Mavzu: personalni boshqarish korxona faoliyati samaradorligini oshirish vositasi sifatida

I BOB. KORXONA FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA PERSONALNI BOSHQARISHNING NAZARIY – USLUBIY ASOSLARI 1.1. Korxona faoliyatida personalni boshqarish va shakllantirish Inson resurslarini boshqarish — korxona manfaatlarini ta'minlash maqsadida inson salohiyatidan samarali foydalanishga qaratilgan tashkiliy, ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik, axloqiy va huquqiy munosabatlar tizimidir. Inson resruslarini boshqarishning asosiy funksiyalarini o'zida aks ettiruvchi to'rt tarkibiy qism mavjuddir:
1. Inson resurslarini shakllantirish.
2. Inson resurslarini rivojlantirish.
3. Inson resurslarini baholash.
4. Inson resurslarini rag'batlantirish.
Inson resurslarini boshqarish yoki inson resurslari menejmenti deyilganda ham alohida menejerlar, ham umuman boshqaruv butun apparatining faoliyat turlari, eng avvalo boshqaruv faoliyati tizimi tushuniladi. Personal — korxona xodimlari: rahbarlar, mutaxassislar, ishchilar, xizmat ko'rsatuvchi kichik personal. Personalni boshqarish zamonaviy yo'nalishlari „inson resurslarini boshqarish" tushunchasini qamrab oladi.Inson resurslarini boshqarish ishlab chiqarishda inson omilini hisobga olishga asoslangan. Personalni rejalashtirish — personal bilan ish olib borish barcha yo'nalishlarini belgilab olish. Inson resurslarini rivojlantirish — inson resurslarining yangi bilimlarga ehtiyojlarini aniqlash va bu ehtiyojlarni qondirib borish, boshqaruv uslublarini muttasil takomillashtirib borish, xodimlarga ularning faolligini oshirishda har taraflama yordam berish. Inson resurslarini baholash — kompaniya yoki uning bo'linmasi pirovard yoki oraliq natijalariga inson resurslarining hissalarini aniqlash. Personal ish sifatini baholash — xodimlarning egallab turgan xizmat vazifalariga loyiqlik darajasini aniklash.11 Inson resurslarini nazorat qilish — ishlab chiqarish nazorati tizimidan foydalangan holda rahbariyat qarorlari va ishlab chiqarish topshiriqlari ijrosi nazoratini amalga oshirish. Inson resurslarini boshqarishning asosiy maqsadi kompaniyada inson resurslarini shakllantirish, rivojlantirish va uning salohiyatidan eng samarali ravishda foydalanishdan iboratdir. Bu — korxona har bir xodimi bilan olib borilayotgan ishni muttasil yaxshilab borish orqali uning o'z mehnat va ijodiy qobiliyatini oshirib borishiga erishish va bu qobiliyatidan kompaniya maqsadlariga erishish uchun iloji boricha to'la foydalanishni ta'minlash demakdir. Bozor iqtisodiyoti bilan bog'liq ijtimoiy va huquqiy sohalardagi o'zgarishlar boshqaruvning yangi yo'nalishlarini shakllantiradi. Ular quyidagilardan iboratdir: —inson resurslarining strategik menejmenti; —menejer kar`erasini rejalashtirish; —inson resurslarini muvofiqlashtirish texnikasi; —iqtisodiy tanglik sharoitida inson resurslarini boshqarish; Yuqorida qayd etilgan barcha muammolarni hal etish va yangi yo'nalishlarda muvaffaqiyatga erishish umumiy asosga ega. Boshqaruv nazariyasi va amaliyoti rivojlanishiga Sohibqiron Amir Temur va g'arb olimlaridan A.Smit, F.Teylor, G.Emerson, A.Fayol`, G.Ford va boshqalar o'zlarining munosib hissalarini qo'shganlar. Tashkilotni shakllantirish bosqichida kadrlar bilan ishlash yo'nalishlari: • Tashkiliy tuzilmani loyihalashtirish; • Personalga bo'lgan talabni rejalashtirish; • Kadrlar siyosatini shakllantirish va kadrlarga oid chora-tadbirlar rejasini tuzish; • Kadrlar xizmatini shakllantirish; • Kadrlarga oid axborotlarni yig'ish, saqlash va ulardan foydalanish tizimini ishlab chiqish; • Nomzodlar faoliyatini tahlil qilish va ularni baholash mezonini shakllantirish.12 Kadrlarni rejalashtirish tashkilotning ehtiyojlarini qondirish, shuningdek, xizmatchilar va umuman, jamiyatning manfaatlarini ta'minlashga yo'naltirilgan. Kadrlarni rejalashtirish, shuningdek, inson omiliga bo'lgan ehtiyojni oldindan aniqlashdir. Personalni rejalashtirishning vazifalari asosan quyidagilardan iborat: —personalni rejalashtirishning tartibini rejalashtirish boshqa turlari bilan muvofiqlashtirgan holda ishlab chiqish; —personalni rejalashtirishni korxona umumiy rejasi bilan bog'lash; —kadrlar xizmatining reja guruhi va korxona reja guruhi o'rtasida samarali o'zaro hamkorlik faoliyatini tashkil etish; —korxonaga strategik rejalashtirishda kadrlar asosiy muammolari va ehtiyojlarini aniqlashga ko'maklashish; —korxona barcha bo'linmalari o'rtasida personal bo'yicha axborot ayirboshlashni yaxshilash. Mavjud xodimlarni baholashda, eng avvalo, ularning shakllanishiga ta'sir etuvchi tashqi omillariga, xususan mehnat bozoridagi vaziyatga e'tiborni qaratmoq lozim. Zero, mehnat bozoridagi holat ko'p jihatdan quyidagilarga bog'liq:
• aholi soni, yoshi, jinsi salmog'idagi o'zgarishlarga;
•tarmoq va hududiy bandlikdagi o'zgarishlarga;
• qo'shimcha ishchi kuchini yollash darajasiga;
•ishlab chiqarish hajmi, tarkibi va o'sish sur'atiga;
•mehnat resurslarini boshqarish usuliga.
Ichki omillarni baholash uchun quyidagi ma'lumotlar tahlilini bajarishi zarur: • doimiy band bo'lgan xodimlar soni, familiyasi, yashash joyi, ishga qabul qilingan vaqti;
• xodimlar qo'nimsizligi; 2 Personalni boshqarish /SH.N.Zaynutdinov, R.I.Nurimbetov/ 2007-yil 3 Abdurahmonov Q.H., Xolmo'minov SH.R., Xayitov A.B., Akbarov A.M. «Personalni boshqarish» O'quv qo'llanma T. 2004.13 • xodimlarning tarkibi (malakasi, mutaxassisligi, yosh tarkibi, milliy tarkibi, nogironlik salmog'i, ishchi va xizmatchilar); • xodimlar qo'nimsizligi; •ish kunining davomligi (to'liq yoki qisman bandligi, necha va qaysi smenada ishlashi, ta'tilining davomiyligi); •ish haqi, uning tarkibi, qo'shimcha ish haqi, ta'rif yoki ta'rifdan yuqori to'lov; • davlat yoki huquqiy tashkilotlar tomonidan ko'rsatiladigan ijtimoiy maishiy xizmat (ijtimoiy ehtiyojlarga ajratiladigan mablag'lar). Rejalashtirishning asosiy maqsadi firma yoki kompaniyani zarur bo'lgan ishchi kuchi bilan ta'minlash va uning xarajatlarini belgilashdan iborat. Birinchi bosqichda tashkilotning maqsadlaridan kelib chiqqan holda asosiy vazifalar belgilab olinadi. Bu vazifalar har bir ish joyida, kerakli vaqtda zaruriy miqdorda va sifatli mehnat samaradorligini ta'minlashdan iborat. Albatta, kadrlarni rejalashtirishning boshqa vazifalari ham mavjud.Ularga personal mehnati samaradorligini rag'batlantirish kiradi. Kadrlarni rejalashtirishning ikkinchi bosqichida tashkilot rivojlanishi va yangilanishining umumiy sharoitlari bilan bog'liq holda kadrlar strategiyasi ishlab chiqiladi. Uchinchi bosqichda har bir xizmatchining aniq maqsadlari belgilanib, tashkilot ichida rahbarlik tamoyillari aniqlanadi. Kadrlarni rejalashtirish uchta ketma-ket bosqichni qamrab oladi: Axborot bosqichi. Bu bosqichda statistik ma'lumotlar va boshqa zarur axborot to'planadi, qayta ishlanadi va kadrlar bilan bog'liq holat shuningdek, uning istiqbolda rivojlanish variantlari tahlil qilinadi. Kadrlar bo'yicha loyihalar