Mavzu: Turlarni dinamik ta’rifi Reja: Kirish Nazariy qism

Loyixa qism

2.1. C++ Builderda MySQL ma’lumotlar bazasi bilan ishlash
Endi dasturdagi ma’lumot strukturalari bilan tanishishni boshlaymiz. Dasturda ikki asosiy tur ma’lumot strukturalari mavjuddir. Birinchisi statik, ikkinchisi dinamikdir. Statik deganimizda xotirada egallagan joyi o’zgarmas, dastur boshida beriladigan strukturalarni nazarda tutamiz. Statik massivlar elementlar soni oldindan ma’lum bo’lgan va initsializatsiyalangan (qiymat belgilangan) massivlar hisoblanadi. Dinamik ma’lumot tiplari dastur davomida o’z hajmini, egallagan xotirasini o’zgartirishi mumkin. Dinamik massivlar esa elementlari soni oldindan ma’lum bo’lishi va uni initsializatsiyalash (qiymat belgilash) shart emas. Statik massivlarning kamchiliki shundaki, agar ularning o’lchamini oldindan juda katta olinsa-yu, uning ko’p qismi keraksiz qolib ketsa, u holda xotira behuda sarflanishiga olib keladi. Shu muammoni hal qilish maqsadida massivlar C# tilida asosan dinamik tarzda e’lon qilinadi. Massivlar dasturlashda eng ko’p qo’laniladigan ma’lumot tiplaridir. Massivlar hotirada ketma-ket joylashgan, bir tipdagi o’zgaruvchilar guruhidir. Alohida bir o’zgaruvchini ko’rsatish uchun massiv nomi va kerakli o’zgaruvchi indeksini yoziladi.
Ta’rif: Bir turga mansub bo’lgan yagona nom bilan saqlanuvchi tartiblangan ma’lumotlar majmuasi massiv deyiladi.
Massivlar yagona o’zgaruvchi bilan kompyuter xotirasiga saqlanadi, uning elementlari ma’lum bir indekslar bilan tartiblab joylashtiriladi. Massivlar yagona nom bilan bir nechta qiymatni o’zida mujassamlashtiradi, bularga matematikadagi vektorlarni misol keltirish mumkin. Vektor ham yagona nom bilan saqlanib uning tarkibida bir nechta qiymatni o’zida mujassamlashadi. Vektorning ham elementlari bir turga mansub va tartiblangan bo’ladi.
Bir o’lchovli massivlar
Odatda massivlar zarurat, katta hajmdagi tartiblangan, lekin chekli elementlarga oid masalalarni hal etishda yuzaga keladi. Dastur ishlatilishi davomida massivlar aniq nomga ega bo’lishi va uning elementlari ma’lum bir turda bo’lishi kerak. Bir o’lchovli massivlar kompyuter xotirasiga quyidagi shaklda saqlanadi

