Mavzu: raqobat va monopoliya

O’zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va monopoliyaga qarshi
qonunchilik

Raqobatning amal qilishi ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo’lishini taqozo qiladi. Bu _vl/, ^ shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda bo’lishi mumkin. ^ Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda raqobatchilik ^ muhitining shakllanishini bildiradi.

Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr davomida, o’z-o’zidan, evolyutsion yo’l bilan vujudga kelgan. Bu asta-sekin erkin raqobat muhitini keltirib chiqargan. Iqtisodiyotda monopollashuv printsiplari kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat ham qatnashadi. Bu esa yuqorida ta’kidlanganidek, davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o’z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo’lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror ^ toptirish kabilarga qaratiladi.Ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda, shu jumladan, bizning respublikada sog’lom raqobatga shart-sharoit hozirlash, iqtisodiy sub’ektlar mustaqilligini kengaytirish orqali ularni raqobatchilikka jalb qilish iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarning muhim jihatlari hisoblanadi. Zero, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, bugungi kunda «... kuchli talab va raqobat iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirishni ob’ektiv shart qilib qo’ymoqda. Bu borada ham juda ko’p yechilmagan muammolar bor. Ya’ni, eski ma’muriy-taqsimot tizimi qoliplaridan butunlay voz kechish, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini yanada cheklash, erkin tadbirkorlik faoliyati uchun amaliy kafolatlarni ta’minlash, iqtisodiyot va biznesni barqaror rivojlantirish, to’laqonli bozor infratuzilmasini shakllantirish yo’lidagi mavjud g’ov-to’siqlarni bartaraf etishimiz zarur».
Bugungi kunda O’zbekistonda ham uyushmalar, kontsernlar, korporatsiyalar, kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan bo’lib, ular ko’pincha tarmoq vazirliklari mavqe va vazifalariga ega bo’ladilar.
O’zbekiston Respublikasining «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida»gi qonuni 3-moddasida «ustun mavqe» tushunchasi quyidagicha izohlanadi: «O’rnini bosuvchisi bo’lmagan tovar bozorida yoki bir-birining o’rnini bosadigan tovarlar bozorida xo’jalik yurituvchi sub’ektning (bir guruh shaxslarning) o’ziga (o’zlariga) raqobatni cheklashga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatish, boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bozorga kirish erkinligini qiyinlashtirish yoki ularning iqtisodiy faoliyat erkinligini boshqacha tarzda cheklash imkoniyatini beradigan hukmron mavqe. Bozordagi ulushi 65 va undan ortiq foizni tashkil etadigan xo’jalik yurituvchi sub’ektning (bir guruh shaxslarning) mavqei ustun mavqe deb e’tirof etiladi. Shuningdek xo’jalik yurituvchi sub’ektning bozordagi ulushi 35 foizdan 65 foizgacha bo’lib, bu hol monopoliyaga qarshi davlat organi tomonidan: xo’jalik yurituvchi sub’ektning bozordagi ulushi barqarorligiga; bozordagi raqobatchilarga tegishli ulushlarning nisbiy miqdoriga; ushbu bozorga yangi raqobatchilarning kirishi mumkinligiga; muayyan tovar bozorini tavsiflovchi boshqa mezonlarga qarab aniqlangan bo’lsa, uning bozordagi mavqei ustun mavqe deb hisoblanadi» .
Reestrga olingan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z mahsulotlarining narx (tarif)lari yoki rentabellik darajalarini Moliya vazirligida yoki joylardagi moliya organlarida
deklaratsiyadan o’tkazishlari shart.Respublikada monopoliyalar ro’yxatiga kirgan korxona (tarmoq) larning bozordagi mavqeini tartibga solishda davlat bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullardan ikkitasini ajratib ko’rsatish lozim:
1. Monopol mavqedagi korxonalar mahsulotlariga narxlarning eng yuqori darajasini yoki ^ ^ rentabellikning chegarasini belgilab qo’yish
