Mavzu: Tasavvuf paydo bo‘lgan davr haqidagi qarashlar

Kubraviyaning shakllanishida Suhravardiya oqimiga mansub bo’lgan yirik mashoyixlarning ta’siri yaqqol ko’rinsa, Yassaviya va Xojagon tariqatlarining paydo bo’lishi va keyingi rivojlanishida, avval Xurosonda va keyinroq Turkistonda yashagan Yusuf Hamadoniyning sezilarli ta’sirini ko’rish mumkin. Albatta, Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan va butun islom olamida katta obro’ qozongan ilk tasavvuf nazariyotchilarini ko’plab uchratish mumkin. Ularning orasida Buxoro yaqinidagi Kalobod qishlog’ida tug’ilib, shu yerda dafn etilgan Abu Bakr Ahmad ibn Is’hoq al-Kalobodiyni (vaf. 990 yoki 995 y.) zikr etish o’rinli. U, shuningdek, hanafiy mazhabi faqihi sifatida ham mashhur bo’lgan. Uning islom olamidagi eng birinchi tasavvufiy adabiyotlardan hisoblangan «at-Ta’arruf li-mazhabi ahli-t-tasavvuf» nomli asari hozirga qadar ham musulmon tasavvufi sohasidagi ilk ensiklopedik manba hisoblanadi.

Asarda so’fiylarning nazariy qarashlariga xos tizim va ularning amaliyotlari birmuncha to’liq bayon etilgan. Shunisi ahamiyatliki, so’fiylikning ba’zi nizomlarini an’anaviy islom me’yorlari bilan muvofiqlashtirishga bo’lgan dastlabki urinish aynan shu asarda ko’zga tashlanadi. Tarixga nazar solinsa, tasavvufga asos bo’lgan tarkidunyochilik kayfiyati deyarli islom bilan bir davrda yuzaga keldi. Sufiylikning ilk namoyandalari deb Payg’ambarning Abu-d-Dardo, Abu Zarr, Huzayfa (vaf. VII asrning ikkinchi yarmi) kabi sahobalari hisoblanadi. Ammo islomdagi mistik-asketik oqimning shakllanishi VIII asrning o’rtalari - IX asrning boshlariga to’g’ri keladi. Bu davrda so’fiylar qatoriga muhaddislar, qorilar, qussoslar, kosiblar, tijoratchilar, jumladan, islomni qabul qilgan xristianlar kirganlar. Bu davrda “sufiy” yoki “at-tasavvuf” atamalari hali keng tarqalmagan edi, uning o’rniga zuhd (tarkidunyochilik) yoki zohid, ‘obid so’zlari ishlatilar edi. Islomdagi bu mistik-asketik oqimning paydo bo’lishi va taraqqiy etishiga musulmon jamiyatidagi ilk ikki asr davomidagi siyosiy-ijtimoiy beqarorlik, diniy hayotning murakkabligi, uning natijasida kelib chiqqan ma’naviy-g’oyaviy izlanishlar va boshqa dinlarning, xususan, xristianlikning ta’sirini ko’rsatish mumkin. Uning asosida asketizm, ya’ni bu dunyo lazzatlaridan voz kechish asosida Allohga yetishish, uni bilish, u bilan birlashish yo’lini qidirish yotadi.

So’fiylik Qur’on va shariat talab etgan diniy aqidalarni, talablarni albatta bajarish, o’zini so’zsiz Allohning bandasi deb bilish, o’z shaxsiyatini ma’lum diniy qoidalarga, shubhasiz, bo’ysundirishni qabul etmaydi, balki shaxsiy erkinlik, o’z xohishi bilan tozalanib, ruhiy ma’naviylikka singish orqali komil inson darajasiga erishishga asoslanadi.

