Mavzu: Pedagogik akmeologiya predmeti va uning fanlar tizimidagi o‘rni. Mavzu rejasi

---

Mavzu: Pedagogik akmeologiya predmeti va uning fanlar tizimidagi 
o‘rni. 
Mavzu rejasi: 
 
1.Pedagogik akmeologiyaning paydo bo‘lishi. 
2.Pedagogik akmeologiyaning ilmiy asoslari.

3.Pedagogik akmeologiya predmeti va uning fanlar tizimidagi o‘rni. 

4.Pedagogik akmeologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni. 
I.1. Pedagogik akmeologiyaning paydo bo‘lishi 
Hozirgi paytda puxta o‘ylangan, ilmiy asoslangan davlat siyosati vositasida 
mamlakatimiz fuqarolarining tabiiy qobiliyati, bilimi, malakasi, kasb-hunarga 
layoqati va say-harakatlaridan oqilona foydalanish uchun qulay zamin yaratish, 
shuningdek, mustaqil O‘zbekistonning ravnaq topishida ularning ehtiyojlari, 
ijtimoiy manfaatlari, hayotiy istiqbollarini belgilab olish va ro‘yobga chiqarish 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bu vazifalarni amalga oshirishda yuksak bilimli, еtuk professional kadrlarni 
ahloqiy kamolot ruhida shakllantirish, mamlakatimiz ravnaqi hamda gullab-
yashnashi uchun xizmat qiladigan akmeshaxslarni vujudga keltirish ustuvor 
vazifalarimizdan biriga aylanib bormoqda. 
Ushbu mexanizmlardan biri – inson resurslarini rivojlantirish, undan oqilona 
foydalanishning yangicha yo‘llarini izlab topish, ya’ni o‘ta muhim еchimlaridan biri 
– akmeologiyaning ijtimoiy ahloqiy muammolarining ilmiy muomalaga kirib 
kelishidir. 
Akmeologiyaning ilmiy muomalaga kirib kelishiga asos solgan psixiolog 
B.G.Ananev, «Insonning ruhiy bilish rivoji markazida dastlabki va so‘nggi 
ontogenez, «chetroqda» esa insonning ko‘proq ijodiyroq, samaraliroq ijtimoiy-faol 
hayot fazasi bo‘lishi mumkin», deydi. 

---

Albatta, bu jarayonlarning barchasi, shaxsning individual-ruhiy rivoji haqidagi 
yagona ilmiy-nazariy g‘oyaning maxsus fundamental ishlab chiqarilgan, o‘smirlik 
va еtuklikning yosh psixologiyasi qismisiz mavjud bo‘la olmaydi, degan nazariyalar 
ham yo‘q emas. 
Shu bois, akmeologiyaning predmeti individ, shaxs individual faoliyatining 
barcha sohalarida erishgan maksimal еtukligi bo‘lmog‘i lozim (A.A.Bodalyov, 
N.V.Kuzmina, AA.Derkach va boshqalar), degan qat’iy konsepsiya yuzaga keldi. 
Maksimal еtuklik individ, shaxs rivojining cho‘qqisi va individual faoliyat 
bilan bog‘liq ekan, demak ana shu cho‘qqi yunonchada «akme» deyiladi va bu soha 
akmeologiya deb yuritiladi. 
Shu bilan birga, «akme»da insonning faoliyati bilan bog‘liq holatlar ham 
nazarda tutiladi. Jumladan, shaxsning «yulduzli» onlari yoki shunga yaqin 
jarayonlar, ya’ni biror-bir sohada erishgan oliy yutuqlari (N.V.Kuzmina). 
Zamonaviy ilm-fanda insoniy yuksaklikning «akme» kategoriyasi bilan bog‘liq 
bir necha talqinlari mavjud. Jumladan, birinchi, «akme» – bu qisqagina hayot 
kesimini qamrab olsada, ko‘p qirrali holat bo‘lib, insonning har doim jamiyatda 
qanchali ko‘z o‘miga ega ekanligi, uning biror-bir soha mutaxassisi sifatida olib 
borayotgan salmoqli faoliyati, shaxs sifatida esa uni o‘rab turganlar bilan olib borgan 
ijtimoiy aloqasida qanchalik boy yoki qashshoqligi, turmush o‘rtoq va ota-ona 
sifatida tayyorlik darajasi bilan bir qatorda yaxshi tomonga o‘zgara olish darajasi va 
eng yashirin ezgu qobiliyatlarini ham ko‘rsata olish darajasiga ham bog‘liqdir. 
Yunonlar, insonning nimagaki qodir bo‘lsa, qobiliyati va imkoniyati qirralarini 
ko‘rsatishga xizmat qiladigan barcha еtuklik belgilari namoyon bo‘lgan umrining 
shu qismini «akme» deb ataganlar. Akme – yunoncha («yuksalish», «cho‘qqi») 
kamolot, yuksalish, еtuklik ma’nolarini anglatadi. Akmeolog mutaxassislar 
shaxsning yuksak professionalizmi va ijodiy mahorati muammolarini oqilona 
еchishni muhim inson resurslaridan foydalanishda deb bilmoqdalar. Bu degani, 
ularni integrativ-kompleks o‘rganish muhimlik g‘oyasini ilgari suradilar. Bizning 
fikrimizcha, faqatgina kasbiy yuksaklikka erishish g‘oyasi bilan chegaralanish 
muammoning еchimiga olib kelishi mushkul. Yetakchi faylasuf olim Xatima 