ishlab chiqish bosqichi. Kadrlar bilan bog'liq holat va uning rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish muqobil variantlar ishlab chiqish uchun asos yaratadi. Bu bosqichda kadrlar bo'yicha muqobil loyihalar va ularning kadrlar iqtisodiy maqsadlarga erishishga ta'siri tadqiq qilinadi. Bu bosqich eng ko'p mehnat va kadrlar xizmatlari xodimlaridan yuqori malaka talab qiladi.14 Qaror qabul qilish bosqichi, ya'ni kadrlar xizmatlari faoliyatini tashkil qilish uchun majburiy yo'nalish sifatida rejalar variantlaridan birini tasdiqlash bosqichi. Bunda tashkiliy tarkib va shtatlar sonidan kelib chiqqan holda miqdoriy va sifat ko'rsatkichlariga ega bo'lgan reja ishlab chiqiladi. Tashkilotni malakali ishchi kuchi ta'minlash uchun zarur bo'lgan xarajatlarni belgilash kadrlarni rejalashtirishning ajralmas vazifasidir. Bunda personalni ishlatish xarajatlaridan tashqari, personalni to'ldirish va o'qitish xarajatlari ham e'tiborga olinadi. Professional vazifalar tahlili - ish joyi va lavozimlarning majburiyatlari bilan bog'liq xususiyatlari va ularning dinamik tavsifnomalarini o'rganish. Xodimlar professional vazifalarini tahlil qilib, kadrlar bo'limi rahbari xizmatchilar uchun lavozim yo'riqnomasi yoki ishchilar uchun ishlab chiqarish operatsiyalari ta'rifi va shuningdek, muayyan ish turi bajarilishi uchun zaruriy malakaviy talablarni ishlab chiqishi mumkin. Lavozim yo'riqnomasi – tashkilotning ichki huquqiy hujjati bo'lib, hizmatchining boshqaruv apparatidagi vazifasi va o'rni, funktsional majburiyatlari, huquqi, javobgarligi va uni rag'batlantirish masalalarini tartibga soladi. Lavozim yo'riqnomalari quyidagilarga imkoniyat yaratadi: - funktsional vazifalarning xizmatchilar orasida teng taqsimlanishi; - muddatiylik, mehnattalablik, davomiylik va bajarish muddatlarining miqdor ko'rsatkichlarini joriy qilish hisobiga vazifalarni o'z muddatida va ishonchli bajarilish darajasini oshirish; - jamoada ijtimoiy-ruhiy iqlimni yaxshilash, hamda boshliqlar va xizmatchilar o'rtasidagi kelishmovchiliklarni yo'qotish; - xizmatchining funktsional aloqalari va boshqa mutaxassislar bilan aloqasini aniq belgilash; - xizmatchining boshqaruvchilik qarorlarini tayyorlash va qabul qilish, hamda resurslardan foydalanish sohasidagi huquqlarini aniq belgilash; - xizmatchilarning vazifalari o'z vaqtida va sifatli bajarilishi uchun umumiy va shaxsiy javobgarligini oshirish;15 - ish vaqtini boy berish va ortiqcha ishlanishining oldini olgan holda xizmatchilarning vaqt bo'yicha bir tekis bandligini ta'minlash. Malakaviy talablar - berilgan ish turini eng yaxshi bajara oluvchi kishining ma'lumoti, malakasi va oldingi tajribasi haqidagi ma'lumotlarni keltirish bilan tavsifnomasi yoritilgan hujjat. Personal yollash uchun javobgar - kadrlar bo'limi xodimlari bo'lib, ularning majburiyatlariga yangi nomzodlarni to'plash, firmada yangi lavozim, ish joylarini ochish kiradi. Ular o'z kompaniyasi xodimlari orasidan mos keluvchi nomzodlarni izlash, o'z tarmoqlari xizmatchilari va hamkasblaridan so'rash, gazetalarda reklama e'lonlarini chop etish, mehnatga joylashtirish bo'yicha davlat va xususiy agentliklar bilan hamkorlik qilish, mehnatga joylashtirish bo'yicha kasaba uyushma byurolariga murojaat qilish, kollej talabalari orasida nomzodlar izlash bilan shug'ullanadi. Nomzodlarni ishga jalb qilish manbalari quyidagilar: 1.Tashkilot ichida izlash. 2.Xodimlar yordamida tanlash. 3.O'zini namoyon etgan nomzodlar. 4.Televidiniya, radio, gazeta kabi ommaviy axborot vositalarida e'lonlar berish. 5.Institut va boshqa o'quv muassasalariga chiqish. 6.Davlat mehnat agentliklari. 7.Personal tanlash bo'yicha xususiy agentliklar. Ko'p tashkilotlar o'zida rezerv tayyorlashni ma'qul ko'radi: xodimlarining xizmat bo'yicha ko'tarilishi arzonroq tushadi. Bundan tashqari ularning manfaatdorligi kuchayadi, psixologik muhit yaxshilanadi. Ichki rezervlar hisobidan kadrlarni to'plashning keng tarqalgan usuli - malakali xodimlarni taklif qilish bilan ochilayotgan vakansiya haqida axborot tarqatish hisoblanadi. Ichki rezervlar hisobiga kadrlar yollashning kamchiligi sifatida tashqaridan yangi qarashlarga ega bo'lgan kishilarning kelmasligi ko'rilishi mumkin. Tashkilotlarda kadrlarni yollashning eng muhim bosqichlari quyidagilar:
• kadrlar komissiyasini tashkil etish;
• ish joylari bo'yicha talablarni shakllantirish;
• ommaviy axborot vositalarida tanlov haqida e'lon berish;
• nomzodlarni tibbiy va ishga layoqatliligini tekshirish;
• nomzodlarning ruhiy holatini tekshirish;
• nomzodlarning qiziqishlari va salbiy odatlarini tahlil qilish;
• nomzodlarning reyting bo'yicha umumiy baholanishi va yakuniy ro'yxatning tuzilishi;

• kadrlar komissiyasining bo'sh joyga nomzod tanlash bo'yicha xulosasi;

• lavozimga tasdiqlash, shartnoma tuzish;
• nomzodning hujjatlarini rasmiylashtirish va xodimlar bo'limiga topshirish. Tanlovda qaror chiqarish uchun kerakli axborotni yig'ishda uchta asosiy uslubdan foydalaniladi: sinovlar, suhbatlar va baholash markazlari. Rahbariyat inson resurslarining umumiy sifatini oshirishga harakat qilar ekan, xodimlarni muntazam o'qitish va tayyorlash tizimlarini o'tkazishi kerak. Kadrlarni tayyorlash - mehnat numdorligini oshirishga yordam beruvchi ko'nikmalarga o'rgatishni bildiradi.Barcha yangi xodimlarda kompaniya maqsadlari, uning strategiyasi va faoliyat uslublari haqida aniq tasavvur hosil qilish uchun ko'pgina yirik va mayda korxonalar yangi qabul qilingan xodimlarni yollash dasturlariga ega. Ular birbirlaridan farq qilsalarda, odatda xodimlarni quyidagi mavzular bilan tanishtirish zarur: - kompaniya tarixi va tashkiliy tuzilmasi; - yollashning umumiy shartlari: ish vaqtidan tashqari mehnatga htiyojlar, ish haqi beriladigan kunlar, bo'shatish tartibi va hokazolar; - xodimlar xulq-atvorlarining umumiy qoidalari; - qo'shimcha to'lovlar tizimlari, sug'urta nafaqalari va ta'til berish amaliyotini o'z ichiga olgan holda, mehnat majburiyatlari va javobgarlik tizimi. Ishchi va xizmatchilarni o'qitish o'z ichiga to'rtta bo'g'inni oladi. 1.Professional tayyorgarlik. Ishchi va xizmatchilarning boshlang'ich, o'rta va oliy professional tayyorgarligi mavjud. Bunda ta'lim to'g'risida hujjat (diplom, shahodatnoma) beriladi. O'qish muddati 1 yildan 6 yilgacha.17 2.Malaka oshirish. Professional kurslar, menejerlar maktablari, malaka oshirish fakultetlari va biznes institutlarida bajariladi. O'qish muddati 1 kundan 1 yilgacha. 3.Kadrlarni qayta tayyorlash. O'quv yurtlarida amalga oshiriladi. Bunda ishchilar ikkinchi kasb, xizmatchilar esa ikkinchi mutaxassislikni egallaydilar. O'qish muddati 2 oydan 2 yilgacha. Kadrlarni o'qitish quyidagi hujjatlarda qayd qilinadi:
• kadrlar tayyorlash rejalari;
• o'quv dasturlari;
• kadrlarni o'qitish bo'yicha yillik hisobotlar;
• kadrlarni o'qitish bo'yicha xo'jalik shartnomalari;
• xizmatchilarning shaxsiy ishlari;
• diplom (bitiruv) ishlari;
• xizmatchilar stajirovkalari haqida hisobotlar.
