Mavzu: Qaytma va yuqori darajali tenglamalar va ularni yechish metodikasi

4-misol. x³-6x²+11x-6=0 tenglama yechilsin.
Yechish. 6 ning bo‘luvchilari ± 1; ± 2; ± 3; ± 6 ni yuqoridagidek tenglamaga qo‘yib tekshiramiz. x=1 tenglamani qanoatlantiradi. Bezu teoremasining xossasiga asosan:
x³-6x²+11x-6=(x-1)(x²-5x+6)
Endi, x²-5x+6=0 tenglamadan x
5-misol. x⁴+4x³+8x²+16x+16=0 tenglama yechilsin.
Yechish. ± 1; ± 2; ±4;… larni tenglamaga qo‘yib tekshirib ko‘ramiz, x=-2 uni qanoatlantiradi. Bezu teoremasining 2- natijasiga asosan:
x⁴+4x³+8x²+16x+16=(x+2)(x³+2x²+4x+8)
Demak, qolgan ildizlarni topish uchun x³+2x²+4x+8= 0 tenglama hosil bo‘ldi. Buning chap qismini gruppalab, ko‘paytuvchilarga ajratib yechish qulay, ya‘ni x³+2x²+4x+8=x²(x+2)+4(x+2)= (x+2)(x²+4)=0. Bundan x+2=0 va x²+4=0.Demak, x₁=-2,va x_2,3= .
6-misol. x⁵-3x⁴+4x³-4x²+3x-1=0 tenglama yechilsin.
Yechish. x⁵-3x⁴+4x³-4x²+3x-1=x⁵-x⁴-2x⁴+4x³-4x²+x+2x-1=x⁴(x-1)-
2x(x³-1)+4x²(x-1)+(x-1)= (x-1)(x⁴-2x³-2x²-2x+4x²+1)=0 Bundan:
x-1=0 va x⁴-2x³+2x²-2x+1=0. x⁴-2x³+2x²-2x+1= x⁴-x³-x³+2x²2x+1=x³(x-1)-(x³-1)+2x(x-1)= (x-1)(x³-x²+x-1)= (x-1) (x-1) (x²+1)=0.
Bundan: x-1=0, x-1=0, x²+1=0.
Demak, x1,2,3=1, x4,5=
7- misol. x⁴-9x²+20 = 0 tenglamani yeching.
Bu bikvadrat tenglama deb ataluvchi ax⁴+bx²+c=0 (a  0) tenglamaning xususiy holidir. Bunday ko'rinishdagi tenglamalarni yechish uchun x²=y almashtirishni bajarish kerak. Bu almashtirish berilgan tenglamani y² -9y + 20 = 0 kvadrat tenglamaga olib keladi.Biz berilgan tenglamani ko'paytuvchilarga ajratish usuli bilan yechamiz.
Yechish. Tenglamaning chap qismini ko'paytuvchilarga ajratamiz:

x⁴ - 9x² + 20 =(x⁴ - 4x²)-(5x² - 20)= x² (x² - 4)-5(x² - 4)= (x² - 4)(x² - 5)= =(x - 2)(x + 2)(x - 5 )(x + 5 ) = 0.

Endi x-2 = 0, x + 2 = 0, x- 5 = 0, x + 5 =0 tenglamalarni yechib, berilgan tenglama yechimlarini topamiz:

Javob: {-2; 2; - 5 ; 5 }.
8- misol. x⁴-4x³-10x²+37x-14=0 tenglamani yeching.
Yechish. Tenglamaning chap tomonida 4-darajali ko'phad turibdi. Uni kvadrat uchhadlar ko'paytmasi shaklida tasvirlashga harakat qilamiz:
x⁴ - 4x²-10x²+37x -14 = (x² + px + q(x² + bx + c).
Chap va o'ng tomonlarda turgan ko'phadlarning mos koeffitsientlarini tenglashtiramiz:
Bu sistemaning biror butun qiymatli yechimini topamiz. qc = -14dan q va c lar 14 ning bo'luvchilari ekanini ko'rish qiyin emas. Demak, ular uchun ±1, ±2,
±7, ±14 larni sinab ko'rish kerak.
Agar q = 1 bo'lsa, c = 14 bo'ladi. Ikkinchi va uchinchi tenglamalar
^_^{pb 3,} sistemani beradi.Bu sistemadan b uchun
_14pb 37
b² -37b - 42 = 0 tenglama hosil bo'ladi. Bu tenglama esa yechimga ega emas.
Shuning uchun, q = 1 da sistema butun yechimga ega emas.
Agar q = 2 bo'lsa, c=-7 ga ega bo'lamiz. Bu holda sistema q = 2, c = -7, b= 1, p = -5 lardan tuzilgan butun yechimga ega bo'ladi (tekshirib ko'ring).
Shunday qilib, x⁴ - 4x³ - 10x² + 37x – 14= (x² -5x + 2)(x² +x-7).
Demak, berilgan tenglama x² -5x + 2 = 0 va x²+ x-7=0 tenglamalarga ajraladi. Bu tenglamalarni yechib, berilgan tenglamaning ham yechimlari bo'ladigan
1 29
, 2 sonlarni topamiz.

9. 
   misol. (x² + x + 4)² + 3x(x² + x + 4) + 2x² =0 tenglamani yeching.
   

