Mavzu: web texnologiyalari rivojlanishining tarixi reja

MAVZU: WEB TEXNOLOGIYALARI RIVOJLANISHINING
TARIXI
REJA:
1.INTERNET PAYDO BO’LISHI
2. WEB TEXNOLOGIYALARI TARIXI
3.WEB 1.0
4.WEB 2.0
5.WEB 3.0


Internet texnologiyalari Internetning paydo bo’lishi tarixi 60-yillarning oxirida Amerika hukumati tomonidan asos solingan ARPANet (Advanced Research Projecj Agenci tashkiloti) hisoblash tarmog’iga borib taqaladi. Tarmoq harbiy tashkilotlarga xizmat qilgan. 1980 yillar boshlarida ma'lumotlarni uzatishni boshqarish protokoli TCP/IP (Transmissyon Control Protocol / Internet Protocol) ga asos solindi. Taxminan shu vaqtda ma'lum bo’ldiki, TCP/IP dan turli milliy va xalqaro darajadagi kompyuter tarmoqlarini bog’lashda foydalanish mumkin ekan. 1989 yilning oxirida ARPANet mukammal holga yetib keldi, lekin bu vaqtga kelib ko’pgina universitetlar va ilmiy muassasalar Internetga ulangan edilar. 1990 yillar boshlarida korporatsiyalar ham Internetdan elektron pochta orqali ma'lumotlar almashishda aktiv ishtirok etardilar. U vaqtlarda Milliy Ilmiy fond tijorat maqsadida Internetdan foydalanishni ta'qiqlagan edi. 1991 yilda bu cheklash bekor qilinadi va Internetdan tashkilot, muassasa (https://azkurs.org/muassasa-rahbari.html), nodavlat tashkilotlarining foydalanish darajasi ortdi, shuningdek, tijorat maqsadida Internetdan keng foydalanila boshlandi (Internet magazinlar (https://azkurs.org/4-mavzu-masofali-talim.html), Internet reklamalar va h.k.). WWW (World Wide Web) – butun jahon tarmog’i. Ayni mana shu xizmat Internet bilan foydalanishni soddalashtirdi va ommaviylashtirdi. WWW asosida tortta poydevor mavjud: 1. Barcha hujjatlarning yagona formati (shakli) 2. Gipermatn 3. Hujjatlarni korish uchun maxsus dasturlar 4. Yagona manzilni korsatish tizimi Hujjatlarning yagona formati (shakli) Internetda barcha hujjatlar HTML (Hyper Text Markup Language – Gipermatnni belgilash tili) formatida tuziladi. HTML yordamida yozilgan hujjatlarni web-hujjat yoki websahifa deb atashadi. Birorta foydalanuvchi yoki tashkilotga qarashli bolgan, bir-biriga boglangan web-sahifalar toplami SAYT deb aytiladi. Aslida web-sahifa oddiy matndan iborat va uning fayl kengaytmasi ―*.htm‖ yoki ―*.html‖ boladi. Matnning olchamini, rangini, shaklini ozgartirish uchun HTML teg (belgi)lari qo’llaniladi. HTML teglari yordamida sahifaga rasm, video ornatish, orqa fon (korinish), musiqaviy ijro va yana kop narsalar qoshish mumkin. Natijada, oddiy matn chiroyli va qulay ravishda taqdim etiladi. Gipermatn WWW xizmatining eng inqilobiy qismi gipermatn orqali umuman klaviaturaga tegmasdan, faqat sichqonchaning chap tugmasini chertish yordamida Internetda sayohat qilish mumkin. Gipermatnning asosiy elementi giperkorsatkich – tarmoqdagi boshqa hujjatga korsatkich bo’lib, ular ikki xil: matn va grafik. Ko’rsatkichni aniqlash uchun web-sahifa ko’rilyatganda sichqoncha belgisi ―qol‖ korinishiga ozgarsa, demak sichqonchaning tagidagi element giperkorsatkichdir. Matn korsatkichlar, odatda, oddiy matnlardan ajralib turishi uchun, tagida chiziqchali va boshqa rangda boyaladi. Grafik ko’rsatkich Giperkorsatkichga chertsangiz, huddi sehrli ravishda boshqa sahifaga otasiz. Hech qanday sahifaning manzilini, hech qayerga kiritish shart emas, chunki giperkorsatkich barcha kerakli ma`lumotga ega.