Tasavvufda ruhning kamolotga va uning so’nggi maqsadi Allohga erishish yo’llari to’rt bosqichdan iborat: birinchi bosqich shariat deb ataladi. Bunda, avvalo, shariatning barcha talablarini bajarish va unga bo’ysunish talab etiladi; ikkinchi bosqich – tariqat, bunda murid shaxsiy istaklaridan voz kechib, o’zini pir ixtiyoriga topshirishi kerak; uchinchi bosqich – ma’rifat, bunda so’fiylar koinotning birligi Xudoda mujassam bo’lishini, olam uning emanatsiyasi, ya’ni nurlanishidan vujudga kelishini, shuningdek, yaxshilik va yomonlikning – nisbiyligini aql bilan emas, qalb bilan anglab olishlari kerak bo’ladi. To’rtinchi bosqich haqiqat bo’lib, bunda so’fiy shaxs sifatida tugab, ko’zlangan haqiqatga yetishishi, Allohga singib ketishi va natijada abadiylikka erishuvi zarur. Bu jarayon ma’lum vaqtni talab etadi, maxsus ruhiy, jismoniy harakat, faoliyat – sig’inish, ibodatlar, ohanglar yordamida amalga oshiriladi. So’fiylik tarafdorlari dastlab moddiy boylikka ega bo’lish va unga intilishni qoralab, haqiqiy boylik ma’naviy ruhiy kamolotda deb hisoblaganlar.

Ilk davr so’fiylari, aniqrog’i, zohid va obidlariga xos xususiyatlar quyidagilardan iborat edi: Qur’oni karim oyatlari xususida chuqur fikr yuritish, Qur’on va Payg’ambar sunnatlariga qat’iy amal qilish, kechalarini nafl ibodatlar bilan bedor o’tkazish, kunduzlari ro’za tutish, hayot lazzatlaridan voz kechish, gunohdan saqlanish, halol va harom orasini juda uzoq tutish (vara’), o’zini Alloh ixtiyoriga topshirish (tavakkul) va h.k. So’fiylik ta’limoti mu’taziliylardagi mavhum ilohiyotga oid fikrlar, obro’li shaxslarga ko’r-ko’rona taqlid qilish, muqaddas matnlarga so’zma-so’z itoat etishdan farqli o’laroq, insonga asosiy ob’ekt sifatida qaraydi: inson amallarini boshqaradigan ruhiyatning mayda qirralarini ham chuqur tahlil qilish, shaxsiy kechinmalarga e’tibor bilan qarash va diniy haqiqatlarni chuqur his qilish ularga xos xususiyatlardan edi. Shu bois ham ziyrak ruhshunos, ‘ilm al-qulub va-l-favakir, ya’ni qalblar va fikrlar ilmiga asos solgan al-Hasan al-Basriy (vaf. 728) so’fiylikning asoschilaridan hisoblanadi.

Al-Hasan al-Basriyning as’hoblari, basralik zohidlar – Raboh ibn ‘Amr, Robi’a al-’Adaviya (vaf. 752-53 y.), Molik ibn Dinor (vaf. 748-49 y.), Shaqiq al-Balxiy (vaf. 770 y.) va Fuzayl ibn ‘Iyod (vaf. 778 y.), Sulaymon ad-Doroniylarning (VIII-IX asrlar) va’z va ma’ruzalarida Allohga bo’lgan sof muhabbat, Unga yaqinlashishga bo’lgan intilish haqidagi fikrlar paydo bo’ldi. O’sha davrdan boshlab ular so’fiylikka aniq mistik xarakter bag’ishladilar va bu ta’limotlar so’fiylik mafkurasining o’ziga xos xususiyatiga aylandi. So’fiy, tasavvuf so’zlarining etimologiyasi haqida bir necha xil qarashlar bor. O’lkamizning yirik tasavvufshunoslaridan biri N.Komilov shunday yozadi: «Ba’zilar bu so’z «saf» so’zidan kelib chiqqan deydilar, chunki so’fiy, Iloh yo’liga kirganlarning birinchi safida turuvchidir. Ba’zi olimlar uni «suffa» so’zidan hosil bo’lgan deb aytadilar: as’hobi suffa hazrati Payg’ambar tirikligidayoq tarki dunyo qilgan taqvodor kishilar bo’lib, so’fiylar shularga taqlid qiladilar, deb tushuntiradilar. Yana bir guruh olimlar so’fiy so’zi «safo» so’zidan kelib chiqqan, chunki bu toifaning qalbi sidqu safo oftobiday porlab turadi, deganlar.