Massiv tarkibida elementlar mavjud bo’ladi. Massivning eng ko’pi bilan ketishi mumkin bo’lgan elementlar soni uning o’lchamini bildiradi. Massivning elementi turgan o’rni uning indeksi deyiladi. Massivning elementiga uning indeksi orqali murojaat qilinadi. Massivning indeksi sifatida butun sonlar xizmat qiladi. Har bir massiv o’zining individual nomiga ega bo’lishi kerak, ya’ni bir xil nomdagi massivlar bo’lmaydi. Ularning nomi oldin e’lon qilingan oddiy o’zgaruvchi nomi bilan ustma-ust tushmasligi kerak.
Statik massivlarni e’lon qilishning umumiy ko’rinishi quyidagicha:
[]={boshlang’ich qiymatlar}
Bunda {boshlang’ich qiymatlar} albatta bo’lishi kerak. Misollar:
int []A={1,4,3,1};
string[] B = { “olma”, “gilos”, “anor”};
double[] C = { 0.005, 1.234, 12.5, 13.5, 10.6 };
Yuqoridagi massivlarda massivning o’lchami uning initsializatsiya qismida qatnashgan elementlar soni bilan aniqlanadi. C# tilida xuddi C++ da bo’lgani kabi element indeksi 0 dan boshlanadi. A[0] indeksli element 1 ga teng, B[1] indeksli element esa “gilos” ga teng va h.
Aytib o’tganimizdek, C# tilida massivlar xotiradan unumli foydalanish maqsadida massivlarni dinamik tarzda e’lon qilishga kelishib olingan. Dinamik tarzda massivni e’lon qilishning umumiy ko’rinishi quyidagicha:
[] =new [o’lcham]
Bu yerda new operatori ga mos ravishda xotiradan joy ajratadi. Dinamik massivlarni e’lon qilishga doir misollar:
n = Convert.ToInt32(Console.ReadLine());
int[] M1 = new int[10];
float[] M2 = new float[100];
double[] M3 = new double[n];
M1 va M2 nomli massivlarning elementlari uchun 10 va 100 ta joy ajratilgan. Ular ham dinamik massiv hisoblanadi. M3 massiv uchun xotiradan qancha joy ajratish foydalanuvchining o’ziga havola qilingan, ya’ni n o’zgaruvchisi klaviaturadan kiritiladi, bu o’zgaruvchi qiymati esa M3 massiv o’lchami sifatida qabul qilinadi. M3 massiv dinamik massivga yorqin misoldir.
Dinamik massiv o’lchami ham statik massiv kabi aniqlanishi lozim, faqat bunda u dastur ishlashi davomida anqlanishi bilan static massivdan farq qiladi.
Indekslar massiv elementlariga murojat qilish uchun ishlatiladi. Indeks massivdagi element sonini bildiradi .Massivdagi to’rtinchi elementga murojat qilish uchun biz 3 indeksidan foydalanishimiz kerak. Misol uchun :num[3]. Massiv elementlarining qiymatlarini olish va o’rnatish uchun indekslardan foydalanamiz.
int[] nums=new int [4];
nums[0]=1;
nums[1]=2;
nums[2]=3;
nums[3]=5;
Console.ReadLine(nums[3]); //5
Va bizda faqat 4 ta element uchun belgilangan massiv mavjud bo’lgani uchun , masalan oltinchi elementni qo’llay olmaymiz nums[5]=5;. Agar biz buni qilishga harakat qilsak biz IndexOutOfRangeException-ni olamiz.
Statik massivlar elementlar oldindan aniqlanadi. Buning uchun sikl operatorlariga murojaat qilamiz. Masalan, quyidagi misolda dinamik massivga qiymat berish hamda uning elementlarini chop etish amallar ko’rsatilgan. Biz massiv elementlari bilan ishlashimiz uchun for sikl operatori kerak buladi. Bu haqida yetarlicha bilimga ega bo’lmasayiz quyidagi link orqali o’tsangiz Starter bulimida Suxrob Xayitmurodov yetarlicha malumot bergan. Agar for sikl operatori haqida malumotga ega bulsayiz davom etamiz.
using System;
internal class ArrayExample
{
private static void Main()
{
int[] A = new int[10];
int i;
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)
A[i] = i;
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)
Console.WriteLine(‘A[‘ + i + ’]: ’ + A[i]);
}
}
Bu dasturda A massivning elementlari sifatida i ning qiymatlari kelmoqda. Xuddi shunday massiv elementlarini klaviatura orqali ham kiritish mumkin. Buning uchun quyidagi kodni ko’raylik:
using System;
internal class ArrayExample
{
private static void Main()
{
int[] A = new int[10];
int i;
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)
A[i] = Convert.ToInt32(Console.ReadLine());
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)
Console.WriteLine(‘A[‘ + i + ’]: ’ + A[i]);
