Mavzu: tarbiya turlari va ularning shaxs kamolotiga ta’siri. Maktabgacha ta’lim muassasasida aqliy va axloqiy tarbiya

Aqliy tarbiya va ta’limning mohiyati.Bolalar bog’chalariga oid tajribalar va o’tkazilgan pedagogik va psixologik ilmiy tadqiqod ishlari turli yoshdagi bolalarga tevarak-atrof to’g’risida beriladigan bilimlarning taxminiy hajmini belgilash, ularni murakkablashtirib borish imkonini beradi.“Uchinchi ming yillikning bolasi” tayanch dasturida bolalarning “jismoniy rivojlanganlik darajalari”, “Nutq va tafakkurning rivojlanganlik darajasi”, “Bolalarning ma’naviy kamolotini ta’minlash”gadoir asosiy bo’limlar ko’rsatib berilgan. Bu bo’limlarda bolalarni jismoniy jihatdan yetuk, sog’lom va baquvvat qilib tarbiyalash, ularning nutqiy tafakko’rini rivojlantirish, so’z boyligini oshirish ularning mantiqiy tafakko’rini va hisoblash malakasini o’stirish hamda bolalarda nafosat va orastalikni shakllantirish kabi jihatlariga keng e’tibor qaratiladi. Shuningdek, tabiat bilan har xil kasbdagi kishilar mehnati bilan, ba’zi bir ijtimoiy voqealar, narsalar, ularning sifat va xususiyatlari bilan tanishtirishga ham alohida e’tibor qaratilgan.
3 yoshgacha bo’lgan bolalarda tevarak-atrofdagi narsalar, ularning sifati har xil narsalarning nomi hamda ularni ishlatish to’g’risida to’g’ri tushuncha bo’lishi kerak. Bolalarni uy jihozlari va buyumlari (mebel, idish- tovoq, kiyim, o’yinchoq mashg’ulotlar uchun material)bilan tanishtirish, ularning rivojlanishda katta ahamiyatga egadir. Bu narsa ularning nutqini boyitadi, mustaqillik, go’zallik haqidagi tasavvurlarni tarbiyalashga yordam beradi (chiroyli kiyim, har xil buyumlarning shakllari). Tevarak-atrof bilan tanishtirish dasturi har bir yosh guruhi uchun muayyan bilimlarni egallab olishni nazarga tugadi. Masalan, birinchi guruh tarbiyachisi bolalarni buyumlarning joylashishini bilib olishga o’rgatadi. Keyinchalik bolalar boshqa xonalarda nimalar borligini, u yerda bolalar va kattalar nima ish bilan shug’ullanishni bilib boradilar. Masalan, musiqa xonasida musiqa mashg’ulotlari, bayramlar o’tkaziladi, oshxonada ovqat pishiriladi va x.k.
Shuningdek, tarbiyachi, bolalarni yaqin atrof, ko’chalarni, o’z o’yin maydonchasini bilib olishga o’rgatadi. Ayniqsa, katta guruh bolalari o’z uylari manzilini, bog’chadan uyga ketadigan yo’lni yaqin oradagi maydon yoki xiyobonlarga borish yo’lini bilishlari kerak. Bolalarni tabiat bilan bevosita aloqada bo’lishlari ularning har tomonlama rivojlanishlarida muhim ahamiyatga egadir. Bu xol ularning aqliy qobiliyatlarini tarbiyalashda axloqiy hamda estetik xislarini rivojlantirishda quvnoqlik, tetiklik, jismoniy hamda ruxiy tomondan bardoshli bo’lishlarida asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Bolalarning tabiat bilan bevosita aloqada bo’lishi ularning sensor tarbiyasiga katta xissa qo’shadi. Tabiat o’zining mo’l-ko’l bo’yoqlari, shakllari, tovushlari bilan analizatorlarini kuzatadi. Tabiat bilan aloqada bo’lish estetik tarbiya vazifalarini xal etishga katta yordam beradi. Chiroyli manzaralar, har xil kapalaklar bolalarda quvonch xissini uyg’otadi. Tarbiyachining vazifasi bolalarda tabiat go’zalligiga, uning rang- barangligiga qiziqish uyg’otishdir. Tabiat o’z go’zalligi hamda rang-barangligi bilan bolalarning xissiga va hayoliga ta’sir etib, ijodiy faoliyatining rivojlanishiga yordam beradi. Tabiat bolalarda vatanparvarlik xissini uyg’otishda harakatga ta’sir ko’rsatadi. Bolalarning yoshligida tabiat boyligidan olgan taassurotlari Vatan to’g’risidagi tushunchalarni aniq mazmun bilan boyitadi.
