Mavzu: Ustanovkalarning masalalarni yechish uslubiga ta’sirini o‘rganish

2.2. Uznadze tomonidan ustanovkaning oʻrganilganligi
Psixologiya fanida xulq-atvor va faoliyatga qaratilgan anglanilmagan mayllar orasida muayyan darajada tadqiq etilgani ustanovka (koʻrsatma berish, yoʻl-yoʻriq koʻrsatish) muammosi hisoblanadi. Ushbu umumiy psixologik masala gruzin psixologi D.N.Uznadze va uning shogirdlari tomonidan keng koʻlamda oʻrganilgandir.
Ustanovka set inglizcha soʻz boʻlib. U koʻrsatma berish, anglanmagan mayllar, yoʻl-yoʻriq koʻrsatish ma’nolarida qoʻllanib kelinadi. Biroq keyingi atamalar uning haqiqiy ma’nosini, mohiyatini mukammal aks ettirmaydi, shuning uchun ushbu atamani oʻzgarishsiz qoldirsa ham boʻladi.
Odatda, ustanovka deganda, bilish faoliyati bilan bevosita bogʻliq boʻlgan ehtiyojni ma’lum uslubda qondirishga ruhiy jihatdan tayyorlik tushuniladi. Ustanovka shaxsning oʻzi anglab yetmagan muayyan ruhiy holati yoki maylidir. Bunday holatda shaxs biron - bir ehtiyojni qondirish mumkin boʻlgan ma’lum faoliyatga ruhan tayyor turadi.
D. N. Uznadzening ta’kidlashicha, insonda ustanovka bilan bogʻiiq psixofiziologik holat markaziy nerv sistemasininggina emas, balki uning periferik qismi faoliyatini ham mahsuli boʻlib hisoblanadi.
D. N. Uznadzening tajribalarida sinaluvchining oʻng qoʻliga navbat bilan avval katta, keyin kichik soqqachalar berib turiladi va bu vaziyat 10 — 15 marta takrorlanadi. Tajribaning oxirgi bosqichida sinaluvchining chap qoʻliga biriga teng soqqalar beriladi.
Buning natijasida uning chap qoʻlida ham illuziya, ya’ni notoʻgʻri idrok qilish vujudga keladi. Koʻz bilan idrok qilishda ikkita oʻzaro teng obyektlarni qayd qilishdagi ustanovka oʻng koʻzga ham oʻz ta’sirini oʻtkazgan. Eksperimental tarzda oʻrganilgan ustanovkali vaziyatlarni takrorlash evaziga insonning oʻziga sezilmagan holda muayyan obyektlarda subyektga taalluqli “fiksal ustanovkalar” (qayd etilgan koʻrsatmalar) vujudga kelganligi aniqlangan.
Demak, ustanovkani eksperimental tadqiq etish natijasida anglanmagan mayllar astasckin tadqiq qilinuvchi darajasiga oʻsib oʻtishi mumkin.
D. N. Uznadzening natijalariga Oʻxshash qator ma’Iumotlar shaxsda mustahkamlanib qolganligi tufayli ijtimoiy turmushda ustanovka funksiyalarini bajarib kelmoqda: 1) boshlangʻich sinf oʻquvchilarining oldida turgan ustanovkalar huddi shunday toifaga kirganligi sababli oʻquvchilar oʻqituvchining barcha topshiriqlarini darhol bajarishga tayyor turadilar; 2) hisobchilarga nisbatan qoʻrs, rasmiyatchi deyishlik; 3) olimlarga nisbatan parishonxotirlik; 4) savdo xodimlariga nisbatan uddaburonlik, daromad qilishga ustasi faranglik; 5) bolaning haqgoʻyligi, sir tutmasligi; 6) qariyaning soʻzi tugaguncha — oʻsalning joni uzilishi toʻgʻrisidagi fikr-mulohazalar ustanovkaga yaqqol misol boʻla oladi.
