Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

ishsizlikdan  afsus chekishida;  b)  atrof-m uhitdagi  narsalarga 
diqqatini  c h a lg ‘itm ay,  vaqtni  behuda sarflamay,  vujudi  bilan 
vijdonan  m e h n a t qilishida  ro'yobga chiqadi.
3.  S h axs  harakatlarining sifati  va  ularning oq ilon a usul­
lari  nafaqat u n in g  munosabatlariga aloqador,  balki  insonning 
iro d a si,  h is s iy o ti,  d iq q a ti,  aq liy   sifatlariga  yoki  psixik  
jarayon larn in g  individual  xususiyatlariga  ham   b o g liq d ir . 
C h u n o n c h i,  in son n in g  k olzga  tashlanadigan  tirishqoqligi, 
puxtaligi  faqat  m ehnatga  ijobiy  m unosabatida  aks  etm ay, 
balki  b o sh q a   om illarga  ham:  a)  diqqatini  bir  yerga  to'p lay 
168
www.ziyouz.com kutubxonasi

olishiga;  b)  harakatlarining  aniqligi.  m aqsadga  yo'n algan - 
ligiga;  d)  irodaviy  z o ‘r berishiga,  e)  q o lla n a y o tg a n   usullar- 
ning m ahsuldorligiga,  f)  aqlining tiyrakligiga  b o g iiq  b o la d i. 
Xarakterning  aqliy,  hissiy,  irodaviy  xislatlariga  ajratishni 
harakat  usuilaridan  ham da  xilm a-xil  ruhiy  jarayonlarning 
ustuvorlik qiluvchi ta’siridan kelib chiqqan  h old a ham amalga 
oshirish  m u m k in.
Xarakter xislatlari  shaxsni  muayyan  faoliyatga  undovchi 
o m il  sifatid a  m a y d o n g a   ch iq ish i  m u m k in .  M a ’lu m k i, 
aksariyat  xarakter  xislatlari  sh a x sn in g   x a tti-h a rak a tla ri 
m uvaffaqiyatini  b elgilovch i  turtki  va  faol  m ayllar  b o ‘lib 
hisoblanadi.  O datda,  shaxslar  o ‘zaro  o 'x sh a sh   sharoitlarda 
bir  xil  m otiv  va  m unosabatlarga  asoslanib   an iq   maqsadga 
intilib,  m aqsadga  erishishga  m utanosib  harakat  usullarga 
m oyillikni  n am oyon   etadilar.  M oyilliklar  n cg izid a   xarakter 
xislatlarining  u ndovchanlik  kuchi  vujudga  keladi  va  uning 
ta'siri  tufayli  inson  tabiiy sharoitga  zid  m aqsadga  nom uvofiq 
harakat  usuilaridan  foydalanadi.
Shaxs goh id a  o ‘z  xarakter xislatidan  afsu slan ad i,  ch u n- 
ki  ba’zi  harakatlarni  amalga  oshirishning  u d d asid an   ch iq- 
maydi.  Xorijiy psixologlarning tasdiqlashicha,  ayrim   insonlar 
faoliyatlarida  muvafTaqiyatsizlikdan  xavfsirash  o krniga  ular 
o ‘z  yutuqlaridan 
0
‘zlarini  yo'q otib   q o ‘yadi!ar.  M uvaffa- 
qiyatsizlik ular u ch u n   g o ‘yo  halokatli  h od isa  em asd ek ,  shu- 
ning uchun  ,,tavakkalchilikk‘ka q o‘1  urishda  davorn  etavera- 
dilar.  Boshqa  toifadagi  odam lar  esa  muvafTaqiyatsizlikdan 
c h o ‘chiydilar,  o ‘ta  eh tiyotk or  b o ‘ladilar,  q iyin ch ilik n in g 
old in i  olishga  harakat  qilib,  m o lja ld a g i  ishga  o ‘ylab  qoM 
urishni  lozim   k o‘radilar.
M aqsadga  n om u vofiq ,  lekin  shaxs  u ch u n   o ‘ziga  xos 
harakat  usullarini  tanlashga  m oyillik,  k u ch li  irodaviy  z o ‘r 
berish  sharoitida,  jiddiylik  vaziyatlarida  y o rq in   aks  etadi. 