1.2. Korxonada xodimlar bilan ishlash jarayonlarini tashkil etish Korxonaning xodimi, korxona yoki uning tarkibiy qismi kabi, doimiy rivojlanish jarayonida bo'ladi. Ushbu o‗zgarishlar mehnat resurslarini rejalashtirish, ishga jalb etish, tanlov va ishga qabul qilish, xodim faoliyatiga baho berish, xodimlami tayyorlash, qayta tayyorlash, o’stirish tizimini tashkil qilish, xodimlarni lavozim va professional, ma‘muriy o’sishini rejalashtirish va ishdan bo'shatish kabi bosqichlarni o’z ichiga qamrab oladi. Xodimlarni rejalashtirish shundan iboratki, u insonga zanir vaqtda va kerakli miqdordagi ish o‗rinlarini uning qobiliyati, moyilligi va ishlab chiqarish talablariga muvoflq ta'minlab berishni vazifa qilib qo'yadi. Ish o'rinlari unumdorlik va asoslash nuqtayi nazaridan ishlovchilarga o'z qobiliyatlarini eng maqbul tarzda rivojlantirish, mehnat samaradorligini oshirish imkonini berishi, insonga xos mehnat shart-sharoitlari yaratish va bandlikni ta‘minlash talablariga javob berishi lozim. Xodimlarni rejalashtirish tashkilot manfaatlari nuqtayi nazaridan ham, uning xodimlari 18 manfaatlarini ko'zlab ham amalga oshiriladi.Korxona uchun kerakli vaqtda, kerakli o’rinda, zarur miqdorda hamda tegishli malakaga ega bo‗lgan shunday xodimlarga ega bo‘lish muhimki, ular ishlab chiqarish vazifalarini hal qilish, uning o’z maqsadlariga erishishi uchun zarur bo’ladi 4 . Xodimlarni boshqarish samaradorligi ko'p jihatdan xodimlarni tanlashga bog‗liq. Xodimlarni tanlash ikki tomonlama jarayondir.Bir tomondan korxona da‘vogarga ish berish yoki bermaslikni hal qilsa, ikkinchi tomondan agar da‘vogar ishga taklif qilinsa, u bu taklifni qabul qilish kerakmi yoki kerak emasligini hal qiladi.Xodimlarni tanlash — korxonafaoliyatiga xos bo‘lgan, u ilgari surayotgan g'oyalarga insonning muayyan xususiyatlarini taqqoslash, nisbat berish demakdir. Korxonaga tanlash jarayonida boiajak xodimning sog‗lig‗i, yoshi, ma‘lumot darajasi, fuqaroligi, ish staji va hokazolar hisobga olinadi. Tanlov tadbirining tarkibiy qismi kasbiy tanlashdir. Korxona va tashkilotda xodimlar bilan ishlash muammolaridan biri xodimlarni jalb qilish paytidagi mehnatga ko‘ nikishni boshqarishdir. Xodimlarning tashkilot bilan o‗zaro hamkorligi jarayonida ularning o‗zaro moslashuvi vujudga keladi, uning asosini xodimlar tomonidan asta-sekin mehnatning yangi kasbiy va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlariga kirib borishi tashkil etadi. Xodimlar bilan ishlashni tashkil etish ikki guruhdan iborat tamoyillarga asoslanadi: personal bilan ishlashning umumiy va tashkil qilish tamoyillari. Kadrlar siyosatini amalga oshirishda xodimlar bilan ishlashni tashkil etishning tamoyillari xodimlarni boshqarishning u yoki bu jihatini takomillashtirishga xizmat qiladi. Mazkur tamoyillar davlatimiz kadrlar siyosatini amalga oshirishga asos bo'lishi bilan birga, tashkilotlami xodimlar bilan ta‘minlashning muayyan shakl va usullarini tanlashga imkon beradi. Asosiy tamoyillarga 4 Personalni boshqarish /SH.N.Zaynutdinov, R.I.Nurimbetov/ 2007-yil 232-b19 rioya qilish kadrlarni tanlashda rasmiy nomenklatura prinsipiga barham beradi, texnologiyalarni dcmokratlashtirish, xizmatchilarga xolisona baho berish, xodimlar ishining barcha subyektlari hamkorligini kengaytirish, ularning vakolati va javobgarligi chegaralarini joriy etishga keng imkoniyatlar ochib beradi. Xodimlar bilan ishlash mexanizmi mohiyatan xodimlar bilan ishlashning maqsad, tarkibi, tamoyili, texnologiya va usullaming uzviy birligidan iborat. Xodimlarga doir texnologiyalar avvalo, xodimlar ishiga qaratilgan usul, aloqa va tashkiliy tadbirlami optimallashtirishning yig‗indisidir. Rahbarning asosiy vazifasi — bu qo'l ostidagi ishchi xodimlarning energiyasidan iloji boricha samarali foydalanish va uni korxona maqsadlariga erishish uchun yo'naltirishdan iborat. Ma‘lum faoliyatga undash jarayoni rag'batlantirish deb ataladi. Rag‘batlantirish — bu boshqaruvning negizi, yadrosidir. Personal faoliyatini rag'batlantirishning asosiy omillarini ko'rib chiqamiz:
1. Mukofotlash. Xodimni rag’batlantirish olayotgan ish haqi miqdori hamda boshqa bir qancha yashash sharoitini bclgilovchi omillar (bo'sh vaqt, uy, bepul davolanish, farzandini bog‗chaga joylashtirish imkoniyati va h.k.) bilan bog‗liqdir. Bu omillarning asosiy qismiga rahbar bevosita ta‘sir eta oladi. Demak, u o’z ishchi-xodimlarini rag’batlantirishni tartibga solishi mumkin. Moddiy rag‗batlantirishning eng yaxshi usuli — personalning firma daromadidan yoki firmaning mulkidan manfaat ko‗rishidir (bunda aksiyalar ishchi-xodimlarga sotiladi).
2. Sharoit. Xodimlarni rag'batlantirishga ish joyidagi muhit, qulayliklar, mavjud shovqin darajasi, dam olish xonasining mavjudligi, oshxona, tozalik va boshqa shu kabi omillar ta‘sir ko'rsatadi.
3. Himoya. Inson kutilmaganda noqulay vaziyatlarga tushib qolishi mumkin. Ishdan chetlatilishi, hurmatini yo'qotishi, do’stlar bilan 20 aloqasining buzilishi va h.k. Bunday xatarlaming birortasiga duch kelgan xodim o’z halovatini yo‗qotadi va natijada mehnat unumdorligi pasayadi. Bunday vaziyatlarda rahbar personalni qo‘llab-quvvatlashi va har tomonlama himoyaga olishi lozim.
4. Shaxsiy rivoj. Yangi bilmilarga ega bo‘lish, tajriba orttirish natijasida xizmat pillapoyasidan ko‗tarilish imkonini yaratuvchi faoliyat xodimda qo’shimcha rag'bat hissini uyg‗otadi.
5. Har qanday kishi bir xil vazifa bilan shug‗ullanish qanchalar zerikarli ekanligini va yangi biror narsa yaratish bilan bog‗liq faoliyat, aksincha, qiziqarli ekanligini yaxshi biladi. Ijodiy yondashuvni talab etuvchi mehnat faoliyati jozibadordir. Shuning uchun rahbar o’z xodimlari faoliyatining yanada jo‗shqin va qiziqarli bo‗lishiga alohida e‘tibor berishi lozim.
6. Javobgarlik va bog‗liqlik hissi. O’z faoliyati mahsulining foydali ekanligini va uning uchun javobgarlikni his qilish, o’zini jamoaning bir bo‘lagi deb bilish insonga ma‘naviy kuch bag'ishlaydi va bundan xodim qandaydir ma‘noda rag‗bat oladi. Xodimlarda javobgarlik va bogiiqlik hissini uyg‗otish uchun rahbar imkoni boricha o’z ishchi-xodimlariga firma faoliyati haqida axborot berishi, ulami birgalikda qaror qabul qilishga, firma mulkida ishtirok etishga jalb qilishi va ular zimmasiga muhim vazifalarni yuklashi lozim. Bu masalada o‗zini o‗zi boshqarishning turli usullarini qo’llash muhim ahamiyatga ega. Quyida D. Yakivovik, Dj. Immirovichning «Mehnat etikasini yaxshilash uchun nima qilish va nimalar qilmaslik lozim» deb hisoblagan fikrlarini keltirib o‘tish mumkin. Mukofotlashni korxona samaradorligi va unumdorligi ko'rsatkichlarining ko‗tarilishiga sabab bo‘ladigan faoliyat turi bilan to'g‘ridan-to'g'ri bog‘lang. 5 Ishchi-xodimlarni boshqara olasizmi? Harakatlari va erishgan yutuqlari ushbu kategoriya ishchixodimlarining o’rtacha ko’rsatkichlaridan yuqori bo’lgan xodimlarga jamoa oldida o’z minnatdorchiligingizni bildiring. Korxona unumdorligi ortishidan xodimlar o’z ulushlarini olishlarining imkonini beruvchi tamoyilni yaratishga bor kuchingiz bilan kirishing. Qayta qurish dasturlarini amalga oshirishda, mansab majburiyatlari va ish o’rinlarini takomillashtirishda o’rta bo‗gin rahbarlari to’qnash keladigan qiyinchiliklarga katta ahamiyat bering. Korxona farovonligini oshirish yo’lida ishchi-xodimlar manfaatlariga qarama-qarshi bo‘lgan ziddiyatlar tug'duruvchi g‘oyalarni tatbiq etmang (masalan, ish jarayoni xavfsizligini kamaytirish evaziga yangi texnologiyalarni joriy etish yoki xodimlarni me‘yordan ortiqcha ishlashga majburlash ma‘qul emas). Sifat standartlarini oshirishga bel bogiashdan oldin, bu jarayon bilan bog'iiq bolgan barcha xarajatlami qoplay olishingizga amin bo'ling (bunday xarajatlar yangi standartlarga mos kelmaydigan mahsulotlarni ishlab chiqarishdan voz kechib, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish, xodimlarga boshqa vazifalarni yuklash, yangi vazifasini bajarishga qobiliyati bo'lmagan xodimlarni butunlay ishdan bo'shatish natijasida kelib chiqadi). Rahbariyat deklarasiyasi va mukofotlash tizimi o'rtasida katta farq bo'lmasligiga e‘tibor qiling. Rahbariyat ishchi-xodimlar o’rtasida mavjud bo'lgan farqning o’sishiga sabab bo'ladigan maxsus imtiyozlarni qo’llab-quvvatlamagan ma‘qul.
