Mavzu: Shaxsda irodaviy g'oyaviy sifatlarini shakllantirishda jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati Reja: Kirish

Jismoniy tarbiya yo'nalishini takomillashtirish tamoyili.
Inson salomatligini mustahkamlash g'oyasi butun jismoniy tarbiya tizimiga kiradi. Jismoniy tarbiya yo'nalishini takomillashtirish tamoyilidan quyidagi qoidalar kelib chiqadi.
1). Jismoniy mashqlar bilan shug'ullanadiganlarning sog'lig'ini yaxshilash uchun davlat oldida javobgarlik. Jismoniy tarbiya tashkilotlari, jismoniy tarbiya o'qituvchilari va murabbiylar (shifokorlardan farqli o'laroq), odatda, sog'lom odamlar bilan shug'ullanishadi. Ular davlat oldida nafaqat gimnastika, sport, o'yinlar va turizm bilan shug'ullanadiganlarning sog'lig'ini saqlash, balki uni mustahkamlash uchun ham javobgardirlar;
2). Tibbiy-pedagogik nazoratning majburiyati va birligi. Jismoniy mashqlar faqat to'g'ri ishlatilganda shifobaxsh samarani beradigan vositadir. Shu munosabat bilan, jismoniy mashqlar bilan shug'ullanadiganlarning yoshi, jinsi va sog'lig'ining biologik xususiyatlarini hisobga olish kerak. Tizimli tibbiy va pedagogik nazorat ushbu xususiyatlarni qat'iy hisobga olishni o'z ichiga oladi. Doim yodda tutish kerakki, na o'qituvchi, na yaxshi o'qitilgan, balki talabaning o'zi ham jismoniy mashqlar ta'siri ostida tanada sodir bo'layotgan o'zgarishlarni to'liq va o'z vaqtida payqamaydi. Shifokor yordamga keladi.
Jismoniy tarbiya bilan shug'ullanadigan barcha tashkilotlar uchun talabalarning tibbiy nazorati talab qilinadi. Biroq, tibbiy kuzatuv faqat inson tanasida sodir bo'layotgan o'zgarishlar to'g'risida xabar berish bilan cheklanib qolmasligi kerak. Maxsus pedagogik kuzatuv ko'rsatkichlari bilan bir qatorda tibbiy kuzatuv ma'lumotlari ob'ektiv hodisalar bo'lib, ular yordamida jismoniy mashqlarning ijobiy yoki salbiy ta'sirini baholash, jismoniy tarbiya usullarini o'zgartirish va takomillashtirish mumkin.
Shifokor, o'qituvchi va amaliyotchining kundalik ijodiy jamoasining jismoniy tarbiya ichki tizimining sog'lomlashtirishga yo'naltirilganligi printsipi. Agar terapevt sog'lig'ining yomonlashishini sezsa va shifokor buni tahlil orqali tasdiqlasa, u intensiv sport turlaridan uzoqlashishi va terapevtik vosita sifatida jismoniy mashqlar bilan qoniqishi kerak.
Shifokor va o'qituvchi mashqlarni bajarishda ishtirok etgan tanadagi o'zgarishlarni hisobga olish asosida buxgalteriya hisobi asosida ushbu sinflarning mumkin bo'lgan uzoq muddatli natijalarini oldindan bilishlari shart.
Xulosa qilib aytganda, ushbu tamoyilning ma'nosi inson salomatligini mustahkamlash va yaxshilash ta'siriga erishish degan xulosaga kelishimiz mumkin. Ushbu tamoyil quyidagilarni majbur qiladi:
jismoniy tarbiya vositalari va usullarining o'ziga xos tarkibini belgilashda ularning sog'liq uchun ahamiyatsiz mezon sifatida asoslanishi zarur.
2. o'quvchilarning jinsi, yoshi va o'qitish darajasiga qarab o'quv yuklamalarini rejalashtirish va tartibga solish;
3. vazifalar va musobaqalar jarayonida tibbiy-pedagogik nazoratning muntazamligi va birligini ta'minlash;
4. Tabiatning shifobaxsh kuchlaridan va gigiena omillaridan keng foydalanish.
Shunday qilib, yuqorida aytilganidek, jismoniy tarbiya umumiy qoidalarining asosiy maqsadi quyidagicha:
- birinchidan, maqsadga erishish va jismoniy tarbiya muammolarini hal qilish uchun eng qulay sharoit va imkoniyatlarni yaratish;
ikkinchidan, jismoniy tarbiya jarayonining umumiy yo'nalishini (yaxlitligi, qo'llanishi, tiklanishi) birlashtirishga;
- uchinchidan, jismoniy tarbiyaning ijobiy natijalariga erishishni kafolatlaydigan asosiy usullarni va ularni amalda qo'llash usullarini aniqlash.
