Maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili

O‘rxun yozuvi

Ko‘k turk yozuvining ildizlari va shakllangan davri xususida tugal bir to’xtamga kelingan emas. Turkiyshunoslikda bu masalada qator, xatto bir-biriga zid fikrdar bildirilgan. Ayrim olimlar uning asoslarini qadimgi turkiy tamg’alar (urug‘- qabila belgilari)ga bog‘laganlar. Ularning fikricha, ko‘k turk xati ayni tamg‘alar asosida shakllangan. Boshqa bir ko’zqarashga binoan, ushbu yozuv oromiy alifbolari, aniqrog‘i, sug‘d xatining negizida paydo bo‘lgan. Sug‘d xatining takomillashgan shakli mazkur alifboning shakllanuvida asos bo‘lib xizmat qilgan; unga ayrim o‘zgartishlar kiritish, yangi belgilar orttirish yo‘li bilan yozuv turkiy tilga moslashtirilgan. Bu madaniy jarayon ko‘k turk xoqonliklari davrida, taxminan, VI yuz yilliklarda yuz bergan.
Yozuvning genezisi masalasida yana bir fikr diqqatga molik. Unga binoan, ushbu alifbo turkiy muhitda kashf etilgan, shuming uchun unda turkiy tilning fonetik-fonologik xususiyatlari yaxshi inobatga olingan. Shu bilan birga, u oromiy,