I.3. Korxonada personalni boshqarishning ijtimoiy samaradorligini oshirish Personalni boshqarish texnologiyasi va tizimini takomillashtirish loyihalarining ijtimoiy samaradorligini baholash ularni amalga oshirishning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy oqibatlarini aniqlashni ham talab etadi. Loyihalarning ijtimoiy samaradorligi ijobiy yutuqlargaerishish bilan birga, shu jumladan tashkilotdagi ijtimoiy o‗zgarish nuqtayi nazaridan salbiy holatlarning oldini olishni ham o’zida namoyon etadi. Ijobiy o’zgarishlar qatoriga quyidagi o’zgarishlarni kiritish mumkin: — personalning yashash darajasi va sifatini oshirishni ta‘minlash (ma‘qul ish sharoiti, ma‘qul ish haqi, zarur ijtimoiy xizmatlar va h.k.); — xodimlarga shaxsiy qobiliyatlarini rivojlantirish va amalga oshirish uchun sharoitlar yaratish; — mustaqillik va erkinllik darajasiga erishish (qaror qabul qilish imkoniyati, vazifalarni bajarish usulini aniqlash, grafik va ish intensivligini o‘rnatish va h.k.); — qulay ijtimoiy-ruhiy muhitni yaratish (kommunikasiya qilish imkoniyati, boxabarlik, rahbariyat va hamkasblar bilan nisbatan nizosiz munosabatlar va h.k.). Yo’qotilgan salbiy o’zgarishlar qatoriga quyidagilarni kirish mumkin:
— noqulay ish sharoiti tufayli personal sog’ligiga keltirilgan zarar (kasbiy kasalliklar, ishdagi baxtsiz holatlar va h.k.);
— shaxsga keltirilgan zarar (intellektual va jismoniy ko’p ish yuklatilishi va yuklatilmasligi, stressli vaziyatlar va h.k.).
Personalni boshqarish jarayoniva tizimini takomillashtirishning ijobiy ijtimoiy oqibatlari korxona chegarasi doirasidan ham tashqarida shakllanishi (va baholanishi ham lozim) mumkin (qulay korxona nufuzining shakllanishi, mintaqada yangi ish o’rinlarini yaratish va barqaror bandlikni ta‘minlash, iste‘molichilar va tabiat uchun mahsulot havfsizligini ta‘minlash). Personalni boshqarish jarayoniva tizimini takomillashtirishning ijtimoiy tavsifini, personalni boshqarish tizimining alohida tizim osti kesimida keltirib o'tamiz. 6 Personalni boshqarish Personal marketingi va rejalashtirish:
• tashkilot xodimlari salohiyatidan bir muncha toiiqroq foydalanish;
• mehnat mazmunini xodimlarning shaxsiy qobiliyatlari va qiziqishlariga mosligini ta‘minlash;
• xodimlarni bo‗shatishning salbiy oqibatlarini pasaytirish;
• personalning barqarorligini ta‘minlash;
• tashkilotning maqbul nufuzini shakllantirish. Personalni yollash va hisoblash:
• tashkilotga tezda moslashadigan personalni yollashni ta‘minlash;
• personaldan shaxsiy qiziqishlari, qobiliyatlari va imkoniyatlariga mos holda foydalanish;
• personalni almashtirganda kadrlar masalasining asoslanganligini oshirish. Mehnat sharoitlarini yaxshilash:
• ruhiy fiziologiya, ergonomika va texnik etika talablariga rioya qilish;
• mehnat muhofazasi va texnik xavfsizlik standartlari talabalarini va sanitariya-gigienik talablarni amalga oshirish;
• mehnatning insonparvarlik darajasini oshirish;
• atrof-muhitning ifloslanishini kamaytirish, tirik tabiatni saqlash. Personalni boshqarish:
• personalning tashkilotdagi ish sharoitlariga har tomonlama moslashishi;
• mehnat qilishning mohiyatini oshirish;
• xodimlarning shaxsiy qobiliyatlarini rivojlantirish;
• karerani boshqarishda xodimlar va ma‘muriyat maqsadlarining kelishuvchanligini ta‘minlash;
• tashkilotning ijtimoiy-madaniy normalarini egallashi.
Personalni motivlashtirish va rag’batlantirish:
• mehnat natijalari va ish haqi orasidagi o‗zaro aloqalarni ta‘minlash;
• xodimlarning shaxsiy rivojlanishiga sharoit yaratish;
• xodimlarda tashkilot ishiga aloqadorlik tuyg’usini shakllantirish;
• mehnatni rag'batlantirishning zamonaviy motivlashtirish tizimini shakllantirish. Ijtimoiy rivojlanish tizimosti:
• personal ehtiyojini qondirish;
• qulay ijtimoiy-ruhiy muhitni yaratish;
• xodimlar bilan ularning xohish va istaklaridan kelib chiqqan holda teskari aloqa mexanizmini shakllantirish;
• ishdan tashqari muloqat qilish uchun imkoniyat yaratish;
• xodimlaming maishiy sharoitlarini yaxshilash.
Boshqaruvning tashkiliy tuziimasini rivojlantirish:
• tashkilotning tashqi muhitdagi o‗zgarishlardan kelib chiqqan holda o’zining tuzilmalarini qayta tuzishga bo‘lgan qobiliyatlarini rivojlantirish;
• rahbarlik qarorlarini aniq ifodalangan maqsad va vazifalardan kelib chiqib qabul qilishlari uchun sharoitlar yaratish;
• xodimlaming huquq va va majburiyatlarini aniq belgilab qo’yish.
Personalni boshqarish tizimini huquqiy ta‘minlash:
• kadrlar bo'yicha qarorlarning mehnat qonunchiligi talablariga mosligi;
• kadrlar bo'yicha qarorlarning asoslanganligini oshirish;
• ishlovchilarning huquqiy himoyalanishini ta‘minlash.
Personalni boshqarish tizimining axborot bilan ta‘minlanganligi:
• personalni boshqarish bo‗limlari va mansabdor shaxslarni zarur informasiyalar bilan ta'minlash;
• axborotning sifatini, operativligi va asoslanganligini oshirish;
• bo‘linmalarni va mansabdor shaxslarni shaxsiy EHM va orgtexnikalar bilan ta‘minlash.
Personalni boshqarish tizimi va texnologiyasini takomillashtirishning quyidagicha izohlanadigan iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligining o’zaro aloqadorligiga diqqat e‘tiborni qaratish lozim bo’ladi. Bir tomondan ijtimoiy samaradorlikni personal uchun rag‗bat shaklida faqat tashkilotning mavjudligi barqaror hisoblanganda va u ushbu rag'batni namoyon etishga imkon beruvchi foydani olgandagina ta‘minlashi mumkin. Boshqa tomondan iqtisodiy samaradorlikka, agarda xodimlar o’z ish kuchini tashkilotning umumishiga baxshida qilgan taqdirdagina tashkilotda ma'lum bir ijtimoiy nafga, va demakki, ma‘lum darajadagi ijtimoiy samaradorlik darajasiga crishish mumkin. Ijtimoiy natijalar ba'zi bir holatlarda qiymat baholanishda amalga oshiriladi(masalan, personalning butun mehnat salohiyatini ishlab chiqarishni yoki mahsulot sifatini bir muncha oshirish hisobiga ko’paytirish; mehnatdan qoniqishning ortishi hisobiga kadrlar qisqarishidan keladigan zarami kamaytirish; noqulay mehnat sharoitlarini kamaytirish yoki neyterallashtirish uchun ijtimoiy imtiyozlar va kompensatsiyalarga bo'lgan ehtiyojlarni qisqartirish va h.k.). Personalni boshqarish tizimi va jarayonini takomillashtirishning iqtisodiy natijalari tarkibiga kiritilishi mumkin. Personalni boshqarish jarayoni va tizimini takomillashtirish loyihalarining ijtimoiy va iqtisodiy samaradorliklarini kompleks baholashda quyidagi yondashuvlar bo‘lishi mumkin:
• iqtisodiy samaradorlik asosiy ko‗rsatkich sifatida qaraladi, ijtimoiy samaradorlik esa organik, ya‘ni, faqat ijtimoiy tavsifdagi chora-tadbirlar ko‘rib chiqiladigan loyihalar sifatida qabul qilinadi;
• iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlikning umumlashtiruvchi integral ko‗rsatkichi hisobga olinadi, biroq maqsadning sifatli notaqqoslashtirilishining qismi ko'rinishida bunday hisob-kitob shartli tavsifga ega;
• avvalo qarorlarning variantlari iqtisodiy jihatdan mustaqil bo‗lgan ijtimoiy maqsadlar nuqtayi nazaridan ko‗rib chiqiladi va ishlab chiqiladi, keyinchalik tanlangan ijtimoiy samarali variantlar orasidan iqtisodiy jihatdan samaralisi aniqlanadi.