}
}
Massiv elementlari qiymatlaridan foydalanishga doir quyidagi sodda misolni ko’rib chiqaylik.
Men Shahbozga judayam qiziqarli matematik masala berdim. Masala sharti quyidagicha: Men unga 10 ta son aytaman ularning yig’indisini topib 10 ga bo’lishi kerak buladi. Keyin Shahboz menga shu kodni yozib berdi. Sizham bu kodni o’z kompyuteringizda tekshirib kuring.
using System;
internal class Average
{
private static void Main()
{
int[] A = new int[10];
int i;
double S = 0;
Console.WriteLine("Sonlarni kiriting");
for (i = 0; i < 10; i = i + 1)
A[i] = Convert.ToInt32(Console.ReadLine());
for (i = 0; i < 10; i++)
S += A[i];
S = S / 10;
Console.WriteLine(S);
}
}
Massivlar bilan ishlaganda uning o’lchami chegarasidan chiqib ketmaslik lozim. Agar bu holat yuz bersa C# kompilyatori IndexOutOfRangeException xatoligi haqida xabar beradi. Bu xatolikni siz ham sinab kurmoqchi bulsangiz quyidagi kodni kiritib , ishlatib kuring:
using System;
internal class ArrayErr
{
private static void Main()
{
int[] sample = new int[10];
int i;
// Chegaradan chiqish holati yuz bermoqda
for (i = 0; i < 100; i = i + 1)
sample[i] = i;
Hozir biz siz bilan funksiyalarda massivlardan foydalanishning bir nechta hollarini ko’rib chiqamiz.
1.Keling Python dasturlash tilidagi range() funksiyasiga o’xshash funksiyani biz C# dasturash tilida tuzib ko’ramiz. Izoh: range() – asosan ikkita argument qabul qiladi aytaylik n va m, ushbu funksiyaning vazifasi n dan m gacha bo’lgan butun sonli array ni qaytaradi(m kirmaydi).
static int[] Range(int n, int m)
{
int[] range = new int[m - n];
int k = 0;
for(int i=n; irange[k++] = i;
return range;
}
Bu yerda biz Range funksiyasining type sifatida int[] massiv typeni berdik. Endi ushbu funksiyadan foydalanib n dan m gacha bo’lgan butun sonlar yig’indisini hisoblaymiz:
using C=System.Console;
using System.Linq;
public class Program
{
public static int[] Range(int n, int m)
{
int[] range = new int[m - n];
int k = 0;
for(int i=n; irange[k++] = i;
return range;
}
public static void Main(string[] args)
{
int n,m;
C.Write("n=");
n = int.Parse(C.ReadLine());
C.Write("m=");
m = int.Parse(C.ReadLine());
C.WriteLine($"{n} dan {m} gacha bo'lgan yig'indi={Range(n,m+1).Sum()}");
}
}
1.
Endi funksiyaning argumentlariga massivlardan foydalanishni ko’rsak. Funksiyaning argumentiga massiv ham xuddi o’zgaruvchidek ishlatiladi Misol uchun: funksiyaNomi(int[] x, string[] y){}
Keling biz System nomlar fazosidagi Array classining Sort() metodiga o’xshash funksiya yaratib ko’ramiz. Izoh: Array.Sort metodinig argumentiga massivni bersak ushbu metod bizga bergan massiv elementlarini o’sish tartibida tartiblaydi. Biz faqat int typedagi massivni sort qiladigan funksiya yozamiz!
static void Sort(ref int[] massiv)
{
int x;
for(int i=0; ifor(int j=i+1; j{
if (massiv[j] < massiv[i])
{
x = massiv[i];
massiv[i] = massiv[j];
massiv[j] = x;
}
}
}
Xop bu funksiyani endi ishlatib ko’ramiz:
static void Main(string[] args)
{
int[] mas = { 5, 4, 2, 1, 7, 45, 41, 6, 3, 4 };
Sort(ref mas);
foreach (int x in mas)
Console.Write(x+", ");
}
Natija: 1, 2, 3, 4, 4, 5, 6, 7, 41, 45,
Endi biz ushbu funksiya yordamida massivdagi eng katta va eng kichik elementni ham topishimiz mumkin:
static void Main(string[] args)
{
int[] mas = { 5, 4, 2, 1, 7, 45, 41, 6, 3, 4 };
Sort(ref mas);
Console.WriteLine($"eng kichigi: {mas[0]}, eng kattasi: {mas[mas.Length - 1]}");
}
Natija: eng kichigi: 1, eng kattasi: 45
Demak biz funksiyalarning type va ularning argumentlarida bemalol massiv typelaridan foydalana olar ekanmiz.
Massivlar daraja yoki o'lchovlar soni kabi tushuncha bilan tavsiflanadi. Massivlar 1, 2, 3 yoki n o’lchamli bo’lishi mumkin. Ko’p o’lchmali massivlarni 2 o’lchamli massivlar misolida ko’rib boramiz Bir o’lchovli massivlarni bitta gorizontal qator kabi tasavvur qilishimiz mumkin, misol uchun:
int[] nums1 = new int[] { 0, 1, 2, 3, 4};
Vizual ko’rinishda bu massiv:

image
Endi esa 2 o’lchamli massivga misol ko’ramiz:
int[,] nums2 = { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
Vizual ko’rinishda bu massiv:

image
Ko’p o’lchamli massivlarni e’lon qilish uchun kvadrat qavs ichiga vergul qo’yiladi, yani [,] ikki o’lchamli massiv, [,,] uch o’lchamli massiv va hokazo.
int[,] arr2d; // ikki o’lchamli massiv
int[,,] arr3d; // uch o’lchamli massiv
int[,,,] arr4d; // to’rt o’lchamli massiv
int[,,,,] arr5d; // besh o’lchamli massiv
C# 32 o’lchovgacha bo’lgan massivlarni qo’llab quvvatlaydi.
32 o’lchovgacha Karl, 32!
Odatda 1,2 yoki 3 o’lchamli massivlar ko’p ishlatiladi. 2 o’lchamli massivlar shuningdek matritsa deb ham ataladi. Ko’p o’lchamli massivlarni ham bir o’lchamli massivlar kabi turli hil yo’l bilan e’lon qilishimiz mumkin:
int[,] nums1;
int[,] nums2 = new int[2, 3];
int[,] nums3 = new int[2, 3] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
int[,] nums4 = new int[,] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
int[,] nums5 = new[,] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
int[,] nums6 = { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
Ko’p o’lchamli massivlarning elementlarini massiv elon qilingan paytda:
int[,] nums3 = new int[2, 3] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };
kabi aniqlashimiz yoki sikl yordamida elon qilishimiz mumkin:
int[,] myArr = new int[4, 5];
Random rand = new Random();
for (int i = 0; i < 4; i++)
{
for (int j = 0; j < 5; j++)
{
myArr[i, j] = rand.Next(1, 30);
Console.Write("{0}\t", myArr[i, j]);
}
Console.WriteLine();
}
Bu yerda Random sinfidan foydalanildi. Shuningdek massivning har bir elementini alohidadan aniqlashimiz mumkin:
int[,] nums2 = new int[2, 3];
nums2[0, 0] = 0;
nums2[0, 1] = 1;
…
nums2[2, 3] = 5;
Ikki o’lchamli massivlarda [2, 3] masivning qatorlar va ustunlar sonini belgilaydi yani 2 qatorlar soni va 3 ustunlar soni, quyida bunga misol ko’rishingiz mumkin:
int[,] nums3 = new int[2, 3] { { 0, 1, 2 }, { 3, 4, 5 } };