Shuningdek, jamoalarda, ba’zida guruhlarda, oilalarda ustanovkaga asoslanish va ishonish ba’zida noxush oqibatlarga olib keladi. Avtoritar tafakkur, milliy, etnik rasm-rusumlar ham ustanovkaga misol boʻla oladi. Davolovchi shifokorning ustanovkalariga bemorning rioya qilishi, irqchilik munosabatlari, ilmiyu nvonli ziyolilarga berilgan (super) orttirma baholar va boshqalar ustanovkanin ganglanmagan shaklini oʻz ichida mujassamlashtiradi. Shuni ta’kidlash joizki, ba’zida shaxs uchun anglanmagan ustanovka oʻz pozitsiyasini aniq namoyish qilishda e’tiqod sifatida gavdalanadi va anglanmagan omillar tariqasida aks etadi.
Gruzin psixologlari tomonidan ustanovkaning turlicha xislatlari (qoʻzgʻaluvchanlik, dinamiklik, statiklik, plastiklik — dagʻallik, labillik — stabillik, irragatsiya — generalizatsiya) va tiplari (diffuz, differensiallashgan, ilksatsiyalashgan) aniqlangan.
Ustanovkaning ba’zi bir hislatlari mutanosibligi uchun har xil tiplarini vujudga keltiradi. Psixoz va nevrozlar ustanovkaning patologik oʻzgarishlarida ifodasini topadi.
Shuningdek, ustanovka inson hukmronligini va qudratini tashkil qilishning yuksak darajasi sanaladi. U xulq-atvorning batartibligi va izchilligining asosi hisoblanadi. Ularning mulohazalaricha, ustanovka insonning muayyan shaklda munosabat bildirishga yuksak yoʻsinda umumlashgan tayyorgarlik holati, reaksiyaning yaqqol natijasining kodlashtirilgan dinamik modeli, mazkur reaksiya vaqtini oldindan payqash, qolaversa yaxlit faoliyat tuzilishining ajralmas qismidir. Shuning uchun ustanovka oʻzgaruvchanlik va barqarorlikni aniqlashga xizmat qiladi.
Ustanovka - ongsiz psixologik holat, sub’ektning ichki sifati, uning oldingi tajribasiga asoslangan, muayyan vaziyatda muayyan faoliyatga moyillik. Ustanovka aqliy faoliyatning har qanday shaklini joylashtirishni taxmin qiladi va belgilaydi. U safarbarlik holati, keyingi harakatlarga tayyorlik vazifasini bajaradi. Tegishli vaziyat tufayli sub’ekt uni qondirishga muhtoj. Shaxsda munosabatning mavjudligi muayyan siyosiy yoki ijtimoiy hodisa yoki hodisaga u yoki bu o‘ziga xos tarzda munosabat bildirish imkonini beradi.
Bu hodisani nemis psixologi L. Lange (L. Lange, 1888) kashf etgan; Munosabatning umumiy psixologik nazariyasi D. N. Uznadze va uning maktabi tomonidan koʻplab eksperimental tadqiqotlar asosida ishlab chiqilgan (1956). Ustanovkaning shakllanish bosqichlari kontrastli illyuziya tushunchasi asosida eng to‘liq ochib berilgan. Ongsiz eng oddiy munosabatlar bilan bir qatorda murakkabroq ijtimoiy munosabatlar, shaxsning qadriyat yo‘nalishlari va hokazolar alohida ajratiladi.Bundan tashqari S.L.Rubinshteyn munosabatlarga, ayniqsa munosabatlarning bilishdagi roliga katta e’tibor bergan. Uning asarlarida munosabat tushunchasi ongsiz tushunchalari bilan bog‘langan.
Ustanovkaning to‘rtta funktsiyasi mavjud:
1. Fikstur funksiyasi. Bu insonning ijtimoiy muhitda eng qulay mavqeini ta’minlash zarurati bilan bog‘liq va shuning uchun inson foydali, ijobiy, qulay stimullarga, vaziyatlarga ijobiy munosabatda bo‘ladi va yoqimsiz, salbiy stimullar manbalariga salbiy munosabatda bo‘ladi.