Bugungi kunda Interning ommaviyligi haqida gapirish o’rinsiz. Internet hayotimizning bir bo’lagiga aylandi, biz uning xizmatlaridan har kuni faydalanishga odatlandik. Hozirda ixtiyoriy inson web-texnologiyalarning inson hayotining ta‘lim, kommersiya, siyosat, ko’ngil ochar , … bo’laklariga kirib borganligini tasavvur eta oladi va uning guvohi va foydalanuvchisiga aylanmoqda.
Internet turli xil insonlarni yagona maqsad bilan birlashishiga sabab bo’lmoqda. Hamma Internet tarmag’idan biror turdagi informatsiya olishga harakat qiladi. Shunday vaqtlar keladiki, hujjatni Internetda chop etish malakasi yozuv mashinkasidan foydalanish kabi har bir hatto o’rta ma‘lumotga ega bo’lgan insonning qo’lidan keladi.
Dastlabki web-sahifalar juda sodda tuzilishga ega bo’lib, ular matnni formatlash va gipеrko’rsatkichlardan tarkib topgan edi.. Web tеxnologiyalar rivojlanishi natijasida Web sahifalar tarkibida Plug-in dasturlar joylashtirila boshlandi, natijada Web sahifalarga itеraktiv xususiyati bеrildi. Web tеxnologiyalarning rivojlanishining oxirgi natijalaridan biri bu skript tillaridir (Script Languages). Ularni ishlatishdan maqsad Web sеrvеrining ishini еngillashtirish, xar-xil mayda ishlar uchun Web sеrvеrini bеzovta qilmasdan, bunday masalalarni foydalanuvchi kompyutеrining o’zida yaratishdir. Web tеxnologiyasining oxirgi erishgan yutuqlaridan biri dinamik Web sahifalardir. Dinamik Web sahifalar CGI dasturlar bilan bеvosita bog’liq bo’lib, CGI dasturlar sеrvеrda joylashgan va sеrvеr imkoniyatlarini ishlatuvchi dasturlardir. Ular sеrvеrga kеlgan so’rovlarni qayta ishlaydi va qayta ishlash natijasida yangi Web sahifa hosil bo’ladi. Web sahifa Intеrnеt tarmoqlarida joylashgan fayllar to’plami bo’lib, ularni soni soat sayin ko’payib bormoqda. Bu fayllarda ma'lumotlarni turli xillarini: matn, grafik, tasvir, vidеo, audio ma'lumotlarni uchratish mumkin. Bugungi kunda Web Intеrnеt rеsurslari ichida eng ommaviysi hisoblanadi. Chunki, avvaldan tayyorlangan Web sahifa orqali tеgishli ma'lumotlarni to’ldirish foydalanuvchining qanchadan-qancha vaqtini tеjash imkonini bеradi. Shu bois matеmatika va informatika yo’nalishida tahsil oluvchi talabalarga Web tеxnologiyalarni alohida kurs sifatida o’qitila boshlandi.
Web 1.0 Internet rivojlanishining ilk bosqichi. Bu davr kontent yaratuvchilarni barmoq bilan sanash mumkinligi bilan ajralib turgan, qolgan barcha Internet foydalanuvchilari iste’molchi boʻlgan. Internet rivojlanishining ushbu bosqichida statik sahifalardan tashkil topgan va internet provayderlari tomonidan boshqariladigan veb- serverlarda yoki bepul xostingda joylashtirilgan shaxsiy saytlar (vizit karta saytlari) mashhur edi. Internet rivojlanishining birinchi bosqichida veb-saytlarda reklama berilmagan, u deyarli hech qaerda yоʻq edi. Web 1.0 ni veb-saytlarda ma’lumotlarni kоʻrsatishga imkon beruvchi kontentni yetkazib berish tarmog’i sifatida ta’riflash mumkin. Web 1.0 odamlarga ma’lumot qidirish va undan foydalanish imkonini bergan. Foydalanuvchilar tomonidan yaratilgan kontent bоʻlmaganidek, foydalanuvchilar bilan va ular оʻrtasida hech qanday aloqa boʻlmagan.
Web 1.0 davrining asosiy xususiyatlari:

• 
  Statik sahifalar.
  
• 
  Sayt tarkibi serverning fayl tizimidan taqdim etiladi.
  
• 
  Sahifalar Server Side Includes yoki Common Gateway Interface (CGI) yordamida quriladi.
  
• 
  Ramkalar va jadvallar sahifadagi elementlarni joylashtirish va tekislash uchun ishlatiladi.
  

Web 1.0 оʻsha davrdagi kоʻpchilik sayt egalarining ehtiyojlarini tоʻliq qondiradigan Internet edi. Ularga kunning istalgan vaqtida odamlarga оʻz ma’lumotlariga kirish imkonini beradigan vosita kerak edi va ularda bu vosita bor edi. Web 1.0 shuningdek, axborot almashinuvidagi geografik cheklovlarni ham olib tashladi.
Web 2.0.
Web 2.0 Internet rivojlanishining ikkinchi bosqichi va оʻziga xos ijtimoiy tarmoqdir. Web 2.0 - bu foydalanuvchi tomonidan yaratilgan kontent, saytdan foydalanish qulayligi va оʻzaro hamkorlikni qadrlaydigan Internet. Bu bosqichda saytlarning texnik xususiyatlari emas, balki veb-sahifalarni loyihalash va ulardan foydalanish usullari оʻzgardi.
Internet odamlar оʻz qarashlari, fikrlari, va tajribalari bilan oʻrtoqlashadigan onlayn vositalar va platformalar markaziga aylandi. Web 2.0 ilovalari, Web 3.0 ilovalaridan farqli оʻlaroq, birinchi navbatda oxirgi foydalanuvchi bilan оʻzaro aloqada bоʻladi. Shunday qilib, oxirgi foydalanuvchilar tufayli quyidagilar faol rivojlanmoqda:

• 
  Podkastlar
  
• 
  Bloglar
  
• 
  RSS bilan tuzilgan
  
• 
  Ijtimoiy tarmoqlar
  

Internet rivojlanishining ushbu bosqichida veb-saytlarni ishlab chiqishda AJAX va JavaScript ramkalari kabi veb-brauzer texnologiyalaridan foydalanildi. Aynan shu ramkalar ishlab chiquvchilar orasida eng ommabop bоʻlgan va Ruby on Rails dasturlash tiliga qiziqish ham ortgan. Web 2.0 ni shunday xarakterlash mumkin - AJAX, teg optimallashtirish, frontend innovatsiyalar.
Web 2.0 davrining asosiy xususiyatlari:

• 
  Katta hajmdagi ma’lumotlardan bepul foydalanish, bu foydalanuvchilarga ma’lumotlarni birgalikda qabul qilish va tasniflash imkonini berishi.
  
• 
  Foydalanuvchi kiritishiga javob beruvchi dinamik sayt mazmunining paydo bоʻlishi.
  
• 
  Sayt egasi va foydalanuvchilari оʻrtasida ma’lumotlarni uzatish usulini оʻzgartirish.
  
• 
  Dasturiy ta’minot yordamida sayt ma’lumotlaridan foydalanish imkonini beruvchi API larning paydo bоʻlishi.
  
• 
  jamiyatga salbiy ta’sir kоʻrsatish va yangi tahdidlarning paydo bоʻlishi.
  