II-BOB. KORXONA FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA PERSONALNI BOSHQARISHNING ZAMONAVIY USULLARINI SHAKILLANTIRISH

II.1 Korxona faoliyatida personalni ish muhitiga moslashtirish Personalni moslashtirish - inson resurslarini boshqarish tizimining muhim elementi. Moslashtirishning asosiy maqsadi-yangi xodimni lavozimga kirishishi jarayonini tezlashtirish hisobiga korxona sarf-harajatlarini kamaytirish, ya'ni bunda minimal muddatlarda zarur samaradorlikka erishiladi, funksional vazifalarni o'zlashtirishga bog'liq xatolarga yo'l qo'yilishi hollari kamayadi, zero, bunday xatolar ro'yxati oldindan aniq shartlashilgan bo'lishi mumkin. Moslashtirish jarayonidan keyingi xodimlar uchun afzalliklar ham ko'zga yaqqol tashlanadi:
•samarali ishlash uchun talab qilinadigan to'liq axborotni olish;
•mavhumlik va tashvishlanish darajasining pasayishi;
•ishdan qoniqishning oshishi va korxonaga ijobiy munosabatning ortishi;
• asosiy korporativ madaniyat me'yorlari va xulq-atvor qoidalarini o'zlashtirish;
• hamkasblar bilan o'zaro ta'sirlashuv tizimining qurilishi;
•sinov muddati davrida ish natijalari bo'yicha bevosita rahbardan (loyiha rahbaridan) samarali teskari aloqani olish, jumladan, bu mehnat shartnomasida belgilab qo'yilgan bo'lsa.
Shartli ravishda moslashtirishni bir nechta bo'limga ajratish mumkin: Korporativ moslashtirish. Moslashtirishning ushbu bo'limida quyidagi savollarga javoblar aks etadi: Kompaniya bozorda qanday o'rinni egallaydi? Rivojlanish dinamikasi qanday? Korxonaning strategik maqsadlari va ustuvorlari qanday? Asosiy mijozlar kimlar?Asosiy raqobatchilar kimlar? Shuningdek, bu bo'limda korxona tarixi, uning asosiy yutuqlari, tashkiliy tuzilmasi aks ettiriladi va qayerda va qanday bo'linmalar joylashgani ko'rsatiladi. Muhim o'rin, ayniqsa ishga qabul qilingan top-menejerlar, loyiha xodimlari uchun, korxona menejmenti masalalariga o'rin berilishi kerak. Qarorlarni kim qabul qiladi? Rejalashtirish va hisobot texnologiyasi va davriyligi qanday? Qanday protseduralar, reglamentlar amal qiladi? Kim va qanday tartibda hujjatlarni imzolaydi? va h.k. Bunda yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ruxsat beruvchi hujjatlarni qo'lga kiritish uchun ko'plab masalalar chet tashkilotlar (vazirliklar, idoralar) bilan kelishib olinishi kerak. Shuning uchun bu tashkilotlarning funktsiyasini, ish grafigini va h.k.larni ta'riflab berish zarur. Ushbu masalalar bo'yicha moslashtirish, fikrimizcha, to'laligicha korxonaning bevosita rahbariga yuklatilishi darkor. Ijtimoiy moslashtirish. Ijtimoiy moslashtirish, birinchi galda, korxonada rahbariyatning muloqot uslublari masalalarini qamrab olishi kerak. Har bir yangi xodim uchun bu moslashtirishning muhim qismi hisoblanadi, chunki uning davomida xodimning ijtimoiy turmushiga oid muhim savollarga javoblar olinadi: Darajasi/lavozimi bo'yicha teng bo'lgan xodimlar, bo'ysunuvdagi xodimlar bilan rahbar qanday muloqotda bo'lishi kerak? Kim bilan tushlik qilish mumkin?Kim bilan cheksa bo'ladi?Chekish xonasida, tushlik paytida qanday masalalarni muhokama qilish mumkin/mumkin emas? Kimga maslahat va yordam so'rab murojaat qilish mumkin? va h.k. Tashkiliy moslashtirish. Moslashtirishning ushbu bo'limi ko'plab tashkiliy masalalar, ichki mehnat tartibi qoidalarini aks ettirishga, korxonada qaror topgan korporativ madaniyatning ba'zi bir jihatlarini yoritib berishga bag'ishlangan, masalan: korxonada oshxona bormi, shaxsiy buyumlarni qaerga qo'ysa bo'ladi, kirish uchun doimiy ruxsatnomani rasmiylashtirish nazarda tutilganmi - kim bu bilan shug'ullanadi va kimga murojaat qilish kerak, kim kompyuterni sozlab beradi, u ishdan chiqqanda kimga murojaat qilish kerak, maosh qachon va qaerda beriladi, choy/kofe qaerda ichiladi, ish stoli ustida plakat, oilaviy surat, tabiattasviri tushirilgan kalendarni ochib qo'yish mumkinmi va h.k. Bu bo'limda mehnat intizomiga rioya qilish nuqtai nazaridan asosiysi - ichki mehnat tartibi qoidalari, dam olish va bayram kunlari bilan tanishib chiqish. Yangi 47 xodimga biror joyga tez yetib borish zarurati tug'ilganda mashinaga buyurtma berish, pochtadan xat yuborishni qanday rasmiylashtirish, muzokaralar uchun xonani tayyorlash va h.klar haqida axborot berish kerak. Shuningdek, agar xodimga korporativ mobil aloqa vositasi berilsa, undan foydalanish shartlari (tarif rejasi), shaharlararo va xalqaro qo'ng'iroqlarga cheklovlar haqida, tibbiy sug'urta haqida yo'l-yo'riqlar ham berish zarur. Tibbiy sug'urtalash xizmatlaridan foydalanish,tezkor tibbiy yordam olish va ularning shartlari haqida masala ham katta ahamiyatga ega. Korporativ madaniyat xususiyatlariga moslashtirishning ushbu bosqichi doirasida yangi xodimga kompaniyada tug'ilgan kunlarni nishonlash, korporativ tadbirlarni o'tkazish haqida axborot berishni kiritish o'rinlidir. Texnik (texnologik) moslashtirish. Bu bo'lim xodimning yangi ish sharoitlarida yangi uskunalar bilan ishlashni tez o'zlashtirishiga qaratilgan. Shubhasiz, ishlab chiqarish ishchilarini moslashtirishda ularning texnologik asbob-uskunalar haqidagi bilimlari korxona xizmatchilariga qaraganda kengroq tekshirilishi nazarda tutiladi. Kasbiy moslashtirish. Bizning konsalting sohasidagi ish amali-yotimiz shuni ko'rsatmoqdaki, ko'pincha ish beruvchilar xodimni ishga qabul qilayotganda birinchi kundanoq undan barcha lavozim vazifalarini eng yuksak darajada bajarishlarini va berilgan topshiriqlarni bekamu-ko'st uddalashlarini talab qiladilar. Agar xodim dastlabki kunlardanoq yuqori mehnat natijalarini ko'rsatmasa, rahbar bu xodimning lavozimga mos emasligi haqida xulosaga keladi va kadrlar xizmatini xodimni yaxshi tanlay olmaganlikda ayblaydi. Ammo siz tekshirib ko'rganmisiz yangi xodimga uning bilimlari, ko'nikmalari va malakalari yetarlimi yoki uni qo'shimcha o'qitish kerakmi? Xodim ishning quyidagi kasbiy jihatlarini o'zlashtirishi lozim: korxonada qo'llaniladigan texnologiyalar va texnikalar; ish standartlari; hujjatlar; me'yorlar, normativlar, texnik talablar; ish sifatini baholash o'lchovlari. Shuning uchun ko'pchilik xorijiy kompaniyalarda kasbiy moslashtirish jarayoniga eng jiddiy e'tibor beriladi. Xodimdan biror narsani talab qilishdan oldin 48 unga buni ko'rsatish, standartni belgilash va o'rgatish kerak, fikrimcha, yangi xodimlarni faol o'qitish va moslashtirish jarayoni asosini mana shu asosiy tamoyil tashkil qilishi lozim. Ish beruvchilarning ko'pchiligi