2. O‘zini himoya qiluvchi. Bu shaxsning ichki barqarorligini saqlash zarurati bilan bog‘liq bo‘lib, buning natijasida shaxs o‘sha shaxslarga nisbatan salbiy munosabatda bo‘ladi, shaxsning yaxlitligiga xavf manbai bo‘lishi mumkin bo‘lgan harakatlar. Agar muhim odam sizga salbiy baho bersa, bu o‘z-o‘zini hurmat qilishning pasayishiga olib kelishi mumkin, shuning uchun biz bu odamga salbiy munosabatda bo‘lamiz. Shu bilan birga, uning manbai insonning o‘ziga xos fazilatlari emas, balki uning bizga bo‘lgan munosabatidir.
3. Qiymat ifodalovchi. Bu shaxsiy barqarorlikka bo‘lgan ehtiyojlar bilan bog‘liq va ijobiy munosabat, qoida tariqasida, biznikiga o‘xshash shaxs turi vakillariga nisbatan (biz uni ijobiy baholashimizga qaramay) rivojlanadi. Agar biror kishi o‘zini kuchli, mustaqil deb hisoblasa, u o‘sha odamlarga ijobiy munosabatda bo‘ladi va aksincha, "salqin" yoki hatto salbiy munosabatda bo‘ladi.
Muloqot va o‘zaro ta’sir jarayonida boshqa odamga ta’sir qilish, uning munosabatini, qarashlarini, qiziqishlarini, moyilligini, kayfiyatini va xatti-harakatlarini o‘zgartirish istagi.
4. Dunyoqarashni organish funksiyasi. Dunyo haqidagi ma’lum bilimlarga nisbatan munosabat rivojlanadi; har bir insonda u haqida qisman ilmiy, qisman kundalik xarakterga ega bo‘lgan ma’lum g‘oyalar mavjud. Bu bilimlarning barchasi tizimni tashkil qiladi. Shunga ko‘ra, munosabatlar tizimi - bu dunyo, odamlar to‘g‘risidagi bilimlarning hissiy rangdagi elementlari yig‘indisidir. Ammo inson o‘rnatilgan munosabatlarga zid bo‘lgan bunday fakt va ma’lumotlarga duch kelishi mumkin. Va ularning vazifasi "xavfli faktlarga" ishonmaslik yoki rad etishdir - bunday "xavfli" ma’lumotlarga nisbatan salbiy hissiy munosabat, ishonchsizlik, skeptitsizm rivojlanadi. Shu sababli, yangi ilmiy nazariyalar, innovatsiyalar dastlab qarshilik, tushunmovchilik, ishonchsizlikka duch keladi.
Odamlarning muloqoti, ijtimoiy o‘zaro ta’siri jarayonida munosabatlar o‘zgaradi, chunki muloqotda har doim boshqa shaxsga ta’sir qilish, uning munosabatini o‘zgartirish uchun ongli yoki ongsiz istak elementi mavjud. Biroq, ular tizimni tashkil etganligi sababli, ular tezda o‘zgara olmaydi. Ushbu tizimda (1-rasm) markazda joylashgan va ko‘p sonli ulanishlarga ega bo‘lgan ustanovkalar mavjud - markaziy fokusli qurilmalar. Va chekkada, oz sonli munosabatlarga ega bo‘lganlar bor, shuning uchun ular osonroq va tezroq o‘zgarishga yordam beradi.
Asosiy nuqtalar - bu shaxsning dunyoqarashi, uning axloqiy kredosi bilan bog‘liq bo‘lgan bilimga bo‘lgan munosabat. Asosiysi, o‘z O‘ziga bo‘lgan munosabati, uning atrofida butun munosabatlar tizimi qurilgan. Ijtimoiylashuv jarayonida biz doimo o‘zimiz uchun muhim bo‘lgan barcha hodisalarni o‘zimiz haqidagi fikr bilan bog‘laymiz, shuning uchun o‘z-o‘zini hurmat qilish I barcha tizimli aloqalar chorrahasida joylashgan.