Yana ba’zilar so’fiy «sufuh» so’zidan yasalgan, sufuh – biron-bir narsaning xulosasidir, bu jamoa xalqning xulosasi bo’lganligi sababli ularni so’fiy deganlar, deb yozadilar. So’fiy so’zi «sof» so’zidan kelib chiqqan deguvchilar ham bor. Ammo ko’pchilik so’fiy so’zi arabcha «suf» so’zidan hosil bo’lgan, degan fikrni bildiradilar . «Suf» so’zining lug’aviy ma’nosi jun va jundan to’qilgan matodir. So’fiylar ko’p hollarda jun chakmon yoki qo’y terisidan tikilgan po’stin kiyib yurishni odat qilganlari uchun ularni “jun kiyimlilar” (forschasi “pashminapo’sh”) deb yuritilgan . Bizningcha, shu keyingi e’timologik ma’no haqiqatga yaqinroqdir, zero, so’fiy so’zining «suf» so’zidan yasalishi arab tili qonun-qoidalariga mos keladi». Bu atamaning kelib chiqishini johiliyat davrida ko’p ibodat qilishi bilan nom taratgan Sufa ibn ‘Udd ibn Tobixa nomidan olingan deguvchilar ham bor. Ammo islomdan boshqa dindagi shaxslarni o’rnak qilib olish mumkin bo’lmagani sababli bu talqin maqbul emas, deb hisoblovchi tadqiqotchilar mavjud .

Yana N.Komilov o’z ta’rifini rivojlantirib aytadi: «Agar «suf» so’zidan so’fiy yasalgan bo’lsa, o’z navbatida, «sufiy»dan «tasavvuf», «mustasif», «muttasif», «mutasavvif» so’zlari hosil bo’lgan. Mustasif o’zini so’fiylarga o’xshatib, taqlid qilib yuradigan, ammo asl maqsadi amal-mansab, molu mulkka intilishdan iborat bo’lgan kishilarga nisbatan ishlatilgan so’z bo’lsa, muttasif tariqat va haqiqatda muayyan manzillarni egallagan, biroq so’fiy darajasiga ko’tarila olmagan kishilardir. Qalban so’fiyona g’oyalarga moyil, tasavvufni e’tiqod – maslak qilib olgan, lekin tariqat amaliyotini o’tamagan, rasman so’fiy bo’lmagan odamlar esa mutasavvif hisoblanganlar». Husayn Voiz Koshifiy «Futuvvatnama-i sultoniy» nomli asarida so’fiylarni uch guruhga ajratgan: mu’oshirlar, mutarasmlar, muhaqqiqlar. Mu’oshirlar – tariqat ahlining muxlislari va do’stlaridirlar. Ular darveshlarga muhabbat bilan qaraydilar, ularning suhbatida ishtirok etadilar, xizmatlarini bajaradilar va savobga o’zlarini sherik deb biladilar.

«Mutarasm» so’zining ma’nosi darveshlarning rasmu rusumlariga ergashuvchilar, ammo ular darveshlarning odatlariga zohiran taqlid qilsalar-da, botinan hol talabgoridirlar va shu toifaga ixloslari tufayli ilohiy fayzdan bahramand bo’lish umididadirlar. Muhaqqiqlar – Haqqa yetganlar, ularni oliy martabali so’fiylar deb ta’riflash mumkin. Haqiqiy avliyolar, shayxi murshidlar shularning orasida yetishib chiqqan. IX asrda tasavvuf nazariyoti va amaliyotini ishlab chiqish uchun qizg’in harakatlar davom etdi. Basra bilan bir qatorda Bag’dod va Xuroson so’fiylik maktablari ham eng nufuzli maktablar sirasiga kiradi. Ularning namoyandalari avvalgidek so’fiyning ichki dunyosiga asosiy e’tiborni qaratar edilar. Faxruddin ‘Ali Safiy Naqshbandiya tariqati shayxlari haqida keng ma’lumot berib, bu silsila ikki boshqa-boshqa shahobchalar orqali ‘Ali ibn Abi Tolib va hazrat Abu Bakr as-Siddiqqa borib yetadi, deb hisoblaydi. Mashoyix silsilasiga qaraganda, bu tariqat boshqa ba’zi tariqatlar bilan aloqador ekanligi va shunga ko’ra o’sha davrda farqli nomlar bilan atalgani ma’lum bo’ladi.