Respublikamizning sanoqli sportchilarigina Olimpiya o‘yinlari, jahon va Yevropa miqyosidagi nufuzli musobaqalarda qatnasha olardi. Asosiy e‘tibor mahalliy aholi o‘rtasidan malakali sportchilar tayyorlash, jismoniy tarbiyani ommalashtirishga emas, balki boshqa respublikalardan tayyor sportchilarni taklif qilib, xo‘jako‘rsinga, muayyan natijalar olishga qaratilar edi. Shu bois, respublikaning faqat markaziy shaharlarida birmuncha ishlar qilinib, chekka hududlarida sportni rivojlantirishga yetarli ahamiyat berilmadi. 1991 yilgacha O‘zbekistonda jahon andozalari talablariga javob beradigan birorta ham yirik sport inshooti bunyod etilmagani, xatto Toshkent shahrida ushbu talablarga mos sport majmuasi bo‘lmaganini o‘ziyoq bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi. Mustaqilikka qadar O‘zbekiston xalqaro sport jamoatchiligi uchun qariyb yopiq edi. Futbol va tennis bo‘yicha o‘smirlar o‘rtasida sobiq sotsialistik davlatlar sportchilari ishtirokida o‘tkazilgan turnirlarni hisobga olmaganda, mamlakatimizda xalqaro musobaqalar deyarli o‘tkazilmadi. Mustabid siyosat jismoniy tarbiya va sport sohasida ham o‘z asoratlarini qoldirib, bular ayniqsa, quyidagilarda namoyon bo‘ldi: 1. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport ishlari markaziy respublikalarga nisbatan past darajada yo‘lga ko‘yildi, sport harakatiga yerli aholi ommaviy ravishda jalb qilinmadi, ular orasidan yuqori malakali sportchilarni tayyorlash borasida esa, aniq va maqsadli ishlar olib borilmadi, oqibatda aksariyat yoshlarning jismonan sog‘lomligi talab darajasida bo‘lmay, ular orasidan katta sportga sanoqli sportchilar chiqa oldilar; 2. Sport tarmoqlarini rivojlantirish, sport inshootlarini qurish, umuman sportning moddiy-texnikaviy bazasini kengaytirish va moliyalashtirish ishlari faqat markaz roziligi bilan, cheklangan tarzda amalga oshirildi; 3. Soha uchun oliy va o‘rta maьlumotli kadrlar tayyorlash yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsada, musobaqalarda milliy sportchi kadrlar turli sun‘iy to‘siq va saralashlardan o‘tishga majbur edi. Milliy kadrlarni tayyorlash va mahalliy sportchilar iqtidorini ro‘yobga chiqarishdagi bunday noxolis siyosat asorati mustaqilikning birinchi yillarida ko‘pchilik sportchi va murabbiylarning boshqa joylarga ketib qolishida o‘z aksini topdi; 4. O‘zbekiston sportiga adolatsiz munosabat tufayli juda ko‘p sportchilarimiz Yevropa, Jahon va Olimpiya musobaqalarida ishtirok etish imkoniyatidan mahrum etildi; 5. O‘zbekiston sportchilarining jahon miqyosiga mustaqil chiqa olmaganligi mazkur sohaning zamon talablariga mos ravishda rivojlanib borishiga ham katta to‘sqinlik qildi. O‘zbekistonda mavjud muammolarni bartaraf qilish maqsadida Mustaqilikning birinchi kunlaridanoq mamlakat rahbarining tashabbusi bilan jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirishga qaratilgan tegishli qonunlar, Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari bosqichma - bosqich qabul qilinib, ular joriy etildi. Qisqa muddatda: - jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning tashkiliy asoslari takomillashtirildi; - O‘zbekiston Milliy Olimpiya qo‘mitasi, sport turlari bo‘yicha federatsiyalar tashkil kilindi; jismoniy tarbiya - sog‘lomlashtirish, ommaviy - sport ishlari va sportning milliy turlari rivojlantirildi; - jismoniy tarbiya va sport sohasini mablag‘ bilan ta‘minlash tizimi takomillashtirildi, nodavlat sektor rivojlantirildi; - jismoniy tarbiya va sportning moddiy-texnik bazasi mustahkamlandi; milliy ta‘lim dasturiga binoan jismoniy-tarbiya va sport sohasiga kadrlarni tayyorlash va qayta o‘qitish ishlari amalga oshirilmoqda. 