image
Keling endi 2 o’lchamli massivga misol ko’ramiz. Sinfxonada 3 qator partalar joylashgan, har bir qatorda 4tadan parta bor, bir partaga 1ta bola o’tiradi, oddiy hisob kitob bilan bu honada 3*4=12 ta parta borligi va 12ta o’quvchi sig’ishini hisoblay olamiz, endi masalaga o’tamiz, matematika fanidan imtihonda barcha o’quvchilar 3,4 yoki 5 baholarini olishdi, savol sinfning o’rtacha bahosi necha?
using System;
class Program
{
static void Main(string[] args)
{
//3 qator 4 ustunlik 2 o'lchamli massiv elon qilamiz
int[,] myArr = new int[3, 4];
Random rand = new Random();
for (int i = 0; i < 3; i++)
{
for (int j = 0; j < 4; j++)
{
// random yordamida bolalarning baholarini aniqlaymiz
// (3,6) bu oraliqni bildiradi va 3,4,5 sonlarini o'z ichiga oladi
myArr[i, j] = rand.Next(3, 6);
Console.Write("{0}\t", myArr[i, j]);
}
Console.WriteLine();
}
int sum = 0; //sinfning umumiy bahosi
double average = 0.0D; //sinfnig o'rtacha bahosi
for (int i = 0; i < 3; i++)
{
for (int j = 0; j < 4; j++)
{
sum += myArr[i, j];
}
}
average = Convert.ToDouble(sum) / 12;
Console.WriteLine($"Sinfning umumiy bahosi: {sum}");
Console.WriteLine($"Sinfning o'rtacha bahosi: {average}");
}
}
Natija:
5 3 5 4
4 3 5 4
3 3 3 3
Sinfning umumiy bahosi: 45
Sinfning o'rtacha bahosi: 3,75
Massivlarning asosiy hususiyatlari:
O’lchovi(rank): massivning o’lchovini bildiradi
Massiv uzunligi(array lenght): massivning barcha elementlari soni
o'lchov uzunligi(dimension length): bir alohida o’lchovining uzunligi
Biz ko’pincha metodlarda cheklangan miqdordagi argumentlardan foydalanamiz . Agar dasturdagi metodda argumentlar soni kopaysa kodning korinishini xiralashadi yani xunuklashadi. params kalit so’zi orqali biz cheksiz argumentlarni massiv korinishida kirgazishimiz va kodni ancha ixchamlashtirishimiz mumkin. params Parametrli metodlarni chaqirganimizda , biz quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
• Massiv elementlari turiga oid argumentlarning vergul bilan ajratilgan ro'yxati:
int yigindi = Sum(19, 9, 7, 17, 39, 47);
• Belgilangan turdagi argumentlar massivi:
object[] obj = new object[] { "hamroliyev", 'a', 19, 9, 12.8 };
//Add metodini chaqiramiz.
Add(obj);
• Hech qanday argumentsiz. Hech qanday argument yubormasak, params ro'yxati uzunligi nolga teng boladi.
Sum();
params kalit so’zi dasturchi metodda foydalaniladigan parametrlar soni haqida oldindan ma'lumotga ega bo'lmagan hollarda foydali bo'ladi. Metod konstruktorida params kalit sozidan faqat bir marta foydalanishimiz mumkin. params ga tegishli argumentdan keyin qoshimcha argument berish mumkin emas.
params kalit so’zidan foydalanishga oddiy misol:
using System;
namespace dot_net_uz
{
class Program
{
// params parametrni o'z ichiga olgan metod
public static int Sum(params int[] sonlarRoyxati)
{
int sum = 0;
foreach (int i in sonlarRoyxati)
{
sum += i;
}
return sum;
}
static void Main(string[] args)
{
//Sum metodini chaqiramiz.
int [] yigindi = Sum(19, 9, 7, 17, 39, 47);
Console.WriteLine($"yigindi : {yigindi}");
Console.ReadKey();
}
}
}
Output:
yigindi : 138
yigindi : 138
0
Sizda "params kalit so'zidan foydalanmasdan ham metodlarda massivdan foydalanish mumkinku, params ni nima keragi bor?" degan savol tug'ilishi mumkin. Javob shunday: params kalit so'zi metoddan foydalanishni ancha qulaylashtiradi:

#include

int main() {
// Sonni oling
int kelganSon;
std::cout << "Iltimos, bir hafta kunini kiriting (1 dan 7 gacha): ";
std::cin >> kelganSon;

// Hafta kunlarini tekshirish

if (kelganSon >= 1 && kelganSon <= 7) {
// Hafta kunini aniqlash
switch (kelganSon) {
case 1:
std::cout << "Dushanba" << std::endl;
break;
case 2:
std::cout << "Seshanba" << std::endl;
break;
case 3:
std::cout << "Chorshanba" << std::endl;
break;
case 4:
std::cout << "Payshanba" << std::endl;
break;
case 5:
std::cout << "Juma" << std::endl;
break;
case 6:
std::cout << "Shanba" << std::endl;
break;
case 7:
std::cout << "Yakshanba" << std::endl;
break;
}
} else {
// To'g'ri hafta kunini kiritmagan bo'lsa
std::cout << "none" << std::endl;
}
return 0;
}