Mavzu: Psixologiya fanining predmeti,maqsadi va vazifalari. Psixologiya fanining tarmoqlari va tadqiqod metodlari. Reja

1.2. Savol bayoni. Psixologiya fanining sohalari va boshqa fanlar bilan aloqasi.
Psixologiya fanining sohalari uning amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi (huquqshunoslik psixologiyasi, klinik psixologiyasi, mehnat psixologiyasi, savdo psixologiyasi, sotsial psixologiyasi, pedagogik psixologiyasi, maxsus psixologiya, sport psixologiya va.x.). Psixologiya amaliy-tabdiqiy jihatdan o‘z predmetiga ega bo‘lib, amaliy-sotsial psixolog, injener psixolog, oilaviy psixoterapev, tibbiyot psixologi, maktab psixologi kabi sohalarni o‘z ichiga qamrab olgandir.
Yuqorida bildirilgan fikrlarga yakun yasab, shu narsani alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, psixologiya fani ko‘hna tarixga ega bo‘lishga qaramay, u juda navqiron fandir, chunki ilmiy psixologiya nemis psixologi V.Vund tomonidan 1879 yilda Leypsik (Germaniya) universitutida asos solingan. Birinchi eksperimental laboratoriya ochilishidan boshlanadi. Shuning uchukn endigina refleksiyani (lotincha reflexus – o‘zining ruhiyts holatini taxlil qilish degani) ilmiy jihatdan o‘rganishni psixologiya fani predmeti tarkibiga kiritish davri (mavridi) keldi. Hozirgi zamon psixologiyasi amaliyotining turli soxalari bilan bog‘langan turli darajada tarkib topgan va g‘oyat tarmoklanib ketgan fanlar sistemasidan iboratdir. Psixologiya soxalarini klassifikasiya qilishda kuyidagilar:1) konkret faolyatning psixologik tomoni, 2) taraqqiyotning psixologik tomoni, 3) insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatining psixologik tomoni asos qilib olinishi mumkin.
Psixologiyaning ZOO dan ortiq tarmoqlari fan sifatida rivojlanayotganligini hozirgi kunda psixologiyaning fanlar tizimida yanada mustaxkamlanayotganligidan dalolat beradi: masalan,
• umumiy psixologiya - psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarini va ularning o‘ziga xos jixatlarini o‘rganadigan maxsus soxasi;
• pedagogik psixologiya - kishiga ta’lim va tarbiya berishning psixologik qonuniyatlarini o‘rganishni o‘z predmeti deb biladi;
• yosh davr psixologiyasi - turli yoshdagi odamlarning tug‘ilgandan to umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi va o‘zaro munosabatlari qonuniyatlarini individning yoshiga mos tarzda o‘zgarishi tamoyillarini o‘rganadi;
• ijtimoiy psixologiya - odamlarning jamiyatdagi birgalikdagi ish faoliyatlari natijasida ularda xosil bo‘ladigan tasavvurlar, fikrlar. e’tiqodlar hissiy kechinmalar va xulq-atvorini o‘rganadi;
• mehnat psixologiyasi - kishi mehnat faoliyatining psixologik xususiyatlarini, mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning psixologik jihatlarini, qonuniyatlarini o‘rganadi;
• muxandislik psixologiyasi - avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari operatorining faoliyatini, odam - texnika o‘rtasida funktsiyalarni taqsimlash va muofiqlashtirishning xususiyatlarini o‘rganadi;
• yuridik psixologiya - huquq sistemasining amal qilishi bilan bog‘liq masalalarning psixologik asosllarini o‘rganadi;
• harbiy psixologiya - kishining harbiy xarakatlar sharoitida namoyon bo‘ladigan xulq-atvorini, zobitlar bilan oddiy askarlar o‘rtasidagi munosabatlarining psixologik jixatlarini o‘rganadi;
• savdo psixologiyasi – jamiyatdagi - tijoratning psixologik shart-sharoitlari, extiyojning individual, yoshga, jinsga oid xususiyatlarini, xaridorga xizmat ko‘rsatishning psixologik omillarini aniqlaydi. Bu soxadan ajrab chiqqan, modalar psixologiyasi inson didi va uning xulqda aks etishi kabi qator masalalarni o‘rganadi;
Tibbiyot psixologiyasi bemorning xulq-atvori va vrach faoliyatining psixologik tomonlarini o‘rganadi. Yuridik psixologiya huquq sistemasini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik masalalarni qarab chiqadi.
Harbiy psixologiya – jangovor harakatlar sharoitidagi odamning xulq-atvorini, boshliqlar va ularga itoat qiluvchi kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar psixologik tomonlarini, «psixologik urush» olib borish metodalrini (propaganda va kontrpropaganda muammolarini), jangovor texnikani boshqarishning psixologik muammolarini va shuning kabilarni tekshiradi.
Sport psixologiyasi – sportchilar shaxsi va faoliyatining psixologik xususiyatlarini, ularni psixologik jixatdan tayyorlashning shart-sharoitlari va vositalarini, sportchilarning qanchalik mashq qilganliklari va o‘zlarini safarbar qilishga qanchalik tayyor ekanliklarini ko‘rsatuvchi psixologik parametrlarni (ulchovlarni), musobaqalarni tashkil qilish va o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik faktorlarni qarab chiqadi.