1992-yilning yanvarь oyida mamlakatda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishning huquqiy asosi «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. Respublikada jismoniy tarbiya va sportni boshqaruv tizimini muvofiqlashtirish maqsadida,Madaniyat va sport ishlar vazirlikga sport sohasida davlat siyosatini amalga oshiruvchi, o‘z vakolati doirasida vazirliklar, idoralar, Milliy Olimpiya qo‘mitasi (MOQ), sport turlari bo‘yicha milliy federatsiyalar hamda mulkchilik shakllari va idoraviy bo‘ysinishidan qatьiy nazar, turli tashkilotlar ishini muvofiqlashtirish, shuningdek, barcha jismoniy tarbiya va sport tashkilotlari ustidan nazorat qiluvchi organ maqomi berildi. Sport sohasida o‘quvchilarning iste‘dodlarini namoyon etish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan «O‘zbekiston o‘quvchi - yoshlarini rag‘batlantirish choratadbirlari to‘g‘risida»gi Prezideng Farmoni va Vazirlar Mahkamasining qarori muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Xususan, 1993 yildan iqtidorli yosh sportchilar jismoniy tarbiya instituti va fakulьtetlariga imtiyozli ravishda o‘qishga kirish huquqiga ega bo‘ldilar. Yurtni bitta maqsad atrofida birlashtira oladigan, xalqnint g‘urur va tuyg‘usini oshiradigan, yoshlarni o‘ziga jalb qila oladigan sportning ommaviy o‘yin turi futbolni yanada rivojlantirish maqsadida 1993 yilda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasida futbolni yanada rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida» va 1995 yilda «O‘zbekistonda futbolni rivojlantirishning tashkiliy asoslari va prinsiplarini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risida» Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi. Natijada mamlakatda sportni keng miqyosda ommaviy ravishda rivojlantirish harakatlari jonlanib, respublikamizning barcha o‘quv muassasalarida futbol maydonchalari tashkil etildi, Qorakolpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri markazlaridagi barcha stadionlar qayta ta‘mirlandi, joylardagi futbol maydonlari xalqaro standartlar darajasida rekonstruksiya qilindi, barcha viloyatlarda futbol maktab-internatlari tashkil etildi va tegishli mutaxassis kadrlar bilan to‘ldirildi hamda katta futbolni professional klublar tizimiga o‘tkazilishiga asos bo‘ldi. Mamlakat sportchilari Olimpiya o‘yinlarida ilk marotaba mustaqil jamoa sifatida Amerikaning Atlanta shahrida 1996 yilda ishtirok etdilar. O‘zbekiston hukumati sportchilarimizni xalqaro musobaqalar, Olimpiya, Osiyo o‘yinlarida muvaffaqiyatli qatnashishlari uchun barcha sharoitlarni yaratib bermoqda. Mustabid tuzum davrida, O‘zbekistondan yozgi Olimpiya o‘yinlarida atigi 40 nafar sportchi ishtirok etgan bo‘lsa, mustaqillikdan keyin birgina AQShning Atlanta shahrida bo‘lib o‘tgan Olimpiya o‘yinlarida mamlakatimizning 76 nafar sportchisi qatnashib, dzyudochi Armen Bogdasarov kumush, bokschi Karim To‘laganov esa, bronza medallarini qo‘lga kiritdilar. 1994 yilda Lillixammerda o‘tkazilgan qishki Olimpiya o‘yinlarida Lena Cheryazova oltin medalga sazovor bo‘ldi.