e'tiroz bildirishlari mumkin - biz unga ish haqi to'laymiz, demak, u qo'yilgan vazifalarni biz uchun zarur sifatda va hajmda bajarishi kerak. To'g'ri, shubhasiz, xodimning ma'lumotiga,tajribasiga va ish ko'nikmalariga malaka talablari mavjud, buning uchun xodimlarni tanlashning ko'plab vositalari ishlab chiqilgan - suhbat, individual qobiliyatlar va bilimlarni baholash uchun testlar, ammo bularning hammasi hali xodimning sizning korxonangizda kirishib ketishi uchun yetarli emas. Respublikamizdagi faoliyat ko'lami va idoraviy mansubligi turlicha bo'lgan korxonalar bilan ishlash tajribasi shuni ko'rsatmoqdaki, ularning aksariyatida kasbiy moslashtirish olib borilmaydi. Ammo ishlab chiqarish korxonalarida moslashtirish jarayonida faol o'qitish amalga oshiriladi, chunki xodim ishlab chiqarish texnologiyasiga aniq rioya qilishi kerak. Yetarlicha moslashtirilmaslik oqibatida yangi xodim demotivatsiyalanib qoladi, jumladan, bevosita rahbarning tanqidi unga og'ir botadi, o'ziga past baho bera boshlaydi, ishga qiziqishi pasayadi va h.k. Kasbiy moslashtirishning muhim qismi, ayniqsa yosh xodimlar uchun, kasbiy o'sish va karyera istiqbollarini, o'qitish va malaka oshirish imkoniyatlarini muhokama qilishdan iborat. Psixofiziologik moslashtirish. Psixofiziologik moslashtirishga e'tibor ishlar smenali grafik asosida olib borilganda ko'proq beriladi, zero, yangi xodim ilgari tunlari ishlamagan bo'lsa, uning smena bo'yicha ishlashga yoki, aytaylik, ishga soat sakkizda kelib, u yerda 12 soat qolishga qiynalishi tabiiydir. Shuningdek, grafik surilgan bo'lsa ham qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Uzoq muddatli xizmat safarlari ba'zi xodimlar uchun qo'shimcha stress bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, loyiha bo'yicha ishlarda xodim loyihani topshirish oldidan yuzaga keladigan tig'izlik holatlarida ishlashga ham doim tayyor turishi kerak. Tabiiyki, korxonaga yangi kelgan xodim, ayniqsa boshqa korxonadan kelgan xodim dastlabki kunlarda, ushbu moslashtirish darajasida, iqlim va soat 49 poyaslarining o'zgarishi bilan bog'liq jiddiy qiyinchiliklarni boshidan kechiradi. Bundan tashqari, ko'plab ekspertlarning e'tirof etishicha, ko'pincha loyihani amalga oshirish jarayonida me'yorlashtirilmagan ish kuni, ilgari rejalashtirilgan ishlarning ko'plab masalalarni vazirliklar va idoralar darajasida muvofiqlashtirish protsedurasining ko'p vaqtni olishi tufayli muddatlarning siljib ketishidan stress yuzaga keladi. Umuman olganda, korxonaga yangi kelgan xodimuchun mo'ljallangan barcha zarur axborotni bitta alohida risolaga to'plab, uni oldindan elektron pochta orqali yuborish maqsadga muvofiq, mana shunda xodim yangi ish joyiga yetib kelganda unda korxona haqida, uning madaniyati haqida, u ishlaydigan loyiha haqida, yashash va ishlash sharoitlari haqida tasavvur bo'ladi, mavjud axborot asosida xodim barcha bo'limlar bo'yicha moslashuvdan ancha samarali o'tishi mumkin. Yangi xodimni moslashtirish davridagi tashkiliy hujjat - "Murabbiylik haqida nizom" bo'lishi mumkin, u kadrlar xizmati va murabbiyning xodimni moslashtirishdagi bosqichma- bosqich ishtirok etishini tartibga soladi. O'ziga xos "Yo'nalishli papka" - korxona bo'yicha yo'l ko'rsatkich ishlab chiqish ham maqsadga muvofiq. Unga korxona tarixi, uning yutuqlari, tuzilmasi va filiallar tarmog'i, biznes bo'yicha asosiy mijozlar va hamkorlar, matbuotdagi chiqishlar, korporativ madaniyatning va hamkorlar bilan o'zaro munosabatlarning asosiy tomonlari haqida ma'lumotlarni kiritish mumkin. Shuningdek, unga xodimning funktsional majburiyatlari, "Ichki mehnat tartibi qoidalari", xavfsizlik texnikasi qoidalari va xodimni tanishtirish kerak bo'lgan boshqa ichki korxona qoidalari kiritilishi lozim. Har bir yangi xodimga korxonada murabbiy tayinlanadi, u xodimning jamoaga, ishga munosib kirib borishini ta'minlaydi, topshirilgan ishning dastlabki bosqichda bajarilishini kuzatib boradi. Korxonaga yangi kelgan xodim uchun ham mas'ul xodim biriktirib qo'yilishi lozim, Korxonaga yangi kelgan xodim u bilan birga o'zini qiziqtirgan masalalarni aniqlashtirib oladi.
II.2. Korxona faoliyati samaradorligini oshirishda xodimlarni sonini optimallashtirish usullari Xodimlar sonini optimallashtirish bo'yicha barcha hisob-kitoblar kadrlarni rejalashtirish sohasiga kiradi (joriy va istiqbolli vaqt rejimida). Bunday optimallashtirishning mazmun-mohiyati nimadan iborat? Amaliyotning ko'rsatishicha, korxonalar rahbarlari va menejerlari optimallashtirishni faqat xodimlar sonini imkon qadar ko'proq qisqartirish sifatida e'tirof etadilar. Ammo optimallashtirish mohiyati birmuncha boshqacharoq. Eng dastlabki va muhim farq shu so'zning semantikasiga bog'liq - ko'plab mavjud variantlardan eng yaxshisini (maqbulini) tanlash. Iqtisodiyotda bu - iqtisodiy ko'rsatkichlar tizimning, mazkur holda korxona insoniy resurslari tizimining eng yaxshi holatiga erishiladigan qiymatini aniqlash. Ko'pincha eng optimal variantga mavjud resurslarni sarflab eng yuqori natijalarga erishish yoki eng kam resurs sarflab belgilangan natijalarga erishish mos keladi . Ammo bu yerda ham qarama-qarshiliklar yuzaga keladi. Bular korxona faoliyatining kengayishi, asbob-uskunalarning eskirishi yoki, aksincha, yangilanishi, ishlab chiqarishning operatsion rejimlaridagi o'zgarishlar, mahsulot yoki xizmatlar nomenklaturasi va ularni ishlab chiqarish hajmlarining o'zgarishi va h.k. hamda bozordagi kutilmagan vaziyatlar. Amaliyot shuni ko'rsatmoqdaki, korxonalarda xodimlar sonining samarasiz hisoblab chiqilishi sabablaridan asosiylari quyidagilardir:
• xodimlar sonini hisoblab chiqishning namunaviy metodikalaridan foydalanish;
• bunday hisob-kitoblar vazifasini kadrlar xizmatiga hamda "umumiy masalalar", "umumiy xo'jalik faoliyati" deb ataladigan boshqa tuzilmalarga yuklab qo'yish;
• biznes xususiyatlariga, uning imkoniyatlari va istiqbollariga, kadrlarni rejalashtirish maqsadlariga bepisand munosabatda bo'lish;