Bolalarning katta yoshdagilar bilan o’zaro muloqoti ularni har xil kasbdagi kishilar mehnati bilan tanishtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o’rinda tarbiyachining asosiy vazifasi bolalarda kattalar mehnatiga xurmatni tarbiyalash, ularning mehnat faoliyatini bolalarga tushuntirish va mehnat qilish extiyojini uyg’otishdir. Bolalarning mehnat to’g’risidagi tushunchalari qanday qilib kengayib va chuqurlashib borishi bolalar bog’chasi dasturda ko’rsatib berilgan. Kichik guruhdagi bolalar bog’chada ishlaydigan kishilarning mehnati, onaning uydagi yumushlari ko’chadagi transport vositalari bilan tanishtiriladi. O’rta guruh bolalarning mehnat turlari va mehnat jarayonidagi izchillik, mehnatda kerak bo’ladigan buyumlarning nomlari bilan tanishtiriladi. Katta yoshdagi bolalar mehnatining ahamiyati, ya’ni hamma kishilar jamiyat uchun mehnat qiladilar, degan xulosa chiqarishga o’rgatiladi. Bolalarning o’yinlari, rasmlari ham ularda texnika va mehnatga qiziqish uyg’otadi. Kattalarning mehnati bolalar o’yinining asosiy mazmunini tashkil etadi. Bolalar o’z o’yinlarida onalari va tarbiyachilari mehnatidan boshlab to yangi shaharlar hamda kosmik kemalar ko’rilishigacha aks ettiradilar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalardagi axloqiy sifatlarni: kishilarga, jamoaga munosabatni tarbiyalashda kattalar mehnati bilan tanishtirish muhim kasb etadi. Ayniqsa, mehnatkashlar va ularning mehnatlari bilan tanishish bolalarda o’z yurtiga, xalqiga va boshqa xalqlarga nisbatan xurmat va mexr uyg’otadi.
Demak, kattalar mehnati va tabiatni kuzatish bolalarda estetik xislarni, shakllantirishga yordamlashadi, ijodiy faoliyat uchun material beradi. Ammo oilalarda umumxalq bayramlari -“Navro’z”, “Xayit”, “Yangi yil”, “Mustatsillik”kuni va boshqalar keng nishonlanadi. Bolalar bu bayramlarda qatnashadilar. Katta yoshdagi bog’cha bolalariga har bir bayram va tantananing ahamiyatini ularning yoshlariga mos holda tushuntirishadi. Bu o’rinda tarbiyachining vazifasi-bolalarning xissiyotlarga ta’sir etib, ularda o’z xalqidan hamda uning qadriyatlaridan g’ururlanish xissini shakllantirishdan iboratdir.
Shunday qilib, bog’cha bolalarini tabiat, xozirgi davr voqealari bilan tanishtirish orqali ularning aqliy qobiliyati, axloqiy va estetik xislari shakllanib boradi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida axloqiy tarbiya vositalari.
“Axloq” ijtimoiy tushunchalardan biri bo’lib, uning mohiyati shaxs xatti-harakatlari, yurish-turishi, turmush tarzi, hayot kechirish tamoyillari, qoidalari, shuningdek, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi. Shuning uchun ham axloqijtimoiy hodisa sifatida jamiyat ma’naviy - ruxiy hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. “Axloq” tushunchasi oila fikri asosida tartibga solinuvchi faoliyat tarzida kishilik jamiyatining ilk bosqichida shakllangan. Demak, “axloq” tushunchasi qadim-qadimdan ijtimoiy falsafiy, psixologik, pedagogik, tarixiy, badiiy, etnografik va madaniyat- shunoslikka oid asarlarda ushbu tushuncha turli ko’lamlarda ishlatib kelingan. Axloq(xulq-atvor demakdir)-ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, ijtimoiy tartib qoida bo’lib, bu tartib qoida ijtimoiy hayotning barcha sohalarida kishilarning xatti- harakatini tartibga solish vazifasini bajaradi. Axloq shaxs taraqqiyotining yuqori bosqichi bo’lgan ma’naviy moyillikni asosini, poydevorini tashkil etadi. Axloq kishilarning xulq-atvor me’yorlari va qoidalariga, ularning o’z-o’ziga, boshqa kishilarga, mehnatga, jamiyatga munosabati kabi axloqiy tushunchalarni o’z ichiga oluvchi ijtimoiy ongning alohida shaklidir. Axloq tarixiy xususiyatga ega, chunki u kishilik jamiyatda avlodlar tomonidan to’plangan axloqiy tajribalar va munosabatlarni aks ettiradi.
Zero, axloqsiz, axloqiy talab hamda ularda ifoda etilgan g’oyalarsiz shaxsning ruxan va jismonan yetukligining asosi bo’lgan ma’naviy komillik shakllanadi. Demak, insonning barkamolligi, avvalo, uning ma’naviy jihatdan yetukligi bilan belgilanadi. Bizning nazarimizda, shaxs ma’naviyati uning ongida kechadigan ijobiy mazmunga ega o’y-fikrlari, niyatlar, g’oyalar, nazariya va ta’limotlar mazmunining amaliy faoliyatidagi tatbiqida namoyon bo’luvchi ruxiy jarayondir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, shaxs ma’naviyati asosida ijobiy mazmunga ega bo’lgan, uy fikrlar, niyatlar, g’oyalar, nazariyaning va ta’limotlar mazmunini tushunib yetishishini e’tiborga olish lozim. Demak, o’zbek xalqining ma’naviyati haqiqatgo’y va adolatli bo’lish, jaxolat vakabixlik yo’lini to’sish, insoniylik, mexr-shafqat, ma’rifat, do’stlik, mardlik, birodarlik, mehmondo’stlik, poklik, xush xulqlilik, insof, vatanparvarlik kabi insoniy fazilatlarni singdirishga chaqiradi.