Inson uchun  o 'ziga xos  harakat  usuli  favquloddagi  sharoitda 
maqsadga  m uvoflq  kelsa,  u  holda  bir  xil  y o ‘sindagi  usul- 
lard a n   fo y d a la n is h g a   q a ra g a n d a ,  k o ‘p  k u c h -q u v v a t, 
q at’iylik,  ish ch an lik n i  nam oyish  q ilish n i  m a ’qul  topadi. 
M abodo  xarakter  xislatlari  obyektiv  sh aroit  talabiga  qarshi 
harakat  qilishga  undasa,  uning xislatlari  o 'z ig a   pand  beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Xarakter xislatlari  sharoit, vaziyat  talablariga  niuvofiq tushsa, 
u  holda  ular ijobiy  natija  keltiradi,  bunda shaxs ijobiy faoliyat 
k o‘rsatadi  va  butun  k uch-qu w atin i  jam lab  harakat  qiladi.
S h u n d a y   q ilib ,  xarakter  xislatlari  shaxsni  m uayyan 
y o ‘sin d a  in tilish iga,  ba'zida  sharoitga  zid  harakat  qilishga 
u n d a sa -d a ,  ular  murakkab  vaziyatlarda  ham  yorqin  aks 
etadi,  y a ’ni  haqqoniylik,  dadillik,  t o ‘g ‘rilik  shaxsni  noxush 
k e c h in m a la r g a   o lib   k elishiga  q aram ay,  uni  davralarda 
h a q iq a tn i  tik   aytishga  u nd ayd i,  sob itq ad am lik n i  sh akl- 
lantirishga x izm at qiladi.
X a r a k te r n in g   fiz io lo g ik   a s o s la r i
X arakter  xislatlari  kelib  ch iq ish in in g   m uhim   fiziologik 
sh aroitlarid an   biri — xarakter  xususiyatlarining  fiziologik 
ham da  p six ologik   jihatdan  ifodalanishi  o'rtasida  taxm iniy 
xulosa  chiqarishdir.  I.P .P avlovning  ilm iy  maktabi  m ate- 
riallarida  e 'tir o f etilish ieha,  agar  laboratoriya sharoitida  o v - 
q atlanish  teriga  elektr  toki  bilan  ta ’sir  qilish  tufayli  m us- 
tah k am lan sa,  aynan  bir  hayvonda  bir  xil  shartli  q o ‘z g ‘ov- 
ch iga  ja v o b a n   ikki  xil  d in am ik   stereo tip n i  h osil  q ilish i 
m u m k in.  Harakat  stereotiplar va  s o la k   ajralishidan  iborat 
ijobiy  va  to rm ozlan ish   shartli  reaksiyalari  bilan javob   qay- 
tariladi.  T eriga  elektr toki  bilan  ta'sir qilish  sharoitida  q o ‘z - 
g ko v c h ila r n in g   o ‘ziga  m u d ofaa  harakatlari  stereotip lari 
reaksiyasi  b ilan  javob  beriladi.  Bu  hodisalar negizida yotgan 
f iz io lo g ik   m e x a n iz m   k o ‘c h ir ish   m e x a n iz m i  d e y ila d i. 
K o ‘chirish  m exanizm in in g  m ohiyati shuki,  sharoitga  bogMiq 
tarzda  m arkaziy  nerv  sistem asida  har  xil  funksional  holat 
paydo  b o ia d i ,  ch u n o n ch i,  ovqatlanishda  ovqatlanishning 
m arkazlarida  kuchli  q o ‘zg kalish  yuzaga  keladi  va  bunda 
o vq atlan ish   bilan  bog'liq  d om inan ta  tu g ila d i.  Teriga  elektr 
toki  b ilan  t a ’sir qilish  orqali  m udofaa  bilan  b og‘liq  harakat 
m arkazlarining  kuchli  q o'zg’alishi,  y a ’ni  m uhofaza  d o m i- 
nantasi  vujudga  keladi.
