Mavzu: pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari. Pedagogik kategoriyalar

1.2. PEDAGOGIK TADQIQOT OBYEKTI VA PREDMETI

Tadqiqot obyektini aniqlash jarayonida, biz nima tadqiq qilinayot- ganligi haqidagi savolga javob beramiz; tadqiqotning yangi bilimlar qo‘1- ga kiritiladigan mazkur jihati tadqiqot predmetida aks etadi (V.V.Kraevs- kiy). Tadqiqot predmeti bu obyektni o‘rganishining aniq jihatini o‘zida ifoda etadi. F.A.Kuzinning fikricha, tadqiqot predmeti - bu muhoakama qilinayotgan tadqiqot obyekti doirasiga qamrab olingan barcha narsa- hodisalardir.

Masalan, ta’limning o‘zi turli jihatlar bilan bog‘!iqlikda tadqiq etilishi mumkin:

• 
  ... qadriyat sifatida;
  
• 
  madaniyat komponenti sifatida;
  
• 
  maqsadli yo‘naltirilgan ijtimoiylashuv mexanizmi sifatida;
  
• 
  idrok etish bilan uyg‘unlik mexanizmi sifat;
  
• 
  dinamik va statistik tizim;
  
• 
  o‘qituvchi va o‘quvchiIarning o‘zaro hamkorligi;
  
• 
  jarayon;
  
• 
  natija;
  
• 
  mustaqil ta’lim;
  
• 
  boshqaruv va loyihalashtirish obyekti;
  
• 
  ta’lim xizmatlari sohasi va b.
  

Tadqiqot obyekti va predmetining muhim belgilari. Tadqiqot predmetini nima uchun aniq belgilab olish lozim? Predmening aniq belgilanishi tadqiqotchini noma’lum jihatlami aniqlashtirish jarayonida behuda urinishlardan xalos etadi, chek-chegarasiz elementlar, hossalar va munosabatlarga ega empirik obyektlar haqida yangi fikrlami bayon etishga imkon beradi. Tadqiqot predmetining aniqlashtirilishi ilmiy izlanishning chegarasi va vektorlarini o'rnatishni nazarda tutadi. Tadqiqot predmeti tadqiqotchidan yangi bilimlarni qo‘lga kiritish uchun nimalarga e’tibor qaratish lozimligini belgilab beradi.
4-jadval.
Tadqiqot obyekti va predmetining qiyosiy tahliii

Tadqiqot obyekti	Tadqiqot predmeti
Nima tadqiq qilinadi?	Obyektning qaysi jihatlari tadqiq etiladi? Obyektning tadqiqot doirasiga nimalar kiradi?
Obyekt subyektga b'og'liq boMmagan hodisa	Predmet tadqiqotchi nimani tadqiq etishni nazarda tutganligini aniqlab beradi.
Obyekt ko‘p o‘lchamga ega. Haqiqatning ko‘p o‘lchamligi	Predmet obyektning aniq tadqiq doirasi va yo‘nalishini belgilab beradi. Taqdqiqotchi- ning maqsadi aynan nimaga qaratilganligini aniqlao‘tirib beradi.
0‘nlab tadqiqotlar, obyekt esa bitta	0‘nlab tadqiqotlar, obyekt bitta, biroq 0‘nlab predmet, o‘nlab konsepsiyalar, o‘nlab haqiqatlar...
0‘quvchilarda mustaqil fikrlashni shakllan- tirishning interfaol metodlari... sifatida	“0‘quvchilarning bilish faolligini oshirish vositasi sifatida”. “0‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliya­tining samarali vositasi sifatida”.
	“0‘quvchilarda muqobil fikrlash vositasi sifatida”. “0‘quvchilarda tanqidiy fikrlash vositasi sifatida”.

Tadqiqot obyekti va predmetini aniqlashda yo‘l qo‘yi!adigan tipik xatoliIdar. Pedagogik tadqiqotlar obyekti va predmetini aniqlashda yo‘l qo‘yiladigan maxsus va tipik kamchiliklari:

• 
  pedagogik tadqiqotda obyekt yaxlitlik, lekin ma’lum qamrovni ko‘zda tutilgan holda belgilanadi. Tadqiqot predmeti - bu obyektni o‘rganishning o‘ziga xos iihati, ma’lum bir qamrov diorasi. “lovihasi” bolib. ilmiy izlanishning aniq doirasi va vo‘nalishini taqozo etadi:
  
• 
  tadqiqot predmetining metodoiogik jihatdan to‘g‘ri belgilan- ganligi faqat muammoning nazariy tahlili va mos kelishi, tadqiqotning konseptual asoslarini ishlab chiqilganligi bilan bevosita bog‘liqdir;
  
• 
  bitta obyekt turli jihatlar bilan bogMiqlikda o‘rganilishi mumkin;
  
• 
  “Tadqiqot obyekti” va “tadqiqotning obyekt sohasi” tushun- chalarini farqlash lozim. Bir muammo maydoni doirasida tadqiqotning ko‘plab obyektlarini shakllantirish mumkin;
  