Qadim-qadimdan o’zbek va sharq klassiklari ijodida axloq-odob masalasi markaziy o’rin egallab kelgan. Kaykovusning “Qobusnomasi”dan tortib, Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning nazmiy va nasriy asarlarida Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibatul xaqoyiq” (Haqiqat sovg’alari), Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al adab Al-Mufrat kabi” jahonga mashxur asarlarida Alisher Navoiying o’lmas she’riyatida, Munis, Xorazmiy kabi shoirlar asarlarida axloq-odob masalalari yoritilgan. Koshifiyning asarlaridagi ta’lim-tarbiya, axloq masalalari ko’pchilik uchun andoza, na’muna, odob me’yori sifatida qisqa asosli, lo’nda qilib yozilgan. Koshifiyning fikricha, inson fazilati uning egallagan ta’lim-tarbiyasiga bog’liq. Shundagina u odobli hisoblanishi mumkin. “Odob -bu qalbni yomon so’zlardan va nojo’ya xulqdan saqlay olish, o’zini va o’zgalarni xurmat qila bilishdir”,- deydi olim. Navoiy esa “Odobli inson barcha odamlarning yaxshisidir va barcha odamlar ichida yoqimlirog’idir” - deydi. Bu bilan esa u kishilarning insoniylik belgisi uning odobli, axloqli ekanligi bilan o’lchanadi, deb ta’kidlaydi va barcha insonlarni yaxshi xulqli bo’lishga chaqiradi. Shuningdek, Navoiyning “Maxbub ul -qulub” asarida odob, axloqqa oid g’oyalar ilgari surilgan. Uning birdan-bir orzu-umidi, ideal insonga bo’lgan mexr- muhabbat, samimiylik edi: “Donishmandlar aytibdurlarkim, odobli inson barcha odamlarning yaxshiligi va barcha xalqlar uchun yoqimlidir. U mansabdor kishilardan go’zalroq va badavlat odamlardan xurmatliroqdir. Yoshlarni ko’zga ulug’ qilib ko’rsatadigan narsa odobdir”. Koshg’ariy:“Insonlarda oqko’ngillilik, bag’rikenglik, mehnatsevarlik, sofdillik, rostgo’ylik, saxiylik, vijdonlilik, irodalilik, qat’iyatlilik kabi fazilatlar, bo’lishi shart va bular insonning barkamolligidan dalolat beradi, - deydi, ammo xasislik, olg’irlik, ochko’zlik, g’irromlik, pastkashlik, tuxmatchilik, xoinlik, yolg’onchilik kishilarni beburd, axloqsiz qilib qo’yadi. Bunday salbiy xislatlar ularni obro’sizlantiradi, hayotini izdan chiqaradi, noto’g’ri yo’lga boshlaydi. Pastkash, baxil odamdan yaxshilik kutish mevasiz daraxtdan meva kutishga o’xshaydi” Odobli bo’lishning fazilati to’g’risida she’r va dostonlardan, adabiy manbalardan juda ko’plab parchalar, she’riy misralar keltirish mumkin. Odobli, yaxshi xulqli bo’lish to’g’risida dono xalqimiz to’qigan ko’plab maqol-matallar asrlar osha og’izdan-og’izga o’tib kelmoqda: Odobing-obro’ying. Odob-kishining zeb-u ziynati. Oltin olma-odob ol.
Bolalar bog‘chasida axloqiy tarbiya vositalari.Maktabgacha tarbiya yoshining o’ziga xos tomoni shundaki, bu yoshda bolalar axloqiy tushuncha yoki xulqni so’z bilan aniq ta’riflab berolmaydilar. Lekin bolalar bog’chasidagi to’g’ri talqin voqealarning umumiy ma’nosini anglab olishga yordam beradi. Agar bolalar boshqalarda yaxshi xulq na’munalarini ko’rsalar o’zlari ham ularga o’xshashga harakat qiladilar. Axloqiy tarbiyaning g’oyaviy asosi uning maqsadi vazifasi va tamoyillarini belgilaydi, ruxiy pedagogik asosi esa bolalar bog’chasida axloqiy tarbiya berishning vazifasi va mazmuni vositalari va metodini hamda pedagogik shart-sharoitini belgilab beradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni ahloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va mazmuni bolaning ma’naviy dunyosini, uning ongini, axloqiy xislarini, shaxsiy sifatlari va xulqini tarbiyalash va rivojlantirishni taqozo etadi.