H a y v o n la r d a g i  m azkur  h o d isa la rn in g   shaxs  xarak- 
terin in g   xislatlari  n am oyon   b o lis h i  orasida  o'xshash lik 
mavjud:  1)  ular hayvon va  odam larda  stereotip xususiyatiga 
170
www.ziyouz.com kutubxonasi

ega;  2) sharoitga  b og'liq   holda  odam lar va  hayvonlarda  bir 
q o ‘z g ‘o v ch ig a  
ja v o b a n   x ilm a -x il  s te r e o tip   x u su siy a tli 
reaksiyalar  tizim i  vujudga  kcladi;  3)  fu n k sio n a l  holatlar 
har ikkalasida ham   barqaror va d oim iy xu susiyat  kasb etadi. 
B u n d a   fu n k s io n a l  h o la tla r   lio sil  b o ‘l i s h i n in g   ta sh q i 
om illariga  asoslan ib ,  xarakter  xislatlari  sh a k lla n ish in in g  
fiziologik sharoitlaridan biri  —  ko‘chish  m e x a n izm i  asosida 
d inam ik stereotiplar vujudga  kcladi.
Xarakter  xislatlarining  dinam ik  stereotip larga  b o g liq  
nerv  sistem asi  sh artli  reflektor  fu n k sio n a l  h o la ti  b ilan 
shaxsning sharoitga turlicha m unosabatiga b o g liq d ir .  M asa- 
lan,  tajribaga  ko'ra,  tekshiriluvchining  m u n osa b a ti  o'zgar- 
tirilsa,  unda  nerv jarayonlarining  q o ‘zg ‘a lu v ch a n lig i,  hara- 
k a tch a n lig i,  t o ‘x ta lish i  k u ch a y a d i,  d e m a k ,  nerv  siste - 
m asining funksional  holati o ‘zgaradi.  S h u n d ay   q ilib,  xarak­
ter  xislatlarining  asosi  -   k o ‘chish  m e x a n iz m i  insonlarda 
hayvonlarnikidan  keskin  farqlanadi,  ch u n k i  u n d a  ikkinchi 
signal  sistem asi  n ihoyatda  m uhim   ah am iyat  kasb  etadi.
Xarakter  xislatlarn in g  n a m o y o n   b o ‘ lish i  b ilan   nerv 
siste m a si  q iy o sla n sa ,  u  h o ld a   b ir in c h is in in g   r o ‘y ob ga 
ch iqish i  o 'zgach a  fiziologik   sharoitga  asoslan ish i  m um kin. 
S o b iq   Ittifo q   p s ix o lo g iy a s id a   t a ’k id la n is h i c h a ,  nerv 
sistem asi  u m u m iy   tip in in g   zid  xu su siy a tla ri  p six o lo g ik  
jihatdan  zid  harakat  usullariga  m os  tu sh adi.  B .M .T ep lov , 
V .S.M erlin,  E .A .K lim ovlarning tadqiqotlarida  o lqish,  sport 
va  m ehnat  faoliyatlarida  harakat  u su lla rin in g   individual 
farqlari  an iq lan gan .  Shu  b ois,  xarakter  xislatlari  paydo 
boM ishning  o ‘z g a c h a   fiz io lo g ik   sh a ro iti  n erv  sistem a si 
u m u m iy tip inin g xususiyatlari  hisoblanadi.  M a ’lum ki,  nerv 
sistem asining u m u m iy tipi  — bu  tem p eratu ran in g  fiziologik 
asosi  ham dir.  S h u n in g   u ch u n   te m p era m e n t  tipi  xarak- 
terning individual  o ‘ziga xos xislatlarining ro'yobga chiqishi- 
dagi  m uhim   p sixologik  shartlaridan  biri  b o l i b   hisoblanadi.