• 
  tadqiqot predmeti va obyekti o‘rtasidagi vakuumning mavjudligi. Ko‘pincha obyekt yoki predmet psixologiya, pedagogik psixologiya sohasi bilan bog‘Iiqlikda aniqlashtiriladi (“... ko‘nikmlarini rivojlan- tirish” yoki “Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilaming intellektual qobiliyatini rivojlantirish”). Rivojlanish individ pisxikasi bilan bog‘lik bo‘lib, uni tashxis etish - psixologiya va pedagogik psixologiyaning tadqiqot predmetini tashkil etadi. Pedagogika shaxsni rivojlantirish mazmuni, shakl, metod va vositalarini tadqiq etadi. Masalan, falsafal doktori dissertatsiya mavzusi “0‘quvchilarida mustaqil fikrlashni shakllantirishning didaktik asoslarini takomillashtirish” tarzida tanlansa, pedagogika fanlari bo‘yicha ilmiy darjaga talabgor albatta, masalaning didaktik shart-sharoitlari - omillari, mazmuni, shakl, metod va vositalari, amaliy-texnologik tizimini tadqiq etishi talab etiladi;
  
• 
  tadqiqot predmetini “jarayon” sifatida belgilanishi (masalan, tad­qiqot predmeti - o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini shakllantirish jara­yoni). Mazkur holatda jarayon obyektiv tavsifga ega. Muallif tadqiqot obyektini emas, balki predmetini aniqlashtirgan. Qachonki tadqiqot predmeti tadqiqotchining subyektiv nuqtai nazari obyektga nisbatan aniq belgilab olingan bo‘lsa, “jarayon” sifatida aniqlashtirilishi mumkin. E.V.Berejnovaning tadqiqot ishi obyekti “pedagogika oliy ta’lim muas- sasasi talabaiarini kasbiy tayyorlash jarayoni”, tadqiqot predmeti esa, “kasbiy tayyorgarlik jarayonida talabalarda metodologik madaniyatni shakllantirish” tarzida belgilangan. Ana shu tarzda tadqiqot obyekti ham, predmeti ham jarayon sifatida aniqlashtirilgan. Shuning bilan birga, tadqiqot predmetida muallifning tadqiqotga doir subyektiv yondashuvini aks ettiruvchi aniq jihat o‘z ifodasini topgan;
  

-tadqiqot obyekti yoki predmetini ning nazariy asoslari” tarzida belgilash. Muallif nazariy asoslarni mustaqil ravishda tadqiqot jara­yonida aniqlashtiradi. Mazkur holat pedagogik ta’limotlar tarixida tadqiqot natijasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin;
-“Predmetning obyektning tarkibiy qismi sifatida” belgilanishi. V.V.Kraevskiyning fskricha, tadqiqot obyekti va predmetini aniqlash- tirishda eng keng tarqalgan kamchilik bu predmetni obyektning bir qismi sifatida qabul qilinishidir (masalan, tadqiqot obyekti - “maktab tarbiya tizimi”; predmet - “maktab tarbiya tizimining didaktik yo‘nalishi”).

5-jadval.

Tadqiqot obyekti va predmeti: metodologik xatoliklar

Tipik metodo­logik xatoliklar	Pedagogik tadqiqot obyekti va predmeti
Predmet obyekt­ning bir qismi sifatida	Obyekt - “ta’lim mazmuni”, predmet - ta’lim mazmunining majburiy komponenti. Mazkur holatda “katta” va “kichik” obyektlar mavjud. Ta’lim maz­munining majburiy komponenti qaysi jihatdan tadqiq etiladi? Tadqiqotning predmeti esa noma’ium borib qolmoqda.
Predmet obyekt sifatida	Predmet - “boshlang'ich sinf o‘quvchilarida olam haqidagi tasawurlarning shakllanishi”. Aslida maz­kur holat obyektiv jarayon. Tadqiqot doirasining predmeti esa aniq emas.
Obyekt va pred­met boshqa-boshqa fanlar tadqiq doirasi	Pedagogik tadqiqot obyekti - “ijtimoiy-maishiy er~ tak” (bolalar folklori), predmet - ... axloqiy tasav- vurlaming rivojlanishi (psixologiya).
Obyekt va pred­met tadqiqot maqsadi va vazifasi sifatida	Obyekt - “... rivojlantirish konsepsiyasi”, predmet - “rivojiantirishning tashkiliy-metodik asoslari”. Ko‘rinib turibdiki, “konsepsiya”, “nazariya” va “metodika” aslida tadqiqot natijasidir.
Tipik metodo­logik xatoliklar	Pedagogik tadqiqot obyekti va predmeti
Predmet obyekt­ning bir qismi sifatida	Obyekt - “ta’lim mazmuni”, predmet - ta’lim mazmunining majburiy komponenti. Mazkur holatda “katta” va “kichik” obyektlar mavjud. Ta’lim maz­munining majburiy komponenti qaysi jihatdan tadqiq etiladi? Tadqiqotning predmeti esa noma’ium boiib qolmoqda.
Predmet obyekt sifatida	Predmet - “boshlang'ich sinf o‘quvchilarida olam haqidagi tasawurlarning shakllanishi”. Aslida maz­kur holat obyektiv jarayon. Tadqiqot doirasining predmeti esa aniq emas.
Obyekt va pred­met boshqa-bosh- qa fanlar tadqiq doirasi	Pedagogik tadqiqot obyekti - “ijtimoiy-maishiy er~ tak” (bolalar folklori), predmet - ... axloqiy tasav- vurlaming rivojlanishi (psixologiya).
Obyekt va pred­met tadqiqot maqsadi va vazifasi sifatida	Obyekt - “... rivojlantirish konsepsiyasi”, predmet - “rivojiantirishning tashkiliy-metodik asoslari”. Ko‘rinib turibdiki, “konsepsiya”, “nazariya” va “metodika” aslida tadqiqot natijasidir.