2. O’z monopol mavqeini suiiste’mol qilgan monopolistik birlashmalarni bo’lib tashlash yoki maydalashtirish. Bu usul Vazirlar Mahkamasining (1994 yil 18 iyuldagi 366-sonli) 'qarori bilan tasdiqlangan «Ob’ektlarning xo’jalik yurituvchi jamiyatlar va shirkatlar tarkibidan chiqish tartibi to’g’risidagi Nizom» asosida amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida» (1996 yil, aprel) qonuni asosida g’irrom raqobatga, shu jumladan Respublika bozorlariga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarni chiqarishga yo’l qo’ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e’tibor beriladi. Tabiiy monopoliyalarni davlat yo’li bilan tartibga solish ular mahsulot (xizmat)lariga narxlar va tariflar darajasini, shuningdek taklif etiladigan tovarlar va xizmatlar turiga doir asosiy ko’rsatkichlarni belgilashni o’z ichiga oladi. Keyingi yillarda Davlat reestrini yuritish uslubiyotini takomillashtirib borish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi, chet el investitsiyalarining kirib kelishi natijasida barpo etilayotgan korxonalar salmog’ining oshishi va boshqa omillar ta’sirida, ko’pgina monopolist korxonalar tovar bozorlaridagi ulushining kamayishi munosabati bilan Davlat reestridan chiqarilmoqda. Agar 1996 yil holatiga reestrda 827 xo’jalik yurituvchi sub’ekt 4351 turdagi mahsulot, ish, xizmat bo’yicha ro’yxatga olingan bo’lsa, 2007 yilning 1 iyul holatiga 240 ta xo’jalik yurituvchi sub’ektlar 170 ta mahsulot (tovar, ish va xizmat)lar turlari bo’yicha hisobga olingan. Mamlakatimizda monopoliyaga qarshi siyosat olib borish natijasida so’nggi 10 yil mobaynida monopolist korxonalar soni 3,5 barobar, monopol mahsulotlar turi esa 26 barobar qisqardi. Faqat 2004-2007 yillar davomida yalpi ichki mahsulotning umumiy hajmida monopol mahsulotlar ulushi 26 foizdan 21 foizga tushdi.
Natijada, sobiq tarmoq vazirliklari negizida tuzilgan respublika xo’jalik birlashmalari («O’zgo’shtsutsanoat», «Oziq-ovqat sanoat», «O’zeltexsanoat» uyushmalari va boshqalar) ustav fondida davlat ulushi bo’lgan korxonalar deyarli qolmadi, boshqalarida esa, («O’zbekengilsanoat» DAK, «O’zdonmahsulot» AK va boshqalar) bunday korxonalar soni keskin qisqardi. Tarmoqlarda monopol hisoblangan bir qancha uyushmalar tugatilib, o’rnida mustaqil korxonalar vujudga keltirildi, bu esa raqobat muhitining yanada kuchayishiga olib keldi. Shuningdek, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan tovarlarning jahon bozoridagi raqobatdoshligini ta’minlash ham dolzarb, vazifa hisoblanadi. Bu masala respublikamizning 2009-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturida ham e’tiboga olinib, unda «joriy kon’yunktura keskin yomonlashib borayotgan hozirgi sharoitda eksportga mahsulot chiqaradigan korxonalarning tashqi bozorlarda raqobatdosh bo’lishini qo’llab-quvvatlash bo’yicha konkret chora-tadbirlarni amalga oshirish va eksportni rag’batlantirish uchun qo’shimcha omillar yaratish, xususan:
- aylanma mablag’larni to’ldirish uchun korxonalarga Markaziy bank qayta moliyalash ^ ^ stavkasining 70 foizidan ortiq bo’lmagan stavkalarda 12 oygacha bo’lgan muddatga ^ imtiyozli kreditlar berish;
- tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, xorijiy investitsiya ishtirokida tashkil etilgan korxonalarni budjetga barcha turdagi soliq va to’lovlardan - qo’shimcha qiymat, solig’i bundan mustasno - ozod qilish muddatini 2012 yilgacha uzaytirish;
- banklar kreditlari bo’yicha to’lov muddati o’tgan va joriy qarzlar miqdorini qayta ko’rib chiqish, budjetga to’lanadigan to’lovlarning penyasidan kechish va boshqa muhim imtiyoz va preferentsiyalar berish»¹¹ belgilab berilgan. Bunday samarali chora-tadbirlarning amalga oshirilishi pirovardida mamlakatimizdagi raqobatchilik muhitining yanada kuchayishiga imkon yaratadi.
++++++++++
2. Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida. - T.: «Adolat», 2004.
3. O’zbekiston Respublikasi yer kodeksi.- T.: «Adolat», 2004.
4. Qishloq xo’jaligi kooperativlari (shirkatlari) to’g’risida. - T.: «Adolat», 2004.
14. Birja va birja faoliyati to’g’risida. - T.: «Adolat», 2001.
15. Raqobat va tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risida.
T - T.: «Adolat», 2001.