---

Shayxova bu borada: «Akmeologiya – zamonaviy yangi fan. Uning muhim vazifasi 
muayyan kasb-korlikning yuksak pog‘onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini 
o‘rganishdir. 
Akmeologiyaning mazmun-mohiyati – insonning har bir kasb-hunarni bilim 
orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi 
hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga 
ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, 
kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida 
mukammallik va kamolotga erishishni o‘rganishdan iborat», deydi. Bizningcha esa, 
akmeologiya tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida nafaqat kasbiy 
mahoratning yuksak muvaffaqiyatga erishishi, balki insonning еtuklik bosqichida 
ham ruhan, ham ijtimoiy rivojlanish qonunlari va mexanizmlari, ijtimoiy, ruhiy 
yuksaklikka erishish darajalari fenomenologiyasini o‘rganish haqidagi fandir. 
Bunda biz Sharq allomalarining «komil inson» g‘oyalarini akmeologiyaning ob’ekti 
«akmeshaxs» tushunchasi bilan bir qatorda tadqiq etgan holda, ushbu fanning 
fundamenti Markaziy Osiyo mutafakkirlarining qo‘lyozmalarida o‘z ifodasini 
topgan va bugungi kunda bizning mamlakatimizda keng foydalanilmoqda, desak, 
aslo adashmaymiz. Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqqan holda, «ake» 
tushunchasini albatta yuksak cho‘qqi, avj nuqta, eng oliy hissiyotlar (A.Maslou), 
deyish mumkin.
Akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik» iborasi 
bo‘lib, ushbu tushuncha shaxsning intiluvchanlik xossasini anglatadi. Akmeshaxs – 
akmeologiyaning asosiy predmeti bo‘lib, uning mazmun-mohiyati – insonning har 
bir kasb-hunarni ilm-bilim orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat 
ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, 
ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur 
anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado 
etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar 
bilan uyg‘unlikda o‘rganishdan iborat bo‘lib, insonning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy 
dunyosida yuksakroq cho‘qqilarga, kasbiy kamolotda mukammallik bosqichiga 

---

erishish muammolarini o‘rganadi. Rivojlangan mamlakatlarning asosiy 
takomillashuv mexanizmi raqobat bo‘lib, insonni doimo yuksaklik, komillikka, 
barkamollikka undaydi. Bu jihat akmeologiyada milliylik va umuminsoniylikning 
o‘zaro dialektik munosabatlarini shakllanishiga olib keladi. Akmeologiya inson 
kasbiy faoliyati doirasidagi professionallik va ijodiylikning akme shaklining 
rivojlanishi uchun zarur qonuniyatlari o‘rganuvchi fan bo‘lgani uchun 
«akmeologiya» atamasining mazmuni, mohiyati insonshunos olimlar tomonidan 
turli bahs va munozaralarni keltirib chiqarmoqda. Buning boisi, birinchidan, 
akmeologiya sohasida ilk davrlarda asosan pedagoglar, psixologlar tomonidan chop 
etilgan ilmiy asarlar, etika ixtisosligi bo‘yicha olib borilgan tadqiqot ishlari fanning 
yoki bu jihatlarinigina qamrab olganligi sababli ayrim tushunmovchiliklarni keltirib 
chiqardi. Bugungi kungacha akmeologiya sohasida olib borilgan tadqiqot ishlari 
shaxsning psixologik xaritasi, uning xarakter xususiyatlarini aniqlash hamda uning 
u yoki bu sohaga qiziqishini alohida organishga qaratilgan. Ikkinchidan, 
akmeologiyaning tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy 
mahoratning yuksak takomiliga erishishi, insonning еtuklik bosqichida rivojlanish 
qonunlari va mexanizmi hamda bundanda yuksakroq darajalarni egallash 
fenomenologiyasini o‘rganishi, y a’ni biron kasbga, sohaga astoydil mehr qo‘yib, 
bilim va tajribaga tayanib, maqsad sari intilib yashashini bildirishi hamda 
akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik» iborasi 
ekanligining fanlar integratsiyasi kesimida kompleks o‘rganilmaganligidadir. Shu 
bois ham fikrimizcha, akmeologiyani faqat shaxs kasbiy faoliyatining psixologik va 
pedagogik jihatlarini tadqiq etish inson resurslarining barcha imkoniyatlarini 
kompleks tarzda o‘rganish y o‘lida еtarli emasligini alohida qayd etish maqsadga 
muvofiq, deb o‘ylaymiz.
Umuman olganda, hozifgi globallashuv davrida jamiyatimiz o‘zining yuksak 
rivojlanish nuqtasi, fuqarolik jamiyatini barpo etishga yaqinlashmoqda. Bu esa ayni 
paytda akmeologiyaning asosiy kategoriyalaridan mukammallik, yuksaklik, oliy 
daraja kabi tushunchalar kundalik turmushda ishlatilib kelingan bo‘lsa-da, ijtimoiy-
falsafiy va ahloqiy nuqtayi nazardan maxsus ilmiy tadqiqot sifatida to‘la 