1-rasm


2.3. Ustanovkaning shaxs xulq-atvorida namoyon boʻlishi
Ustanovka shaxsning jamiyatdagi xulq-atvorini tushuntirib berish usuli sifatida xizmat qiladi. Ijtimoiy ustanovka muammosi — ijtimoiy psixologiyaning eng muhim muammolari- dan biri sifatida koʻrilar ekan, ustanovkaning shaxs xulq-atvorida namoyon boiishi masalasi ham ba’zi tadqiqotchilar tomonidan tahlil etilgan va quyidagi xulosalarga kelingan.
Ustanovka shaxsning xulq-atvorini belgilab beradi, agarda:

• 
  boshqa ta’sirlar kamaytirilgan boʻlsa;
  
• 
  ustanovka xatti-harakatga mos kelsa;
  
• 
  ustanovka kuchli boʻlsa;
  
• 
  ustanovka onggacha yetkazib borilsa.
  

Ijtimoiy ustanovka tushunchasi ma’lum bir darajada xulq - atvor motivining tanlovini ham izohlab beradi. Ijtimoiy ustanovka shaxs xulq-atvorining ichki, anglanmagan yoki qisman anglangan motivlariga kiradi. Masalan, bir talabaga qaysidir oʻqituvchining dars oʻtishi yoqadi, u nima uchun shu oʻqituvchining dars oʻtishi voqishini tushunmagan holda oʻqituvchining keyingi darslari ham «menga yoqadi» degan tasavvurda boladi. Shu ma’noda olib qaralganda, ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosabatlarga oʻxshaydi. Lekin aslida uning tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar ham, shaxsiy ma’no ham, baholar sistemasi ham, bilimlar ham oʻz ifodasini. to-padi. Ya’ni, ijtimoiy ustanovka shaxsning turli ijtimoiy obyekt- larga nisbatan munosabat bildirishining ichki mexanizmidir, shu obyektlar bilan ishlashga, ularni baholashga hamda ma’lum tarzda idrok qilishga tayyorgarlik holatidir.
1964-yil Lion Festinger (ijtimoiy psixologiya asoschilaridan biri) quyidagi xulosaga keldi: «ustanovkalarning oʻzgarishi xulq- atvorning oʻzgarishiga olib kelishi mumkinligi aniqlanmadi, ak-sincha, bizning xulq-atvorimiz bu otlar, ustanovkalar esa arava».
Robert Eybelson shunday deydi: «biz har qanday harakatimizni o‘zimizni oqlagan holda asoslab berishimiz mumkin, biroq isbot talab qilinadigan harakatlarni yaxshi bajara olmaymiz».
1969-yilda ijtimoiy psixolog Allan Uiker oʻzi oʻtkazgan tadqiqotlari asosida: «kishilarning oʻzlari oʻylab topgan ustanovkalariga qarab, ularning xulq-atvorini oldindan aytib boʻlmaydi», degan hayron qolarli xulosaga keldi. Masalan: talabaning yolgʻonga boʻlgan munosabati bilan uning real hayotda boshqalarni aldashi mumkinligi oʻrtasida deyarli bogʻliqlik boʻlmaydi yoki faqat yakshanba kunlari masjidga borib turish bilan masjidga boʻlgan munosabat oʻrtasida nisbiy bogʻliqlik boʻlishi mumkin.
V.G. Kriskoning fikricha «har qanday ustanovkalar ong ostidan chiqadi va shuning uchun ularning toʻgʻri yoʻl bilan kelishishlari juda qiyin».
Ustanovkalar bilan harakatlar oʻrtasidagi boʻlinishni Da­niel Betson va uning kasbdoshlari «oʻziga axloqiy bino qoʻyish», ya’ni oʻzida boʻlmagan axloqiy xususiyatlarni egallashga boʻlgan harakatlardir, deb ta’riflaydi. Universitet talabalariga ikkita topshiriq berildi, agar topshiriqning birinchisi to‘gʻri bajarilsa 30 dollar mukofot berilishi, ikkinchisi uchun hech narsa berilmasligi aytiladi va talabalarga ikkalasidan bittasini tanlashlari taklif qili- nadi. 20 ta talabadan bittasigina «pul toʻlanadigan topshiriq»ni olish kerak, degan fikrni rad etadi, 80% talaba esa aksincha yoʻl tutadi. Bundan kelib chiqadiki, moddiv manfaatdorlik har doim ustun turishi mumkin ekan.