Web 2.0 - bu kontentni taqdim etish va boshqa Internet foydalanuvchilari bilan оʻzaro aloqa qilish qobiliyati. Web 2.0 qisqa vaqt ichida Internet haqidagi tasavvurni tubdan оʻzgartirdi. Web 2.0 ning rivojlanishining yorqin namunasi bu foydalanuvchi kontentiga tayangan va tayanishda davom etayotgan YouTube. Web 4.0 bosqichi yaqinda kelishiga qaramay, YouTube hali ham mashhur.
Web 3.0
Web 3.0 Internetdan foydalanish evolyutsiyasi va uning ichidagi оʻzaro ta’sir natijasidir. Internet ma’lumotlar bazasiga aylandi. Ushbu bosqich saytlarning ichki qismini optimallashtirish bilan tavsiflanadi, bunga katta e’tibor berildi. Internet rivojlanishining ushbu bosqichida eng kоʻp yangiliklar saytlar va umuman Internetda amalga oshirildi. Web 3.0 ning оʻziga xos xususiyati shundaki, ma’lumotlar muayyan tashkilotlar yoki shaxslarga tegishli emas, balki foydalanuvchilar оʻrtasida taqsimlanadi. Internet rivojlanishining bu bosqichi Semantik Web deb ham ataladi.
Semantik Internet ma’lumotni tahlil qilish va saytlarni tartiblash usulini оʻzgartirdi. Bu davr interneti saytlarni boshqarish uchun robotlardan foydalana boshlaydi. Web 3.0 ishlab chiquvchilarni deklarativ ontologik dasturlash tillaridan (OWL) foydalanishga majbur qiladi, bunda robotlar kalit sоʻzlarni moslash оʻrniga, sayt mazmunini aniqlash uchun foydalanishi mumkin bоʻlgan maxsus ontologiyalarni yaratadi.
Web 3.0 davrining asosiy xususiyatlari:

• 
  Sayt semantikasining ahamiyati paydo bоʻladi. Semantika sayt tarkibini yaratish va almashish uchun zarur bоʻlgan veb-texnologiyalarga katta ta’sir kоʻrsatadi. Robotlarga sоʻzlarni kalit va raqamlar sifatida qabul qilishdan kоʻra, ularning semantik ma’nosini tushunish imkonini beruvchi “aqlli qidiruv va tahlil”ning paydo bоʻlishi internet makonining rivojlanishiga kuchli ta’sir kоʻrsatmoqda.
  
• 
  Sun’iy intellektdan faol foydalanish. Tabiiy tilni qayta ishlash qobiliyatiga ega robotlar ma’lumotni farqlay oladi va tez va tegishli natijalarni beradi.
  
• 
  3D grafika. Uch оʻlchovli dizayn nafaqat veb-saytlar, balki kompyuter оʻyinlari, elektron tijorat, reklama va hokazolarda ham katta mashhurlik kasb etmoqda.
  
• 
  Tarkib оʻrtasidagi munosabat. Semantik metadata tufayli saytlardagi kontent bir-biriga bog’langan. Natijada, foydalanuvchi tajribasi boshqa darajaga kоʻtariladi.
  
• 
  Mavjudligi. Ushbu bosqichda Internet har bir elektron qurilma uchun mavjud: telefon, soat, mikrotоʻlqinli pech, planshet va boshqalar.
  