---

o‘rganilmagan. 
«Akmeologiya», 
agar 
ularni 
hududga 
moslashtirilsa, 
insonshunoslikdagi barcha tajribalardan o‘zining yuqori samaradorligi va ta’lim 
berishdagi ayrim qulayliklari bilan ajralib, o‘quv jarayonining sifatini pedagogik 
mahoratdan ozod qiladi va ta’lim-tarbiya jarayonining faqat yaxshi va a’lo darajada 
bo lishligini kafolatlashi bilan birga, uni qaytadan tiklash imkonini beradi. 
Akmeologiya quyidagi tamoyillardan kelib chiqadi. Birinchisi, mamlakatimizda 
demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo qilishda barkamol avlod 
tarbiyasi katta ahamiyat kasb etadi. Kelajagimiz poydevori bo‘lgan yoshlarni 
ta’limlashda sog‘lom ijtimoiy-axioqiy muhitni yaratish, ta’lim-tarbiya tizimini 
tubdan isloh qilish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tiklash va e’zozlash, 
ahloqan pok, intellektua еtuk, yuksak professional mutaxassis, ilg‘or fikrli, 
salohiyatli, bilimli, jahon standartlariga javob beradigan yuksak g‘oyali kadrlarni 
tayyorlash hozirgi paytda ustuvor vazifalardan bo‘lmog‘i lozim. Ikkinchisi, 
zamonaviy tafakkur rivojida akmeshaxs qiyofasiga ahloqiy munosabat zarur. Zero, 
yurt ravnaqi, millat rivoji, barqarorligini akmeshaxslarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. 
Demak, O‘zbekistonda barkamol avlod tarbiyasida jismoniy, aqliy, ma’naviy 
jihatlar kabi uch asosiy jihatga e’tibor berish o‘ta muhim va dolzarb masala bo‘lib, 
ijtimoiy jarayonlarning faol kechishida muhim omillardan hisoblanar ekan, 
shaxsning intellektual boy, yuksak ma’naviyatli akmeshaxs bo‘lib еtishishi «vaqt 
o‘zagi» elagidan o‘tgan ma’naviy merosga bog‘liqligi yoshlar ongiga singdirib 
borilishi lozim. Uchinchisi, respublikamizda yangilanish va taraqqiyot jadal davom 
etayotgan bir davrda jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolar bilan bir qatorda 
yoshlar muammosini respublika oldidagi umumiy vazifalardan ayri holda ko‘rib 
chiqish mumkin emas. Shu bois, yoshlar shaxsining shakllanishi, kamol topishi 
muammosini o‘rganishda akmeologik bilimlardan foydalanish usuvor vazifalardan 
biri bo‘lib qolmohi lozim. Umuman olganda, B.G.Ananevning fikriga ko‘ra, 
«Insonning ruhiy bilish rivoji markazida dastlabki va so‘nggi ontogenez, 
«chetroqda» esa insonning ko‘proq ijodiyroq, samaraliroq ijtimoiy-faol hayot fazasi 
bolishi mumkin». Va bularning barchasi, shaxsning individual-ruhiy rivoji haqidagi 
yagona ilmiy-nazariy g‘oyaning maxsus fundamental ishlab chiqarilgan, o‘smirlik 

---

va еtuklikning yosh psixologiyasi qismisiz mavjud bo‘la olmaydi. Shu bois, 
akmeologiyaning predmeti individ, shaxs individual faoliyatining barcha sohalarida 
erishgan maksimal еtukligi bo‘lmog‘i lozim.