga oid to’laroq statistik ma’lumotlar 1939 yilda o’tkazilgan aholi ro’yhatlari ma’lumotlaridan boshlab mavjuddir. Ushbu ma’lumotlar ko’rsatishicha 1939 yilda O’zbekiston aholisining 93,3 foizi oila a’zosi bo’lib, oila bilan birga 6,7 foizi esa oiladan alohida yashaganlar. Agar bu ko’rsatkichlar 1989 yil o’tkazilgan aholi ro’yxati ma’lumotlari bilan solishtirilsa respublika aholisining oilaviy tarkibida katta ijobiy o’zgarishlar bo’lgani ma’lum bo’ladi. Chunki 1939-1989 yillarda aholining oila a’zosi bo’lib, oila muxitida yashovchi qismi 2 foizga ko’paydi va jami aholining 95,3 foizini tashkil etdi. Yolg’iz yashovchilar esa, deyarli ikki marta kamaydi. Aholining oilaviy tarkibi deganda oila a’zosi bo’lib yashovchi aholining oila turlari bo’yicha taqsimlanishi tushuniladi1. Axolining oilaviy tarkibini ifodalovchi asosiy ko’rsatkichlar aholining oila kattaliklari, ya’ni oilada yashovchi kishilar miqdoriga qarab va oilaning ijtimoiy guruhlari bo’yicha taqsimlanishidir.
2021 yilning 1 yanvar holatiga O‘zbekiston doimiy aholisi tarkibida 4 yoshgacha bo‘lgan bolalar ko‘pchilikni tashkil qiladi – 3 756 106 nafar. 85 va undan katta yoshdagilar aholi tarkibida eng kam qatlam hisoblanadi.
Davlat statistikasi qo‘mitasi ma’lumotliragi ko‘ra, aholining yosh tarkibi bo‘yicha taqsimlanishi:

• 0-4 yoshlilar — 3 756 106 nafar

  
  

• 5-9 yoshlilar — 3 341 346 nafar

  
  

• 10-14 yoshlilar — 3 078 367 nafar

  
  

• 15-19 yoshlilar — 2 569 705 nafar

  
  

• 20-24 yoshlilar — 2 758 841 nafar

  
  

• 25-29 yoshlilar — 3 218 218 nafar

  
  

• 30-34 yoshlilar — 3 081 371 nafar

  
  

• 35-39 yoshlilar — 2 617 689 nafar

  
  

• 40-44 yoshlilar — 2 151 240 nafar

  
  

• 45-49 yoshlilar — 1 910 995 nafar

  
  

• 50-54 yoshlilar — 1 622 297 nafar

  
  

• 55-59 yoshlilar — 1 528 091 nafar

  
  

• 60-64 yoshlilar — 1 226 095 nafar

  
  

• 65-69 yoshlilar — 762 473 nafar

  
  

• 70-74 yoshlilar — 468 735 nafar

  
  

• 75-79 yoshlilar — 246 064 nafar

  
  

• 80-84 yoshlilar — 148 712 nafar

  
  

• 85 va undan kattalar — 72 546 nafar

  
  

Ma’lumot uchun, 2021 yilning 1 oktyabr holatiga respublikaning doimiy aholisi soni 35 million 79,2 ming kishini tashkil etgan.