I.P .Pavlov  tajribasining  k o krsatishicha,  m u ayyan   tizim da 
tashqi  ta'sir  barqaror  b o lg a n d a   nerv  sistem a si  u m u m iy 
tip in in g   xu susiyatlariga  taalluqli  d in a m ik   s te r e o tip n in g  
shakllanishiga  qulaylik  vujudga  keltirishi  y o k i,  aksincha, 
xalaqit  berishi  m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

X arakter  tuzilishi  va  xususiyatlari
S h a x s n in g   xarakter  tu z ilish i  turli  xu su siy a tla rn in g  
tasod ifiy  y ig ‘indisidan  iborat  em as,  balki  o ‘zaro  bir-biriga 
b og'liq ,  h a tto   tob e  yaxlit  tizim dan  tarkib  topadi.  Xarakter 
x is la tla r in in g   m u a y y a n   q ism id a n   xab ard o r  boM ishlik 
notan ish larin i  tashxis  qilish  im koniyatini  yaratadi.  M isol 
u ch u n ,  sh ax sn in g   shuhratparastligi  m a ’lum   b o‘lsa,  uning 
k o‘ngli  qoraligi  yuzasidan  taxm in  qilish  mumkin  yoki  inson 
k am tar,  m o ‘m in ,  yu vosh   x u su siy a tli  b o klsa,  albatta  u 
ko‘n g ilc h a n   ekanligi  k o‘n gliniizdan  o'tadi.
O d atd a,  psixik  xususiyatlarning  o ‘zaro  b o g ‘liq  tizim i 
s im p to m o k o m p le k s la r   (o m illa r )  d e y ila d i. 
„Simptom" 
y u n o n c h a  
symptoma
  — 
belgi,  mos  tushish,
  lo tin c h a   — 
,kompleks“ aloqa,  majmua
  degan  m a ’no  anglatadi.  M iso! 
u c h u n ,  q a r a m a -q a r sh i  s im p to m o k o m p le k s la r   h a q id a  
m u loh aza  yuritadigan  b o ls a k ,  u  h old a  insonlarda  bu  tizim  
o ‘zig a   is h o n is h ,  o ‘zidan  m ag‘rurlanish,  m aq tan ch oq lik , 
o ‘zb ilarm on lik ,  urishqoqlik,  kek  saqlash  kabilarbirikm asida 
y u z a g a   k e la d i.  B o sh q a   to ifa d a g i  sh a x sla r  o ‘z la r in in g  
k am tarin ligi,  k o ‘ngilchanligi,  iltifotliligi,  dilkashligi,  haq- 
q on iyligi  bilan  ajralib  turadilar.  V oqelikka  shaxsning  bir xil 
m u n osab a ti  xarakter  xislatlarining  o ‘zaro  bir-biriga  b o g ‘- 
liqligini  bildiradi.
S h a x s n in g   m u n osab atlarin i  aks  ettiru vch i  xarakter 
xislatlarini  q on u n iy ravishda  to‘rtta tizim ga ajratish  mumkin:
1 .J a m o a g a   va  b a ’zi  bir  in so n la r g a   m u n o sa b a tn i 
ifo d a lo v c h i  xususiyatlar:  y axsh ilik ,  m eh rib o n lik ,  talab - 
ch an lik ,  takabburlik  va  boshqalar.
2.  M e h n a tg a   m u n osab atlarn i  m u jassa m la sh tiru v ch i 
x u su siy a tla r :  m e h n a tse v a r lik ,  d a n g a sa lik ,  v ijd o n lilik , 
m as’u liy atlilik ,  m as’uliyatsizlik  kabilar.
3.  N arsalarga  m unosabatni  aks  ettiruvchi  xususiyatlar: 
o zo d a lik ,  ifloslik ,  ayash,  ayamaslik  va  hokazo.
4.  S haxsn ing o ‘ziga munosabatlarini  ifodalovchi xislatlar: 
iz z a tta la b lik ,  shuhratparastlik,  m ag'rurlik,  takabburlik, 
d im o g 'd o rlik ,  kam tarinlik,  sam im iylik  va  boshqalar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Shartli  ravishda  qabul  qilingan  „shaxs  va  a tr o f-m u h it- 
dagi  insonlar“  sim p tom ok om p lck si  o ‘z  tarkibiga  nafaqat 
boshqa  shaxslarga  m unosabatlarni,  balki  o lziga  qaratilgan 
m u n o sa b a tla r n i  m u ja ssa m la sh tiru v ch i  x is la tla r n i  h am  
qamrab  oladi.  C h u n o n clii,  o ‘ziga  ish o n ch ,  o ‘zb ilarm on lik , 
o 'zig a   b in o  q o ‘yish ,  m aqtanchoqlik  yok i  shularga  teskari 
xususiyatlar  shular  jum lasidandir.  S h u n d ay  q ilib ,  „shaxs 
va  atrof-m uhitdagi  inson lar“  degan  shartli  n om   bcrilgan 
xislatlar  tizim i  o ‘zga  kishilarga,  jam oa  a ’zolariga  va  o ‘ziga 
m u n osabatlarni  ifo d a lo v ch i  xu su siyatlarn i  b irlashtiradi. 