Xulq madaniyati va ijobiy sifatlarni tarbiyalash

Bolalarda ahloqiy his tuyg’ular, tasavvurlar va xatti harakatlarni tarbiyalash

Shaxsda ahloqiy his-tuyg’ularni tarbiyalash

Xulqdagi salbiy tomonlarni barham toptirish

Ahloqiy tarbiya vazifalari

Bu tarzdagi umumiy vazifalar yosh guruhlari bo’yicha aniqlashtiriladi va o’quv-tarbiya jarayonining mazmunida o’z aksini topadi. Axloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillari quyidagilar:
- g’oyaviy va tarbiyaviy ishning ma’lum maqsadga qaratilganligi;
- ta’lim-tarbiya ishiga bola shaxsini xurmat qilgan holda yondashish;
- axloqiy tarbiya ishini hayot va zamon bilan xamnafaslikda olib borish;
- bolalarning faolligi;
- jamoada tarbiyalash;
- tarbiyaviy ishning tizimlari va izchilligi;
- ta’sirchanligi;
- oila, bogcha hamda kattalar tarbiyaviy ta’sirining birligi;
- boladagi ijobiy sharoitlarga suyanish;
- bola shaxsini har tomonlama rivojlantirishni ko’zda tutish.
Bolalar bog’chasida axloqiy tarbiya berish har xil vositalar yordamida amalga oshiriladi. Avvalo, bolalarni har xil faoliyatlar vositasida kattalar mehnati bilan tanishtirish, mashg’ulotlarda va mashg’ulotlardan tashqari vaqtlarda ta’lim berish, kun davomidagi maishiy, mustaqil, badiiy faoliyatda, ko’ngil ochishlarda qatnashtirish orqali bu ish hal etiladi. Har xil bayramlar. San’at vositalari, ijtimoiy hayot voqealari, bolalar badiiy adabiyoti, musiqa, ashula, tasviriy va amaliy san’at, o’yinchoq va o’yin materiallari, ommaviy axborot vositalari, oynai jahon va radio, kino va multfilmlar, diafilmlar va boshqalar bolalarning axloqiy tarbiyasiga katta ta’sir ko’rsatadi. Bunday vositalardan ma’lum bir izchillik va tizimlilik bilan foydalanilgandagina bolalarning axloqiy tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatish mumkin. Yuqoridagi aytilganlardan xulosa shuki, axloq-odob o’zbek millati hayotining mazmuni hisoblanadi. Qayerda, qaysi jamiyatda, qaysi davlatda yaxshi xulq qaror topsa, o’sha jamiyatdagi kishilarning hayoti farovon, turmushi tinch, odamlari boy-badavlat bo’ladi.
Axloqiy tarbiya berish metodlari. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga axloqiy tarbiya berishda har xil metod va usullardan foydalaniladi. Axloqiy tarbiya metodlari — bolalarning axloqiy tasavvur va bilimlarini egallab olishi, ularda madaniy xulq va ijobiy munosabatlarni, shaxsning axloqiy xis-tuyg’ulari va sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan faoliyat usulidir. Axloqiy tarbiya metodlari quyidagi guruhga bo’linadi.
guruh,axloqiy tasavvur va bilimlarni, ularni bajarish hoxishini shakllantirishga qaratilgan metodlar.