• korxona faoliyatini oldindan tahlil qilmasdan hamda umumiy tahlil natijalari bilan aloqasini aniqlamasdan, shuningdek undan alohida kadrlar menejmenti darajasini tahlil qilmasdan xodimlar sonini optimallashtirish. Kadrlarni rejalashtirish maqsadi korxonani bajarilayotgan ishlar xususiyatiga mos keladigan yuqori malakali kadrlar bilan ta'minlash. Ammo ko'pchilik bilmaydigan yoki unutgan haqiqat shundan iboratki, xodimlar sonini optimallashtirishning o'zi bir jinsli emas, u korxona faoliyatining bir qator yo'nalishlariga, tashqi muhitga, tarmoqdagi tendentsiyalarga va h.k.larga butunlay bog'liq. Bundan tashqari, xodimlar sonini optimallashtirish bo'yicha hisob-kitoblarni olib borishda korxonaning rivojlanish bosqichlarini hisobga olish kerak. Masalan, bu biznesni shakllantirish bosqichi, har bir mahsulot turi bo'yicha bozorning asosiy qismini egallab olish bosqichi, faoliyatning barqarorlashuvi bosqichi va h.k. Bu bosqichlarni kichik bosqichlarga bo'lish mumkin, masalan, ular yangi faoliyat turlari bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Aytaylik, bozorni egallash yoki faoliyatning barqarorlashuvi bosqichida umuman boshqa faoliyat turlari bo'yicha yangi loyihalarni boshlash mumkin. Korxonaning qaror topishi bosqichida birinchi galda ma'muriy va ishlab chiqarish xodimlari shtatini hisoblab chiqish muhim va samarali bo'lsa, barqarorlashuv va bozorni egallash bosqichlarida xodimlarning optimal sonini aniqlash bo'yicha hisob-kitoblarga yangi xizmatlar loyiha faoliyati, marketing va boshqa xodimlarini qo'shish maqsadga muvofiq. Tegishlicha, xodimlar sonini oldindan qat'iy va doimiy qilib belgilab bo'lmaydi. Ilgari samarali foydalanilgan va yaxshi natija bergan metodikalarning nimasi yomon? Mehnat iqtisodiyoti sohasida 20 yillik tajribaga ega bo'lgan kasb ustasi xodimlar, masalan sanoat sohasi xodimlarining sonini ilgari amalda bo'lgan tarif malaka ma'lumotnomasi talablaridan kelib chiqib yoki mutaxassislarning lavozim yo'riqnomalari ko'rinishida rasmiylashtirilgan ishlar ro'yxatiga qarab hisoblash bo'yicha tarmoq metodikalarini yaxshi tushunadi. Xodimlar sonining standart hisob-kitoblari negizida, odatda, quyidagi asosiy toifalar xodimlari sonining oddiy summasi yotadi: ishchilar, boshqaruv xodimlari, 52 texnik ijrochilar va nihoyat, xizmat ko'rsatuvchi xodimlar. Bu yerda hisob-kitoblar mantiqiy va algoritmi juda oddiy: 1. Korxonada ishlatiladigan uskunalarning texnik parametrlari hamda ularni takomillashtirish yoki modernizatsiya qilish imkoniyalaridan, shuningdek ish grafigidan kelib chiqib, ishchilarning ularning razryadlari bo'yicha (tarif setkasiga muvofiq) sonini hisoblab chiqiladi. Bunda uskunalarning bazaviy tavsiflari - uning texnik pasportlarda va reglamentlarda belgilab qo'yilgan vaqt birligidagi unumdorligi asos qilib olinadi. Biroq uskunalarning unumdorligi operatsion menejment xizmatlari tomonidan belgilanadigan ishlarni olib borish texnologiyalari, ularning ishi rejimi (ketma-ket, parallel va parallel-ketma-ket) bilan ham bog'liq. Xodimlarning barcha toifalari bo'yicha hisob-kitoblarda mehnat haqidagi qonunchilikning ishlash va dam olish, ishchi ta'tillar, ishlar havfsizligi bilan bog'liq qo'shimcha shtatga oid talablari albatta inobatga olinishi kerak. Xodimlar soni hisob-kitoblarida qisqartirilgan ish grafigida ishlaydigan xodimlar ham hisobga olinadi. Ishlarning murakkabligi va xizmat ko'rsatish me'yorlari, ishchilar sonidan kelib chiqib ishlab chiqarish bo'linmalarining texnik xodimlari va boshqaruv xodimlari hisob-kitobi amalga oshiriladi. Korxonaning operatsion personali umumiy sonidan (ishlab chiqarish bo'linmalari operatsion xodimlari summasidan) tasdiqlangan normativlarga muvofiq korxona boshqaruv xodimlari hisob-kitobi olib boriladi. Rejali iqtisodiyot sharoitida bunday hisob-kitoblar optimal hisoblangan. Ammo ta'kidlash joizki, bozor bugun biznesga o'z o'yin shartlarini qo'ymoqda, ular esa odatdagilaridan farq qiladi. Bu, birinchi navbatda, sotuvlarning beqarorligi, marketing darajasi, strategik rejalashtirishning yangi ishlar va mahsulotlar yo'nalishlari va turlarini, shuningdek tashqi atrof-muhitni (huquqiy muhitning barqarorligi va tartibga solish sifati) belgilab beruvchi tavsiflari, mehnat bozorining hozirgi ahvoli va uning mehnatga haq to'lash jamg'armasi chegaralarini belgilab beruvchi yangi imkoniyatlaridir. Mana shular bayon qilingan algoritmdan chekinishlarni keltirib chiqaradi va amaliyotda ancha muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, qonunchilik tomonidan o'rnatiladigan va soliq solish muammolari yoki mazkur biznesga qo'yiladigan alohida talablar bilan bog'liq bo'lgan chegaralar ham bor. Ularni bilish va ularga so'zsiz amal qilish kerak. Masalan, "Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xo'jalik yurituvchi sub'ektlari uchun xodimlar soni va mehnatga haq to'lash fondining eng kam me'yorlarini aniqlash tartibi to'g'risidagi nizom" chakana savdo, umumiy ovqatlanish va qurilish tashkilotlari uchun xodimlar soni va mehnatga haq to'lash fondining eng kam me'yorlarini belgilaydi va o'z ichiga ushbu korxonalarda xodimlarning minimal sonini hisoblash tartibini ham oladi. Umuman olganda, xodimlar soni bo'yicha barcha hisob-kitoblar bozor sharoitida strategik rejalashtirish, joriy bozor vaziyati, tashqi ishbilarmonlik muhiti, mahsulot ishlab chiqarish tavsiflari va nihoyat, mehnat bozoriga bog'liq bo'ladi. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan algoritm bo'yicha olib borilgan hisob kitoblar optimal bo'lmaydi, chunki korxona resurslari va imkoniyatlariga zid bo'ladi. Ularni faqat xodimlarning maksimal soni yoki "chegaralari" deb aytish mumkin. Bundan tashqari, xodimlar sonini optimallashtirish muhim bir jihatni nazarda tutadi. Kadrlar menejmentini chuqur tahlil qilish va korxona kadrlari tavsiflaridan foydalanish. Bu o'ziga xos tahlil, ya'ni korxonani zarur kadrlar bilan ta'minlash tizimidagi zaif va kuchli tomonlarni, imkoniyatlar va tahdidlarni baholash bo'lmog'i darkor. Eng muhim omillarning bizning hisob-kitoblarimizga ta'sirini batafsil ko'rib chiqamiz. Kadrlar menejmentini xodimlar sonini optimallashtirish nuqtai nazaridan tahlil qilish. Kadrlar resurslaridan foydalanish tahlilining natijalari korxona rahbariyatiga, optimallashtirishning unga qanchalik kerakligini ko'rsatishi lozim. Buning uchun, birinchi navbatda, so'nggi 3-4 yillar uchun bir nechta ko'rsatkichlar dinamikasini hisoblab chiqish zarur. Bu ko'rsatkichlar quyidagilar bo'lishi mumkin:
• bitta xodimga, shu jumladan boshqaruv xodimlari toifasiga kiradigan xodimga to'g'ri keladigan foyda;
• xodimlar toifalari bo'yicha (yuqorida bayon qilingan) ish vaqtidan foydalanish darajasi;
• bitta xodimga to'g'ri keladigan mahsulotni ishlab chiqarish (qiymat ifodasida);
•foyda o'sishining boshqaruv xodimlari va ishchilar soniga nisbatiga bog'liqligini ko'rsatuvchi koeffitsient.