Turlicha  m unosabatlar  o ‘zaro  bir-biriga  b o g ‘langan  tarzda 
muayyan  tizim n i  tashkil  qiladi,  natijada  „ m e n   —  b iz “  m u- 
nosabati  o ‘zaro  o ‘rin  alm ashib  turadi,  y a ’ni  o ‘ziga  qaratil­
gan  m unosabat  guruhiy  xususiyat  kasb  etadi.
S h u n in g   u c h u n   sh a x sn in g   tu r lic h a   m u n o sa b a tla r i 
o'zaro   b o g liq lig i  u n in g  xarakterining  tu zilish   xususiyatlari 
bilan  uyg‘unlashib  ketadi.  U m u m iy  va  x u su siy   m u n osa - 
batlar  xarakter  xislatlari  bilan  birlashgan  h o ld a   m uayyan 
aham iyat  kasb etadi.  Shu  b ois,  inson n ing xarakteri  nisbatan 
butun, yaxlit  xususiyatga ega.  Shaxs m unosabatlarining  kelib 
chiqishiga  asoslanib,  ular  asosiy  va  ularga  to b e ,  hosilaviy 
m unosabatlarga  ajratiladi.  Shaxsning  asosiy  m unosabatlari 
ijtim oiy  m unosabatlar  bilan  belgilanganligi  tu fa yli,  bunday 
m u n osab atlar  h a m ish a   so tsia l-tip ik   x u su siy a tg a   egadir. 
M a sa la n ,  ijo b iy   x isla tla r   m u ja ssa m la sh g a n   sh a x sn in g  
asosiy  m unosabatlari  o ‘zga  odam larga,  ja m o a g a   m u n o sa - 
batlarida  ifo d a la n a d i.  B in ob arin ,  xarak ter  x isla tla rn in g  
individual  o 'zig a   xosligi,  betakrorligiga  q ara m ay ,  u n in g  
tuzilish  negizida  ham m a  vaqt  shaxsning  so tsia l-tip ik   a so ­
siy  m unosabatlari  yotadi.
Xarakterning  tuzilish  qonuniyatlaridan  kelib  chiqqan  
h o ld a   n iu h im   tarb iyaviy  x u lo sa la r  c h iq a r ish   m u m k in . 
Xarakter  x islatlarin in g  b a ’zi  n u q son larin i  ( q o ‘p o llik   va 
y o lg 'o n c h ilik n i)  bartaraf  q ilish ,  u n in g  ijo b iy   x u su siy at- 
larini  (xushfe'llik  va  h aqqoniylikni)  shakllan tirishn i  reja- 
lashtirilgan dastur asosida amalga  oshirib b o im a y d i.  C hunki 
insonlarga  to ‘g ‘ri  m unosabat ni  tarkib top tirm ay turib,  illatga 
qarshi  kurashib,  ijobiy  fazilatni shakllantira  o lm a y m iz .  Shu
173
www.ziyouz.com kutubxonasi

narsa  m a 'lu m k i,  shaxsda  o ‘zaro  bir-biriga  b o g liq   xu su- 
siyatlarin in g  yaxlit  bir  tizim in i  tarkib  toptirish  m um kin, 
x o lo s.  M azku r  jarayonda  xususiyatlar  tizim in i  sh akllan - 
tirish n in g  m u h im   shartlaridan  b ir i — bu  shaxsning  asosiy 
m u n osabatlarin i  tarkib  toptirishdir.