Qiyosiy psixologiya – psixologiyaning bu soxasi psixik hayotning filogenetik (nasliy) formalarini tekshiradi. Zoopsixologiya qiyosiy psixololgiyaning bo‘limlaridan biri bo‘lib, xar xil sistematik guruxlarga (tur, jins, oila) mansub hayvonlar psixikasini o‘rgandi. Etologiya – biologiya va psixologiyaning nisbatan yangi soxasi bo‘lib, bu soxa xayvonlar hatti-xarakatlarining tug‘ma mexanizmlarini maxsus ravishda o‘rganadi. Ijtimoiy psixologiyaning predmeti jamoada odamlarning o‘zaro munosabatlari jarayonida yuzaga keladigan psixik hodisalarni o‘rganishdan iborat.
Din psixologiyasi diniy tasavvurlar va hissiyotlarni xurofotlarning kelib chiqishi va ularning yengishning psixologik sharoitlarini, diniy jazava (zikr)larni va shu kabilarni o‘rganadi.
Sotsial psixolgiyadan so‘ng uning bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan shaxs psixologiyasini (ba’zan differential psixologiya deb yuritiladi) aytib o‘tish lozim.
Psixologiya yaxlit va mustaqil fan sifatida odamlarda gumanistik mentalitetning shakllanishiga xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu yo‘nalishdagi muammolarni ma’lum ma’noda o‘rganadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini takozo etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy-gumanitar fan soxalari bo‘lib, psixologiyaning ular orasidagi mavqei o‘ziga xos va yetakchidir. 1. Falsafa va uning oxirgi paytlarda shakllanib, rivojlanib borayotgan ijtimoiy falsafa qismi bilan bo‘lgan aloqa bu ikkala fanning inson va uning hayoti moxiyatini to‘la anglash va uning rivojlanish tendentsiyalarini belgilashdagi o‘rni va axamiyatidan kelib chiqadi. Bu bog‘liqlik avvalo yangicha tafakkur va dunyoqarashnishakllantirish muammosi kundalang turgan tarixiy davrda milliy mafko‘ra va milliy g‘oyani shakllantirish kabi dolzarb vazifani bajarishga xizmat qilmoqda.
2. Sotsiologiya fani ham yangicha ijtimoiy munosabatlar sharoitida o‘z taraqqiyotining muxim bosqichiga o‘tgan ekan, psixologiya ushbu fan erishgan yutuqlardan xam foydalanadi, xam ularning ko‘lami kengayishiga baxoli qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan mustaqil ravishda ajralib chiqqan, bugungi taraqqiyot davrimizda aloxida axamiyat kasb etgan ijtimoiy psixologiyaning sotsiologiya bilan aloqasi uzviy bo‘lib, ular jamiyatda ijtimoiy taraqqiyot va progressni ta’minlash ishiga xizmat qiladi.
Pedagogika bilan psixologiyaning o‘zaro xamkorligi va aloqasi an’anaviy va azaliy bo‘lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruxida amalga oshirishdagi roli va nufuzi o‘ziga xosdir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan yangi «Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun» hamda «Kadrlar tayyorlashning milliy Dasturi»ni amalga oshirish xam ikki fan xamkorligi va o‘zaro aloqasini xar qachongidan xam dolzarb qilib qo‘ydi. Ayniqsa, ma’naviy barkamollik tamoyillarini maktabda va yangi tipdagi ta’lim muassasalarida joriy etish xam shaxs psixologiyasini teran bilgan holda o‘qitishning eng ilg‘or va zamonaviy shakllarini amaliyotga tadbiq etishni nazarda tutadi.
Tabiiy fanlar: biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va b.k. psixik xodisalar va jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orqali ularning kechishi qonuniyatlarini ob’ektiv o‘rganish uchun material beradi. Ayniqsa, bosh miyaning hamda markaziy asab sistemasining psixik faoliyatlarini boshqarishda va ularni muvofiqlashtirishdagi rolini e’tirof etgan xolda psixologiya fani tabiiy fanlar erishgan yutuqlar va ulardagi tadqiqot uslublaridan omilkorona foydalanadi.
Kibernetika fani soxasidagi yorishilgan yutuqlar psixologiya uchun ham axamiyatli va zarur bo‘lib, u inson shaxsining o‘z-o‘zini boshqarish va psixik jarayonlarni takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va kibernetika tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus dasturdan o‘z o‘rnida foydalanadi. Ayniqsa, ma’lumotlar asri bo‘lgan XX va xar bir aloxida ma’lumotning qadr-qimmati oshishi kutilayotgan XXI asrda informatsion texnologiyalar va modellashtirish borasida psixologiya hamda kibernetika xamkorligining saloxiyati yanada ortadi. Texnika fanlari bilan psixologiyaning o‘zaro aloqasi va xamkorligi ayniqsa, asr oxiriga kelib yaqqol sezilmoqda. Bir tomondan murakkab texnikani boshqaruvchi inson ongi muammosini yechishda, ikkinchi tomondan, psixik hayotning murakkab qirralarini ochishda maxsus texnik vositalardan foydalanish zarurati bu ikki yo‘nalishning erishgan yutuqlarini birlashtirishni nazarda tutadi. Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o‘zaro aloqasi va xamkorligi ham yangilik bo‘lib, ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish sharoitida iqtisodiy ong hamda iqtisodiy xulqning o‘ziga xos namoyon bo‘lish qonuniyatlarini o‘rganishda ikkala fan teng xizmat qiladi.