Ushbu ko'rsatkichlar inson kapitalidan foydalanishning korxona egalari uchun samaradorligi haqida xulosa chiqarish, boshqaruv xodimlari va ishchilar bo'yicha, ularning ishi samaradorligi bo'yicha o'z vaqtida qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Ishchilar ish vaqtidan foydalanilishini hamda unumdorlik muammolarini tahlil qilishda ish joylarini attestatsiyadan o'tkazish juda ta'sirchan vosita bo'lishi mumkin, u mehnat sharoitlarini asbob-uskunalardan normal foydalanish talablari bilan birga qo'shib baholash va tegishilicha, xodimlar soni samaradorligi haqida xulosalar chiqarish imkonini beradi. Menejerlar uchun attestatsiya, hujjatlarning o'tishi sxemalarini hamda qarorlar qabul qilish texnologiyasini tahlil qilish ham ijobiy bo'lishi mumkin, bu boshqaruv tuzilmasida zarur o'zgarishlarni amalga oshirish va boshqaruv xodimlari sonini optimallashtirish haqida xulosalar beradi. Ishlab chiqarishni strategik rejalashtirish, bu korxonani yangi bozorlarni egallashga mahsulotni ishlab chiqarishdan chiqarishga yoki yangi mahsulotni o'zlashtirishga yo'naltiradi, shuningdek boshqaruvda o'zgarishlarni va tegishlicha, kadrlar siyosatida ham o'zgarishlarni keltirib chiqaradi. Kadrlar siyosati shu tariqa bo'linmalar va xodimlar sonidagi yangi tarkibiy o'zgarishlarni belgilab beradi. Xususan, agar biznes jarayonlarga asoslangan boshqaruv tuzilmasidan foydalanishga qaror qilinsa, ham boshqaruv, ham operatsion xodimlar tarkibi va tuzilmasi qayta ko'rib chiqilishi mumkin. Bu yerda yangi kasblar va xodimlardan foydalanishga yoki xodimlar malakasini o'zgartirishga oid qarorlar ham muhimdir. Yuqoridagi ma‘lumotlarga asoslanib quyidagi ko‘rsatkichlarni keltiramiz. Masalan bitta xodimga to'g'ri keladigan foyda, xodimlar toifalari bo'yicha bitta xodimga to'g'ri keladigan foyda, xodimlarning ish vaqtidan foydalanish darajasi va bitta xodimga to'g'ri keladigan mahsulotni ishlab chiqarish (qiymat ifodasida) jadvallarini va ularning diagrammallarini keltiramiz . Bitta xodimga to‘g‘ri keladigan foyda bo‘yicha Zomin tuman yo‘l xo‘jaligi pudrat ta‘mirlash foydalanish korxonasida 2010-yilda 1 ta xodimga korxonaning sof foydasi 436279.67 so‘mni tashkil qilgan. Demak 1 ta bundan ortiq foyda ololmaydi. Lekin Zomin tuman yo‘l xo‘jaligi pudrat ta‘mirlash foydalanish korxonasida 2011-yilda 1 ta xodimga korxona foydasi 559008 ni tashkil qilgan va 59 bu 2010-yilga qaraganda 122728.33 so‘mga ko‘p. 2012-yilda esa 1 ta xodimga korxona foydasi 638534.9 so‘mni tashkil qilgan bu summa 2011-yilga qaraganda 79526.9 so‘mga ko‘p. Bu o‘sishni quyidagicha izohlashimiz mumkin: - korxonaga yangi texnika-texnologiyalar olib kelinganligi; - xodimlarninig malakasining oshganligi; - har xodim o‘z ishini sidqidildan bajarganligi; - har xodim o‘z ish vaqtidan to‘g‘ri foydalanganligi; - korxona boshqaruvida axborot texnologiyalaridan unumli foydalanganligi bilan izohlash mumkin. Demak III-bobni natijalaridan foydalanib quyidagi takliflarni berish mumkin. Zomin tuman yo‘l xo‘jaligi pudrat ta‘mirlash foydalanish korxonasiga tashqaridan xodimlarni jalb qilish qilish va oliy ta‘lim muassasalarni endi tugatayotgan kadrlarni ishga jalb etish maqsadga muofiq bo‘ladi. Korxonaga zamonaviy texnika-texnologiyalarni jalb etish zarur. Chunki yangilangan texnika texnologiyalardan foydalangan xodimlarning ish samaradorligi oshadi. Yildan yilga bitta xodimga to‘g‘ri keladigan foydaning miqdori oshganligidan ham ko‘rishimiz mumkin. Zomin tuman yo‘l xo‘jaligi pudrat ta‘mirlash foydalanish korxonasida bitta xodimga to‘g‘ri keladigan mahsulotni ishlab chiqarish 2010- yilda bitta xodimga to‘g‘ri keladigan mahsulot qiymati 5566762.712 so‘mni tashkil etgan, 2011-yilda 67103712 so‘mni tashkil etgan, 2012-yilda esa 64254550.39 so‘mni tashkil qilgan. Zomin tuman yo‘l xo‘jaligi pudrat ta‘mirlash foydalanish korxonasida mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxi 2010-yilda 656878000 so‘mni , 2011-yilda 8387964000 so‘mni tashkil etgan, 2012-yilda esa 8288837000 so‘mni tashkil etgan. Bunda esa 2011-yilda bitta mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxi ko‘p bo‘lgan.

Xulosa
Bozor munosabatlarini rivojlantirish jarayonida, ayniqsa jahon moliyaviyiqtisodiyinqirozi hukm surayotgan bir vaqtda inson resurslarini boshqarishni ilmiy asosda yo'lga qo'yishning ahamiyati beqiyosdir. Ko'p yillik tadqiqotlar hozirgi globallashuv sharoitida iqtisodiy o'sishning qariyb 80 foizini insonlar, ya'ni: ishchilar, mutaxassislar, xizmatchilar,rahbarlar mehnati, malakasi, izlanuvchanligi, salohiyati tashkil etishini, 20 foizini esaboshqa barcha omillar ta'minlashini ko'rsatdi. Shuning uchun ham har qanday ishlabchiqarish va boshqaruv tizimida inson omili hal qiluvchi ahamiyatga egadi. Korxona doirasida boshqaruv protseduralarini optimallashtirish yoki ishchilar sonini qisqartirish imkonini beradigan yangi texnikadan foydalanish bilan bog'liq yangi mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarish haqida qaror qabul qilganda, korxonada texnika bilan ishlash bo'yicha yangi ko'nikmalar talab etiladi. Bunday vaziyatda quyidagi yechimlarni tanlash mumkin: 1. Xodimlarni yangi usullarga o'rgatib,ular malakasini oshirish hamda bir vaqtning o'zida mehnat jadalligini oshirish. Bu xodimlardan boshqa yo'nalishlarda foydalanish imkoniyatlarini yaratadi va ular sonini nisbatan qisqartirishga yordam beradi.Tegishlicha, xodimlar sonini oshirmasdan ishlar hajmining ancha kengayishiga erishish mumkin; 2. Oldingi xodimlarni qisman qisqartirib, yangi xodimlarni yollash hamda oldingiga nisbatan yuqori ish hajmlarini belgilash. Bu ham, mehnatga haq to'lash fondining barqarorligi sharti bilan, xodimlar sonini o'zgartirmaslik yoki hattoki biroz kamaytirish imkonini beradi; 3. Xodimlarni korxonaga ortiqcha zarar yetkazmasdan qisqartirish. Agar korxona rahbariyati tomonidan mehnatga haq to'lash fondini optimallashtirish maqsadida xodimlarni qisqartirish vazifasi qo'yilsa, quyidagilarni hisobga olish zarur: •mehnat bozori taklif qiladigan xodimlarni yollashning yangi turlaridan foydalanish imkoniyatlari;61 • almashtirilayotgan xodimning mehnati uchun qisman qo'shimcha haq to'lab kasblarni birga olib borish. Mutaxassislarni tashqaridan jalb qilish - korxona xodimlari sonini optimallashtirishning maqbul vositasi bo'lib, mahalliy tadbirkorlik amaliyotida hali keng tarqalmagan. Buning asosiy sababi oddiy - jalb etilgan xodim mehnatni tashkil qilishning qat`iy reglamentlarini hamda asosiy xodimlar bilan psixologik moslikni(bu unga ko'pincha halal beradi) talab qiladi. Boshqaruv protseduralariga oid tijorat sirining fosh bo'lib qolishidan xavfsirash ham mavjud. Bular muhim ahamiyatga ega bo'lsada, ammo bugungi kunda bunday xatarlarni kamaytiruvchi boshqaruv vositalari talaygina. Mustaqil ta`limning tadqiqot natijalariga asoslanib Zomin tuman yo‘l xo‘jaligi pudrat ta‘mirlash foydalanish korxonasida mavjud muammolarni va kamchiliklarini bartaraf etish borasida quyidagi takliflarni berish maqsadga muvofiq bo`ladi deb o`ylayman: Zomin tuman yo‘l xo‘jaligi pudrat ta‘mirlash foydalanish korxonasiga tashqaridan xodimlarni jalb qilish qilish va oliy ta‘lim muassasalarni endi tugatayotgan kadrlarni ishga jalb etish maqsadga muofiq bo‘ladi;  yangi texnika va texnologiyalarni lizing shartnomalari asosida harid qilish ishlarini jonlantirish va qurilish montaj ishlarini bajarishda ko`proq mahalliy hom ashyo va tovarlardan foydalanish  faoliyatda personalni boshqarishni takomillashtirish va xodimlarning malakasini oshirishga etibor berish va ularni rivojlantirish chora tadbirlarini ko‘rish;  hozirgi bozor iqtisodiyotida rentabellik darajalarining o`sishi va ishlab chiqarish foydaligini ta`minlash har qanday qurilish tashkilotining muhim vazifasi hisoblanadi. Endilikda uning ko`plab masalalari davlat mablag`lari hisobiga emas, balkin o`zi qo`lga kiritgan mablag`lar hisobiga hal qilinadi. Shuning uchun ham ular bozor iqtisodiyoti sharoitida nafaqat ko`p ―pul topish‖, foydani ko`paytirish va rentabellikni oshirishga intilishi emas balki o`zlari ishlab topgan 62 mablag`larining iqtisod qilishni va ulardan oqilona foydalanishni ham bilishlari kerak. Demak yuqorida ta`kidlab o`tilgan takliflardan korxonani boshqarishda qo`llansa, moliyaviy samaradorlik, ya`ni Zomin tuman yo‘l xo‘jaligi pudrat ta‘mirlash foydalanish korxonasi faoliyati samaradorligini oshishi va natijada iqtisodiy mustahkam faoliyat yuritishga erishish mumkin