S h a x s  xarakterining  yaxlitligi,  b us-bu tu nligi  m utlaq 
narsa  e m a s ,  albatta,  ch u nk i  in so n n in g   asosiy  m u n o sa - 
batlaridan  biri  boshqa  barcha  munosabatlarni  t o l a   belgilay 
oigandagina  xarakter  mutlaq  xususiyat  kasb  ctishi  mumkin. 
Lekin  shaxsning  munosabatlari  ijtim oiy  m unosabatlarning 
aks  ettirilish i  tufayli  u nin g  m unosabatlari  bilan  xarakter 
xislatlari  o ‘rtasida  doim iy  ziddiyat  mavjuddir.  Xulosa  shuki, 
shaxsning  xarakterini  nisbiy  ravishda  yaxlit  deyishim iz  m um ­
kin,  biroq  bir  butun  sanalsa  ham   individual,  o ‘ziga  xos 
xususiyatga egadir. Yaxlitlik  nuqtayi  nazaridan qaralganda.  turli 
qaram a-qarshi  xususiyatli  shaxslar  mavjuddir.  Xarakterdagi 
qarama-qarshiliklar  oqibatida  harakatlarda  va  inson  xulqida 
shunday  holat  hosil  b o‘ladi  va  ijtim oiy-axloqiy  m e’yorlarning 
buzilishini  yuzaga  keltiradi.  Bunday  vaziyatda  harakatdagi 
k am ch ilik lar  bilan  kurashishning  asosiy  y o ‘li  —  bu  shaxs 
xarakteridagi  qarama-qarshiliklami  yengishni 
0
‘rganishdir.
X arakterning tuzilishi  ba’zi  xislatlarning o'zaro b o g ‘liq- 
ligi  bilan  em a s,  balki  uning  yaxlitligiga  m os  xususiyatlar 
b ila n   ta v sifla n a d i.  X arakter  tu zilish i  qatoriga  u iarn in g 
ch u qu rlik   darajasi  kiradi  va  shaxsning asosiy  munosabatlari 
bilan  b elgilan ad i.  In sonn ing  b oshqa  odam larga,  jam oaga, 
m e h n a tg a   fid oy i  m u n osab atd a  b o ‘lishid a  b elgilan u vch i 
xususiyatlar  chuqurroq  xususiyatlar  deyiladi.  Bu  m ezon ga 
ko'ra,  shaxslarning  farqlanishini  yuzaki  tasa w u r  qilm aslik 
kerak.  S h u n in gd ek ,  insonga beriladigan  tavsifnom a sim p to- 
m okom plekslarni  ta’kidlab o'tishi  bilan cheklanmasligi  lozim. 
A ks  h o ld a   shaxsning  psixologik  qiyofasining  tavsifnom asi: 
b ir i n c h  id a  n ,  s i m p t o m o k o m p l e k s la r n i   c h u q u r r o q  
joyla sh tirish n i,  ikkinchidan,  m uayyan  darajada  chuqurroq 
m u jassam lashtirishni,  u ch in ch id an ,  biroz  yuzakiroq  tizim - 
ni  farqlashni  ta q ozo  qiladi.
Xarakter tuzilishining xususiyatlari jumlasiga  faollik yoki 
xarakter  k uchi  kiritiladi,  shunga  asosan  insonlar  kuchli
174
www.ziyouz.com kutubxonasi

ham da  kuchsiz  xarakterli  b o la d iia r.  S h u n in g d ek ,  xarakter 
tu zilish i  x u su siyatlari  tarkibiga —  u n in g   b a rq aro rlik   va 
o lzgaruvchanlik  darajasi  ham   kiritilgandir.  X arakterning 
barqarorligi  ham ,  o ‘zgaruvchanligi  ham   m o sla sh ish   faoliya- 
tin in g   zaruriy  shartlaridandir.  S haxsn ing  xarak ter  x u su ­
siyatlari  turlicha  turm ush  sharoitlarida  q arshilik  qiluvchi 
vaziyatlar  uchrashiga  qaram ay,  u nin g  xatti-harakatlarin i 
boshqaradi.  Shu  b o is,  inson  tashqi  vaziyatga  b o g ‘liq  b o lib -  
gina  q olm ay,  balki  tashqi  vaziyatni  u n in g   sh ax sa n   o ‘zi 
yaratadi,  sh un ingd ek ,  m aqsadga  m uvofiqlashtiradi.