Chunonchi, hazrati Abu Bakrdan Boyazid Bistomiyga qadar Siddiqiya, Bistomiydan ‘Abduxoliq G’ijduvoniyga qadar Tayfuriya, G’ijduvoniydan Baho’uddin Naqshbandga qadar Xojagoniya, Naqshbanddan Xoja ‘Ubaydulloh Ahrorga qadar Naqshbandiya, Xoja Ubaydulloh Ahrordan «Mujaddidi alfi soniy» nomi bilan mashhur Ahmad as-Sirhindiyga qadar Naqshbandiya-Ahroriya, Ahmad Sirhindiydan Shamsiddin Mazharga qadar Naqshbandiya-Mujaddidiya, Shamsiddin Mazhardan Mavlono Xolidiy Bag’dodiyga qadar Naqshbandiya-Mazhariya, Xolidiy Bag’dodiydan keyin esa Naqshbandiya-Xolidiya deya tilga olingan. Markaziy Osiyoga tasavvuf ta’limotining kirib kelishi tariqatlar tarixini yoritish an’anasiga ko’ra, o’z davrining so’fiy allomasi Xoja Yusuf Hamadoniy (1048–1141) nomi bilan bog’liq. Yusuf Hamadoniy maktabida ilmu irfon sabog’ini olgan Ahmad Yassaviy va ‘Abduxoliq G’ijduvoniylar mintaqada tasavvuf taraqqiyotining keyingi bosqichlarida muhim o’rin tutdi va ikki mustaqil tariqat: Yassaviya va Xojagon-Naqshbandiya (keyinchalik Naqshbandiya-Mujaddidiya) tariqatlariga poydevor qo’yganlar. Bundan tashqari Xorazmda «valiytarosh» unvoni bilan mashhur bo’lgan Najmiddin Kubro (1145–1221) mustaqil ravishda Kubraviya tariqatiga asos soldi.

Xojagon tariqati XIV asrga kelib, Baho’uddin Naqshband tomonidan yanada takomillashtirildi. Bu esa Markaziy Osiyoda mo’g’ullar hukmronligidan keyingi diniy-ma’naviy hayotning yangicha yo’nalishda shakllanishiga asos bo’ldi. Aynan XIV-XV asrlardan boshlab ushbu tariqat vakillari jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida faol ishtirok eta boshladilar. Amir Temur (1336–1405) va temuriylar tomonidan markazlashgan davlatning tashkil etilishi tariqat vakillarining nafaqat diniy-ma’naviy sohadagi nazariy, balki mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida amaliy faoliyat yuritishlari uchun ham sharoit yaratdi. Xoja Muhammad Porso , Xoja Ahror, ‘Abdurahmon Jomiy (1414-1492), ‘Alisher Navoiy kabi yirik shaxslarning faoliyati esa Xojagon-Naqshbandiya tariqatining keyingi vakillariga ijobiy ta’sir qildi va ijtimoiy-siyosiy hayotda faol ishtirok etishlari uchun turtki bo’ldi. Keyinchalik Markaziy Osiyoda markazlashgan ashtarxoniylar davlatining parchalanishi va birin-ketin xonliklarning tashkil topishi (XVII–XVIII asrlar) ushbu hududda tarqalgan tariqatlarga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Ma’lum bir davrlarda u yoki bu tariqat namoyandalari ijtimoiy-siyosiy hayotda o’z mavqyeini egallab keldi. Jumladan, yuqori tabaqa vakillari hisoblangan hamda Naqshbandiya tariqatiga mansub Juybor shayxlari XVI–XVII asrlarda Buxoro xonligi ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim rol o’ynadi. Ayni vaqtda musulmon dunyosining deyarli barcha mamlakatlarida turli tasavvuf tariqatlar vakillari faoliyat yuritayotganini ko’rish mumkin.