A. Uiker va uning hamkasblari ustanovkaning xulq-atvorga ta’siri kuchsiz ekanligini yoritib bergan. Kishilar har doim ham ochiq muloqotga tayyor boʻlmasliklari olimlarni yangi izlanishlar sari yetakladi, ularning ichidagilarini qanday boʻlmasin aniqlash uchun Edvard Djouns va Garald Sigal aldov yoilari bilan kishilarning haqiqiy ustanovkalarini chiqarib olish, «koʻrinmas axborot manbalarini» aniqlash metodini ishlab chiqishdi. 1971- yilda G.Sigal va Richard Peydj birgalikda Rochester universiteti talabalari ishtirokida eksperiment o^ltkazdi. Sinaluvchi talabalar- ning qoʻllariga elektrodlar o^lrnatildi, ularning rost yoki yolgʻon soʻzlaganini muskullarining qisqarishiga qarab tablodagi chiroqning yonib oʻchishi aniqlab berishi tushuntirildi. Tadqiqotning haqqoniyligi hech kimda shubha uygʻotmadi. Bu usulda qoʻllanilgan apparat «ustanovkalar haqqoniyligini oʻlchash yoki aniqlash» deb nomlandi, ayrim hollarda «yolgʻonlar detektori» deb ham nomlanadi.
Ayzek Eydjen va Martin Fishbeyn fikriga koʻra umumiy ustanovkalar aniqlanayotgan vaqtda xulq-atvor oʻziga xos koʻrinishda boʻladi va ular bogʻliq boʻlmasligi mumkin, ya’ni shaxsning soʻzi bilan ishi bir xil boʻlmagandek. Biz avtomatik ravishda biror-bir vazifani bajarganimizda, ustanovkalar yuzaga chiqmaydi. Har kuni uyqudan uygʻonib, birinchi qiladigan ishimiz yuzimizni yuvish va salom berish, bu narsani oʻylab ham oʻtirmay bajaramiz yoki yoʻlda keta turib biror-bir tanishimizni koʻrsak salomlashib oʻtib ketamiz va hokazo. Bunday avtomatik reaksiyalar adaptatsiyalashgandir.
Alfreyd Nort Uaytxedning fikriga koʻra «avtopilot rejimida» harakat qilganimizda bizning ustanovkalarimiz «uyquda» boʻladi.
O‘z-oʻzini nazorat qilishi kuchli boʻlgan insonlar uchun ustanovka ijtimoiy moslashtirish rolini oʻynaydi. Ijtimoiy ustanov­ka ularga yangi ishga, yangi rollarga moslashishga va oʻzaro munosabatlarga kirishishga yordam beradi.
Insonlar kimningdir ustanovkasi haqida soʻraganlarida, ular qaysidir insonlarga va voqealarga boʻlgan ishonch va tuygʻularni nazarda tutadilar va bu holat oʻzlarini qanday tutishga tayvor ekanliklarini aniqlab oladilar.
Ustanovkalari har xil boʻlgan partnyorlar bir-birlarini tushuna olmaydilar va shu orada anglashilmovchilik tufayli ajraladilar. Ustanovkalari bir-biriga mos kelgan partnyorlar esa muloqotda koʻngildagidek natijaga erishadilar.


XULOSA
Psixologiyada bugungi eng muhim va dolzarb muammolardan biri — shaxsning shakllanib boʻlgan ustanovkalarining hayot va faoliyat mazmuniga qarab oʻzgarishi yoki oʻzgarmasligini aniq dalillar misolida asoslab berishdir. Bu borada ham gʻarbda ma’lum tadqiqotlar mavjud. Binobarin, bixevioristik yo‘nalishdagi ijtimoiy psixologik oqim namoyandasi K. Xovlandning fikricha, ijtimoiy ustanovka oʻrgatish yoki ijtimoiy psixologik ta’sir yoʻli bilan oʻzgarishi mumkin. Ya’ni insondagi turli xil ustanovkalarni oʻzgartirish uchun unga nis­batan ragʻbatlantirish yoki jazolash tizimini oʻzgartirish darkor.