Tabiiy tilni qayta ishlash qobiliyatlari odamlar va kompyuterlashtirilgan ilovalar оʻrtasidagi aloqa bоʻshlig’ini kоʻpaytiradi. Web 2.0 bilan bog’liq muammo robotlarning Internetda joylashtirilgan ma’lumotlar kontekstini tushuna olmasligi edi, shuning uchun ular qaysi kontent muhimligini tushuna olmadilar. Matnlarni til bilan qayta ishlash imkoniyatlaridan foydalanish (semantika) ma’lumotlarni robotlar va ilovalar uchun tushunarli qilish imkonini berdi.
Web 4.0
Web 4.0 Internet texnologiyalarining jadal rivojlanishi natijasidir. Bugungi kunda Web 4.0 foydalanuvchi va robotlar оʻrtasidagi mobillik va ovozli оʻzaro ta’sir haqida. Ilgari foydalanuvchi Internet bilan оʻzaro aloqada bоʻlish uchun kompyuter qarshisida ish stolida bоʻlishi kerak edi, biroq mobil qurilmalar foydalanuvchiga joylashuvidan qat’iy nazar ma’lumotlardan foydalanish va almashish imkonini beradi.
Web 4.0 odamlar va robotlar оʻrtasidagi munosabatlarni оʻzgartiradi, ular simbiotik bоʻlib qoladi. Inson robotlarga doimiy kirish imkoniyatiga ega, kundalik hayot mashinalarga tobora kоʻproq bog’liq bоʻlib bormoqda. Sun’iy intellekt tufayli оʻz- оʻzini оʻrganish tizimlari odamlarni оʻrganadi va ularga nima kerakligini aniqroq tushunadi. Virtual va kengaytirilgan haqiqat tobora ommalashib bormoqda. Internetda virtual va kengaytirilgan haqiqatdan foydalangan holda turli xizmatlarni taklif qiluvchi saytlar tobora kоʻpayib bormoqda. Virtual haqiqat uchun maxsus qurilmalar yanada funktsional va ommabop bоʻlib bormoqda, savdo hajmlari asta-sekin оʻsib bormoqda.
Web 4.0 davrining asosiy xususiyatlari:

• 
  Web 4.0 - bu inson va mashina оʻrtasidagi simbiotik оʻzaro ta’sir. Inson va mashina оʻrtasidagi chegara xiralashgan.
  
• 
  Internet Web OS hisoblanadi. Ma’lumotni dunyoning istalgan nuqtasidan uzatish mumkin.
  
• 
  Internet оʻz ishida sun’iy intellektdan faol foydalanadi, bu esa taqdim etilayotgan imkoniyatlar sifatini oshiradi.
  
• 
  Internet foydalanuvchilar bilan xuddi odamlar bir-biri bilan qanday aloqada bоʻlsa, shunday aloqa qiladi.
  
• 
  Internet shaffof, barcha harakatlar kuzatilishi mumkin.
  
• 
  Rivojlanishning ushbu bosqichida Internet har qachongidan ham yuqori tezlik va ishonchlilikni taqdim etadi.
  

Web 4.0 atrofimizdagi hamma narsani оʻzgartirmoqda: infratuzilma, biznes, logistika, tibbiyot va boshqalar. Rivojlanishning ushbu bosqichida Internet iste’molchi tomonidan nazorat qilinadi va unga оʻz harakatlari va ma’lumotlari ustidan tоʻliq nazorat qilish imkonini beradi. Web 4.0 odamlarning kundalik hayotini tubdan оʻzgartiradi. Inson va mashina оʻrtasidagi aloqani ta’minlab, Web 4.0 Internet bilan bog’liq har qanday faoliyat sohasi imkoniyatlarini boyitadi.
Internet faqat оʻqish uchun mоʻljallangan saytlardan bugungi kundagi semantik veb-saytga aylandi, bu interaktiv ma’lumotlarni yaratish uchun odam va mashina оʻrtasida mustahkam aloqani ta’minlaydi.
Kundalik faoliyatda yangi texnologiyalardan foydalanish inson va mashina оʻrtasidagi simbiozga olib keladi. Katta ma’lumotlar virtual haqiqatda tobora kоʻproq foydalaniladi. RFID teglarini joriy etish mashinalar orasidagi aloqani yaxshilaydi. Ushbu qurilmalar va ilovalar sun’iy intellekt tufayli оʻz foydalanuvchilarining ehtiyojlarini his qiladi.