Jismoniy tarbiyaning vazifalari Kommunistik tarbiya tizimining umumiy maqsadi kishining har taraflama uyg`un barkamolligini ta‘minlashdan, uni kommunizm qurilishida ijodiy mehnat qilishga va Vatan himoyasiga tayyorlashdan iborat. Bu maqsad rivojlanib kelayotgan moddiy ishlab chiqarish birinchi navbatdagi ob‘ektiv talablarining amridir, kommunistik jamiyatda qobiliyatlari har taraflama kamol topgan kishilargina moddiy ishlab chiqarishni rivojlantirishga. Kommunistik tarbiya tizimi umumiy maqsadining muhim tomonlaridan biri bevosita jismoniy tarbiyaga taalluqlidirki, u insonga jismoniy jihatdan barkamol bo`lishida yordam berishga da‘vat etilgan. Shaxsni har taraflama kamol toptirish g`oyasi ko`pdan-ko`p asrlar mobaynida jamiyatning ilg`or fikrli oqil kishilarini to`lqinlantirib kelgan. Qadimiy yunon faylasufi Arastu, O`yg`onish davrining insonparvarlari Rable va Montel, XVII asrda yashagan atoqli chex pedagogi Yan Amos Komenskiy, XVIII asr fransuz ma‘rifptparvarlari Jan jak Russo, XIX asrning utopik sotsialistlari Fure, Sen-Simon, Ouen, buyuk rus revolyusion demokratlari A.I.Gersen, V.G.Belinskiy, N.G.CHernishevskiy, I.A.Dobrolyubov, atoqli rus pedagoglari va vrachlari K.D.Ushinskiy, P.F.Lesgaft, V.V.Gorinevskiy va boshqa ko`pgina kishilar insonning ma‘naviy va jismoniy qobiliyatlarini uyg`un rivojlantirish g`oyasini o`z asarlarida ilhom bilan ilgari surdilar va yoqlab chiqdilar. Lekin to sotsialistik sinfiy ijtimoiy formatsiyagacha bo`lgan davrning hammasida tarixiy ijtimoiy munosabatlarning xarakteri sababli shaxsni har taraflama kamol toptirish g`oyasi shirin orzu – sotsialistik utopiyalik doirasidan nariga chiqolgani yo`q. Bu g`oya ilmiy OOkommunizm asoschilarining asarlarida birinchi marta konkret mazmun kasb etib, OOkommunistik asoslarida qurilgan jamiyat uchun revolyusion kurash praktikasi bilan bog`lanadi. K.Marks va F.Engels pedagogik qarashlarda chinakam to`ntarish yasadilar. Ular inson rivojining va kun ko`rishning ijtimoiy-tarixiy negizi sifatida mehnatning o`z mazmunidan tarbiya, jumladan, jismoniy tarbiya zarurati kelib chiqishini ko`rsatib beradilar. K.Marks va F.Engels burjuaziya jamiyati rivojining taraqqiyot qonunlarini ochib berib, sinfiy jamiyatda bilim va tarbiyadan hukmron sinf o`z manfaatlari uchun foydalanadi, deb ko`rsatadilar. Bunday jamiyatda mehnatkashlar jismoniy va aqliy qobiliyatlarini har taraflama rivojalantirish uchun zarur bo`ladigan vositalarga va sharoitlarga ega bo`lmaydilar, ularga jismoniy va aqliy tanazzul xavfi tug`iladi. Hukmron sinflar esa mehnatkashlarni ekspluatatsiya qilish natijasida vujudga keltirilgan moddiy ne‘matlardan foydalanish tufayli yaxshi tarbiya topadi. Marks bilan Engels tarbiya masalalarini ishchilar sinfining taqdiri bilan, uning ―kapitalizmning go`rkovi‖ sifatidagi tarixiy vazifasi bilan bevosita aloqada qarab chiqdilar. ―Muvaqqat Markaziy Rassiya delegatlariga instruksiya‖da Marks bunday deb yozgan edi: ―...Eng ilg`or ishchilar o`z sinflarining, binobarin, insoniyatning kelajagi o`sib kelayotgan ishchilar avlodining tarbiyasiga batamom bog`liq ekanligini to`la tushunadilar‖. Marks tarbiya deganda o`z ichiga quyidagilarni oladigan tizimini tushungan6 ―Birinchidan, aqliy tarbiya. Ikkinchidan, gimnastika maktablarida va harbiy mashqlar bilan beriladigan jismoniy