Turkiya, Misr, Jazoir, Tunis, Liviya, Indoneziya, Malayziya, Iordaniya, Pokiston kabi mamlakatlarda mavjud tariqatlarining sanog’iga yetish ham qiyin. Bu suluklarning ko’pchiligi tasavvuf ta’limotining ilk g’oyalaridan ancha uzoqlashib ketgan. Shayxlik maqomi mablag’ to’plash manbai bo’lib qolgan holatlar ham yo’q emas. Turkiyadagi ko’plab tariqat vakillari tomonidan shayxlarini o’ta mubolag’a bilan ulug’lanishi, ularning tavof qilinishi, shayxlarning o’z tarafdorlari va muassasalari mavjudligini bunga misol tariqasida qayd etish mumkin . Markaziy Osiyoda tasavvuf tariqatlarining rivojida o’lkadan yetishib chiqqan Ahmad Yassaviy, ‘Abduxoliq G’ijduvoniy, Najmiddin Kubro, Baho’uddin Naqshband, Xoja Muhammad Porso, Xoja Ahror kabi allomalarning xizmati katta bo’lgan. Ularning faoliyati butun islom olamiga o’z ta’sirini o’tkazgan.

Ayni vaqtda, ildizi Xojagon tariqatiga borib taqaladigan Naqshbandiya-Mujaddidiya tariqati Markaziy Osiyoda keng yoyila boshladi. Movarounnahr o‘lkasidan ilm-fanning turli sohalari bo‘yicha yetuk olimlar, fozil ulamolar, buyuk mutafakkirlar va benazir allomalar yetishib chiqqan. Ular ilm-ma'rifatning yuksalishiga xizmat qilish barobarida o‘zlari mansub bo‘lgan yurtning nomini butun dunyoga taratganlar. Bunday allomalarning ko‘pchiligi, shubhasiz, ayni hududda keng tarqalgan tasavvufning turli tariqatlariga mansub shaxslardir. Ma'lumki, islom tarixining ma'lum bir davrlarida tasavvufning Qodiriya, Ishqiya, Rifo‘iya, Shoziliya, Malomatiya, Suhravardiya, Yassaviya, Kubraviya, Naqshbandiya kabi bir necha yo‘nalishlari vujudga kelib, ular muayyan davr va mintaqalarda o‘zining ijtimoiy-siyosiy, diniy-falsafiy nufuziga ega bo‘lgan. Islom olamida keng tarqalgan – XVII-XVIII asrlar Markaziy Osiyo ijtimoiy-siyosiy hayotida yetakchi rol o‘ynagan suluklardan biri – Baho’uddin Naqshband asos solgan Naqshbandiya tariqatidir. Bunga sabab ushbu tariqat soddaligi, xalq ommasi tomonidan oson qabul qilinishi va islomning asosiy manbalari – Qur’on va Sunnatga muvofiq ekani bilan bir qatorda, muayyan fiqhiy mazhabga, ya'ni sunniylikning hanafiya mazhabiga moslashtirilganidadir. Umuman olganda, Naqshbandiya sunniylikning barcha me'yorlarini o‘zida mujassam qilgan, diniy tamoyillarga qattiq amal qiluvchilar tanlagan bir tariqatdir . Markaziy Osiyodagi tariqatlarning hammasi diniy tamoyillarga qattiq amal qilgan. Ushbu bandga shuni xulosa qilib aytish mumkinki, naqshbandiya dastlab shaharlarda savdogar va hunarmandlar o‘rtasida keng tarqalgan. Sunniylik e'tiqodiga muvofiq bo‘lgan mazkur tariqat, «xafiy zikr»ga asoslangan. Unda zohiran ko‘zga tashlanadigan xatti-harakatlardan tashqari «suhbat », «nisbat» va «robita »ga kuchli e'tibor beriladi. Naqshbandiya, boshqacha qilib aytganda, Xojagon tariqatining kamolga yetgan bir shakli bo‘lib, uning nazariy asoslari XII asrdayoq Yusuf Hamadoniy va ‘Abduxoliq G‘ijduvoniy tomonidan ishlab chiqilgan, keyinchalik esa Baho’uddin Naqshband uning asosiy tamoyillarini tartibga solgan. Shuningdek, uning amaliy va nazariy taraqqiyotida ‘Alouddin Attor, Xoja Muhammad Porso, Xoja ‘Ubaydulloh Ahror, Xoja Ahmad Kosoniy (vaf. 1549y.), Ahmad Sarhandiy kabi mutasavvif shayxlarning xizmati katta bo‘ldi.