B u n d an   ta sh q a r i,  sh a x sn in g   tu r m u s h d a g i  zaru riy 
shartlaridan  biri  —  bu  xarakterning  m uayyan  darajada  plas- 
tikligidir.  Xarakterning plastikiigi  ikki  xil  m a ’n o   kasb  etadi. 
Xarakterning  plastikiigi  u n in g   barqarorligi  singari  m u- 
hitga  faol  ta ’sir o 'tk azish n in g  shartlaridan  h iso b la n a d i.  Ish 
amallari  m aqsadga  m uvofiq  va  foydali  k ech ish i  u ch u n   ular 
o ‘z g a r u v c h a n   ta sh q i  sh a r o itg a   m o s la s h is h la r i  lo z im . 
X ara k tern in g  p la stik iig i,  m u sta h k a m lig i  u n i  sh a k lla n - 
tirishning zaruriy sharti  sanaladi.  Xarakterning  barqarorligi, 
plastikiigi  o ‘ziga  x o s  individual  xususiyatga  ega   b o ‘lib,  u 
tu zilishn ing  xislati  sifatida  m ujassam iashadi.
X arakter  x u su siy a tla r in in g   k u ch i  v a   b a rq a ro rlilig i 
markaziy  tizim ga  b o g liq lig ig a   ko'ra,  m u ayyan   darajada, 
shaxs  m unosabatlarining  m azm uni  bilan  b elg ila n ad i.  Biroq 
ular  m u n o sa b a tla r  m a z m u n ig a   b o g 'liq lig ig a   q aram ay, 
b a ’zan  yuzaki  xususiyatga  ham   ega  b o ‘ladi.
X arakterning  tarkib  topishi
P sixologiyad a  irsiyat  bilan  xarakterning  m u n osab ati 
to kg ‘risida xilm a-xil  (K rech m er,  S held on  va b oshqalarning) 
qarashlar  mavjud.  Aksariyat  p sixologlarning  e ’tir o f etish la- 
richa,  o rgan izm n in g  nasliy  xususiyatlari  xarakter  xislat- 
larining  paydo  b o lish id a g i  shartlaridan  biri  h isob lan adi, 
xolos.  M a’lum ki  xarakter  xususiyatlari  irsiyatn ing  biologik 
qonuniyatlari  bilan  em as,  balki  ijtim oiy q on u n iya tlari  bilan 
tavsiflanadi.  U shbu  m asalani  irsiyatga  b og'la b   tushuntirish 
g o m o z ig o t  eg iza k la rn i  o 4rganish  orq ali  in k o r   q ilin a d i,
175
www.ziyouz.com kutubxonasi

ch u n k i  ularning  nasliy  xususiyatlari  aynan  bir  xildir.  U lar 
tem p era m e n t  xususiyatlariga  ko'ra tubdan  o'xshash  b o'lsa - 
lar-d a,  a m m o   xarakter  xislatlariga  k o ‘ra  bir-biridan  keskin 
farq  qiladilar.  Shuning  uchun  xarakter  shaxsning  turm ush 
s h a r o itig a   b o g 'liq lig in i:  a)  u n in g   fiz io lo g ik   a so si  ham ;
b)  tash q i  taassurotlar tizim i  tufayli  vujudga  keladigan  shartli 
reflek torn ing  funksional  holati  ham   tasdiqlaydi.
X arakter  tarkib  topishi  m uayyan  qonuniyatlar  ta ’sirida 
am alga  o sh ad i.  Xarakterning  har  bir  xususiyati  shaxsning 
m unosabatlariga b og‘liq  boMib,  ular,  o ‘z  navbatida,  ijtim oiy 
m u n o sa b a tla r  b ilan  b elgilan ad i.  N a sliy   xususiyatlari  bir 
xil  b o lg a n   egizaklarda,  turlicha  ijtim oiy  m uhitda  xarakter 
xislatlari  har xil  shakllanadi.  Shu  sababdan,  ijtim oiy tu zu m - 
ni  ta v s iflo v c h i  keng  ijtim o iy   m u n o sa b a tla r,  sh a x sn in g