Yechish. Chap tomonni y= x² + x + 4 ga nisbatan kvadrat uchhad sifatida qarab, ko'paytuvchilarga ajratamiz: y² + 3xy + 2x² =(y + x)(y + 2x).
Bundan (x² +2x + 4)(x² + 3x + 4) = 0 tenglama hosil bo'ladi. Oxirgi tenglama yechimga ega emas. Demak, berilgan tenglama ham yechimga ega emas.

9. 
   misol. (x²-3x+l)(x²+3x+2)(x²-9x+20)=-30 tenglamani yeching. Yechish. (x²+3x+2)(x²-9x+20) = (x + l)(x + 2) (x - 4)(x -5 ) =
   

= [(x + l)(x - 4)] [(x + 2)(x - 5)] = (x² -3x - 4) • (x² -3x- 10) bo'lgani uchun berilgan tenglamani quyidagicha yozib olish mumkin:
(x² -3x + l)(x² - 3x - 4)(x² - 3x - 10) = -30.
Bu tenglamada y = x² - 3x almashtirish orqali yangi o'zgaruvchi y ni kiritamiz:
(y + l)(y-4)(y-10) = -30,

Bu tenglamadan y₁ = 5, y₂ = 4 + 30, y₃ = 4 - 30 larni topib, quyidagi uchta kvadrat tenglamaga ega bo'lamiz:

x²-3x = 5; x²-3x=4 + ₃₀; x² –3x=4- ₃₀.
Bu tenglamalarni yechsak, berilgan tenglamaning barcha ildizlari hosil bo'ladi:

; 3 254 30 ; 3 254 30 .
2 2

9. 
   miso1. x⁴ - 2 x² -x + 2- = 0 tenglamani yeching.
   

Yechish. ₂ = a deb, x⁴-2ax²-x+a²-a=0 tenglamani hosil qilamiz. Bu

tenglamani a ga nisbatan kvadrat tenglama sifatida qarab, uning a = x²-x, a = x² + x + 1 ildizlarini topamiz. a =₂ bo'lgani uchun quyidagi tenglamalarga ega bo'lamiz: x²-x =₂ ; x² + x + 1 =₂ .
Bu tenglamalar berilgan tenglamaning barcha ildizlarini aniqlash imkonini beradi:

x1,2=1 14 2 ; x3,4 1 4 23
2 2
4x 5x 3

9. 
   miso1. x_{2 x3} _x2 _5x3₂ tenglamani yeching. _
   

Yechish. x=0 soni tenglamaning yechimi emas. Shu sababli berilgan tenglama quyidagi tenglamaga teng kuchli:

4 5 3 3  3  2. x 1 x 5 x x

y = x + ³ almashtirish olsak, ⁴ _ ⁵ _³ tenglama hosil bo'ladi. Bu x y1 y5 2
tenglama y₁ = -5, y₂=3 ildizlarga ega bo'lgani uchun berilgan tenglama
3 3
x 5, x  3 x x
tenglamalar majmuasiga teng kuchli. Ularni yechib, berilgan tenglamaning ildizlarini topamiz:

x1,2 5 13 . 2

Yechilgan bu tenglama 2 Axb1xcax2 Bxb2 c D ax 
ko'rinishdagi tenglamaning xususiy holidir. Shunday ko'rinishdagi barcha tenglamalar, shuningdek ,


axax²2bb1x₂xcc axax²2b3bx₄cc  A va axax22bb1x2xcc  ax2 Axb3 c , A 0

ko'rinishdagi ( bu yerda ac  0 ) tenglamalar ham 12- misol kabi yechiladi.
Chetki hadlaridan bir xil uzoqlikdagi hadlar koeffitsientlari teng ax⁴ bx³ cx³ bxa0 ko'rinishdagi tenglama to'rtinchi darajali qaytma tenglama deyiladi. Bunday tenglamalarni yechish uchun uning ikkala qismini x² ga
1 bo'lib, x +  z almashtirishni bajaramiz:
x

 2 1  bx 1 c 0, bunda z2 x12  x2 2 12 bo‘lganidan, ax  2  x  x x
 x  
a(z² 2)bzc0 tenglama hosil bo‘ladi . Bu tenglamaning ikkala ildizi
1 1
bo‘yicha x +  z₁ , x +  z₂ tenglamalar tuzilib, bu tenglamalar x x
yechiladi. a x ³+ b x ² + c x + d = 0 , k o ‘ r i n i s h d a g i k u b t e n g l a m a l a r u c h u n q u y i d a g i t e n g l i k l a r o ‗r i n l i ¹⁰. x x
Kub tenglamani chap qismini ko‘paytuvchilarga ajratish usuli bilan yechamiz. 1(99-10-6). Ushbu x³-px²-qx+4=0 tenglamaning ildizlaridan biri 1 ga teng.Shu tenglama barcha koeffitsientlarini yig‘indisini toping.
Yechish. f(x)=x³-px²-qx+4 ko‘phadning barcha koeffitsientlari yig‘indisi uning x=1dagi qiymatiga teng.Haqiqatdan,f(1)=1 1³-p 1²-q 1+4=1-p-q+4. x=1 soni f(x) ko‘phadning ildizi bo‘lganligi sababli f(1)=0 bo‘ladi. Demak, 1-p-q+4=0. Javob: 0