Kognitiv yoʻnalishdagi ijtimoiy psixologik oqimi namoyandalari (F.Xayder, T. Nyukom, L. Festinger, Ch.Osgu, P.Tannenbaum)ning fikriga koʻra, shaxslar orasidagi nizoli vaziyatlar hosil boʻlganda ulardan biri ongli ravishda oʻz ustanovkasini o‘zgartira olishi kerak. Bu esa oʻz navbatida, psixologik himoya omili sifatida talqin qilinishi mumkin, ya’ni ular orasida sodir boʻlishi mumkin boʻlgan nizoning oldini olishi mumkin. Umuman, ijtimoiy ustanovka ongli faoliyat, ijtimoiy mas’ullikni anglash zamirida oʻzgarishi e’tirof etiladi. Bu esa psixologik himoya vositasi sifatida shaxs va uning kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi.
Ijtimoiy ustanovkalarning oʻzgarishini talqin qilishda, P.N.Shixerev tomonidan keltirilgan ilmiy dalil va xulosalar hozirgi zamon ijtimoiy psixologiya fanining amaliyot bilan bogʻliq taraq- qiyotida muhim oʻrin tutganligini koʻrish mumkin. P.N. Shixerev ustanovka — insonni o‘z-o‘zini idora qilishda va samarali faoliyatida namoyon boʻluvchi jarayon ekanligini va uni oʻzgartirish uchun, dastlab shu jarayonni oʻrganish muhimligini ta’kidlaydi (PN. Shixerev, 1976).
Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida oʻzgarishi mumkinligi muhim ijtimoiy psixologik ahamiyatga egadir. Amerikalik olim K.Xovlandning fikricha, ijti­moiy ustanovka oʻrganish yoʻli bilan oʻzgartirilishi mumkin. Ya’ni talabalarga turli xil ma’lumotlarni qayta-qayta takrorlab, uning ongida shu bilimni hosil qilish orqali ularning ustanovkalarini oʻzgartirish mumkin. Bundan tashqari talaba va oʻqituvchi oʻrtasida nizolarning oldini olish uchun ham ularning qay biridir oʻz ustanovkalarini qay usulda bo^llmasin oʻzgartirishi maqsadga muvofiqdir. Aks holda nomutanosiblik prinsipiga koʻra ularning orasida shaxslararo nizo yoki kelishmovchilik paydo boʻlishi muqarrardir.
Xorij tadqiqotchilari «ustanovkalar vaqt oʻtishi bilan qay darajada o‘zgaradi?» degan savolga javob topishga harakat qilishdi va misli koʻrinmagan natijaga erishishdi: vaqt oʻtib ustanovkalari oʻzgargan kishilar kamdan kam hollarda aynan shunday boʻlganini ta’kidlashadi. Daril Bern va Keyt Mak Konell Karnegi Mellon universiteti talabalari oʻrtasida soʻrov olib bordi. Tadqiqotchilar bergan savollar orasida talabalarning oʻquv jarayonini, aynan talabalarni nazorat qilishga munosabatini aniqlovchi yashirincha savol ham mavjud edi. Unga nisba­tan talabalar deyarli yomon munosabat bildirmaganlar. Lekin bir haftadan soʻng tadqiqot qayta oʻtkazilganda sinaluvchilar talabalar nazoratiga qarshi ekanliklari haqida fikrlarini yozib berishgan va talabalar nazoratiga munosabati ham anchagina yomonlashgan. Tadqiqotchilar ulardan savollarga qanday javob berishganlarini eslashni so^lrashganda, ular avvalgi va hozirgi javoblari bir xil ekanligini koʻrsatganini tan olishmagan. Klark universiteti talabalarida ta’kidlagan va tajriba ularga ta’sir ham shunday soʻrov oʻtkazilgan va ular ham xuddi shunday javob qay tarishgan. A. Uikson va Djems Lerd talabalarning hozirjavoblik va qat’iyatlilik bilan o‘z oʻtmishlari haqida gapirishlariga tan berdilar.