⁹Rahmonov N., Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi. - T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2009. –B. 41-42.
sug‘d, pahlaviy yozuvlarining kuchli ta’sirida bo‘lgan.
Paleografik kuzatuvlar, qadimiy yozuvlarni o‘zaro qiyoslash olimlarni yana bir fikrga olib kelmoqda. Jumladan, A.Amanjolovning e’tiroficha, ushbu yozuvning tarixi miloddan burungi I ming yilliklarga tutashadi. Uning Old Osiyo yozuvlariga o‘zakdosh bo‘lgan qadimgi yunon va somiy-finikiy yozuvlari bilan ayrim jihatdan bog‘likligi bor.
Ta’kidlash kerakki, ko‘k turk alifbosining tizimi va yozuv prinsiplari tamoman uziga xos. U qadimgi hamda o‘rta eroniy tillarning tovush qurilishiga moslashgan oromiy yozuvlaridan farq qiladi. Ma’lumki, oromiy yozuvlarida harflar bir-biriga ulanadi. ko‘k turk xatida esa harflar ulanmay, ayri-ayri yozilgan. Turkiy yozuv sug‘d xatining so‘nggi takomillashgan kursivli turidan shakllangan ekan, yangi yozuvda harflarni ajratib yozishning ma’nisi nima? Bu hodisa yozuv tarixida progress emas, orqaga qaytish bo‘lmaydimi? Shunday bo’lgan deya faraz ham qilaylik. U holda turklar sug‘d xati negizida boshqa bir alifbo - uyg‘ur xatini yaratganliklarini qanday tushunmoq kerak? Ma’lumki, uyg‘ur xatini yaratish jarayonida sug‘d yozuvidan u qadar chekinish bo‘lgani yo‘q. Uyg‘ur xati paleografik jixatdan sug‘d xatining so‘nggi tezkor shakliga juda yaqin turadi. Nazarimizda, uyg‘ur xatining kashf etilishi va o‘ta ommalashuvi, hatto keyinchalik ko‘k turk xatini iste’moldan siqib chiqarshigining sabablaridan biri ham uning kitobat ishida qulayligi bo‘lgan.
Sug‘d alifbosida 22 harf mavjud edi. Uyg‘ur alifbosida unga bir belgi - <1> harfi orttirilib, 23 harfdan foydalanilgan. Lekin ko‘k turk matnlaridagi harflar soni 38-40 atrofida (ayrim matnlarda bundan ham ortiq). Yuqoridagi faraz nazarda tutilgan taqdirda alifboda harflar sonining salkam ikki bor orttirib yuborilishining boisi nima?
Sug‘dcha harflar bilan ko‘k turk harflarining ba’zilarini o‘zaro chog‘ishtirish ham mumkin. Turkiy alifboda mazkur belgining (<1>) ikkinchi eshi - varianti bor. Masalan, harfi sug‘dcha ga o‘xshash deydigan bo‘lsak, uning yo‘g‘on shakli - sug‘dchadagidan tamoman farq qiladi.
Yana bir xususiyati: ko‘k turk xatida ayrim ideografik belgilarni ham kuzatish mumkin. Jumladan, tadqiqotchilarning e’tiroficha, harfining genezisi ay (oy) so‘zi bilan bog‘liq. Ya’ni oyning ko‘rinishini nazarda tutib, ushbu harfni yaratganlar deb faraz qilish mumkin (yozuvda au so‘zi oy shaklidagi bilan yoziladi). Shuning singari harfi er (odam) ko‘rinishi, harfi «o‘q»ning ko‘rinishi, esa «tom»ning ko‘rinishi asosida shakllangan ko‘rinadi, chamasi. Ayni faraz to‘g‘ri bo‘lgan taqdirda, ko‘k turk yozuvining turkiy muhitda kashf etilgani mutlaqo shubha tug‘dirmaydi.
Muhimi, ko‘k turk yozuvida qadimgi turkiy tilining fonetik-fonologik xususiyatlari to‘laligicha inobatga olingan edi. Ko‘k turk alifbosi turkiy xalqlar tarix davomida qo‘llagan yozuvlar ichida o‘z tillariga eng muvofiqlashgani edi. Yozuvning bu kabi xususiyatlarini hisobga olmay, uning asosini boshqa yozuvlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lab qo‘yish, nazarimizda, o‘zini oqlamaydi.
Ko‘k turk yozuvining oromiy yozuvlari, xususan, sug‘d xatiga ayrim jihatdan bog‘liqligini umuman inkor etmaslik kerak (bu yozuv ham finikiy alifbo tizimiga
borib tutashadi). Lekin yozuvning shakllanishini keyingi davrlarga yoki aynan sug‘d alifbosigagina bog‘lab qo‘yish, bizningcha, asossiz. Turkiy yozuvning paleografik xususiyatlari va fonetik-fonologik vazifasi uning bir yo‘la emas, asta- sekinlik bilan, asrlar davomida, qadimgi turkiy tilning tovush qurilishi bilan uzviy holda rivoj topganidan dalolat bermoqda.
Bizgacha saqlanib qolgan o‘rxun-yenisey bitiglari ushbu yozuvning ilk bosqichiga oid emas, balki uning takomillashgan bosqichida yaratilgan. Demak, ushbu yozuvning tarixi bizgacha yetib kelgan yodgorliklardan qadimiydir.
Ko‘k turk xatini ba’zi olimlar bir paytning o‘zida kengashib yaratilgan, deb ham hisoblaydilar. Lekin so‘nggi o‘n yilliklarda topilgan yodgorliklar ushbu yozuvning paydo bo‘lgan davrini miloddan avvalgi asrlar bilan bog‘lash mumkinligini ko‘rsatmoqda. Jumladan, Almati yaqinidagi Issiq qo‘rg‘onidan, O‘zbekistonning janubidagi qadimgi shahar xarobalaridan chiqqan bitiglar buning dalilidir. Qadimgi turkiy yozuv madaniyatini tadrijiy jarayon sifatida yaxlit talqin etmoq uchun ushbu topilmalar ustida yana chuqur tadqiqotlar bajarilmog‘i lozim.
Qadimgi turk xati shu qadar keng yoyilgan ediki, yozuvning ilk o‘choqdari qayerlarda bo‘lgan, degan savol ham tug‘iladi. Bu masalada yozuv, asosan, ko‘k turk xoqonlikdari davrida Yenisey va O‘rxun daryolari tevaragida yoyilib, taraqqiy etgan deb qarash kifoya emas. Bir yog‘i Sibir, Oltoy o‘lkalaridan Markaziy Mo‘gulistonu (Sharkiy Turkistonga qadar, ikkinchi yog‘i Afg‘onistondan tortib Kaspiy atrofi bo‘ylab Sharqiy Yevropagacha bo‘lgan ulkan hududdan topilgan va topilayotgan turkiy bitiglar ilk o‘rta asrlarda ushbu zaminda yozuv madaniyatining g‘oyat ravnaq topganidan dalolat bermoqda. Muhimi shundaki, mazkur yodgorliklarning xat shakli xilma-xil. Ularni paleografik jixatdan yagona guruhga biriktirib bo‘lmaydi. Har qaysi hududda amal qilgan yozuv paleografik jihatdan o‘ziga xos; ayrim belgilari, ba’zi imlo xususiyatlari bilan ham farqlanib turadi. Jumladan, o‘rxun bitiglarida qo‘llangan belgilar soni Yenisey va Talas bitiglaridagi belgilar bilan barobar emas. Matnlarda bir-biridan farq qiluvchi belgilar bor, ayrim harflarning shaklida ham o‘zgarish yuz bergan. Yoki O‘rta Osiyo hududida yozuvning o‘ziga xos ko‘rinishi amal qilgan. Yozuvning bu xususiyati ba’zi olimlarni turk runiy bitiglari bir necha alifboda bitilgan degan mulohazaga ham olib kelmoqda. I.L. Kizlasovning fikricha, ushbu bitiglarda sakkiz xil alifbo amal qilgan. O‘rxun-yenisey yodgorliklari o‘zaro yaqin bo‘lgan ikki xil alifbo - urxun va yenisey xatida. Talas bitiglari esa ularga o‘zakdosh uchinchi alifboda bitilgan¹⁰.
O‘rxun yozuvi turkshunoslik va yozuv tarixiga oid asarlarda «O‘rxun-yenisey yozuvi», «Yenisey-o‘rxun yozuvi», «Sibir yozuvi», «turkiy run(a) yozuvi», “ko‘k turk yozivi” deb yuritiladi.
Barcha mavjud yozuvlarda bo‘lganidek, O‘rxun-yenisey yozuvi ham zamoni va makoni bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim shakliy farqlar tufayli o‘rxun, turfon va yenisey variantlariga ega. Bularning eng qadimiysi o‘rxun variantidir. Mazkur yozuv arab yozuvi singari o‘ngdan chapga qarab yozilgan va o‘qilgan fonetik yozuv tizimiga kiradi. Har bir tovush yoki tovushlar birikmasi maxsus harflar bilan


¹⁰ Содиқов Қ. Туркий ёзма ёдгорликлар тили: адабий тилнинг юзага келиши ва тикланиши. -Тошкент, 2006. – Б.100-102.
ifodalanib, bir-biriga ulanmay, yakka-yakka yozilgan. Ko‘p hollarda (asosan, so‘z boshi va o‘rtasida) unli harflar yozilmagan, tinish belgilar ishlatilmagan. So‘zlar, ba’zan morfema yoki so‘z birikmalarini bir-biridan ajratish uchun ular o‘rtasiga ikki nuqta (:) qo‘yilgan, shartli ravishda u «ayirg‘ich» deb atalgan.
O‘rxun-yenisey yozuvini tekshirish va o‘rganishda V.Tomsen, V.Radlov, M. Melioranskiy, A.Polovsev, G.Geykel, S.Malov, L.Gumilyov, D.Nemet kabi rus va yevropalik olimlarning xizmatlari katta. O‘zbek olimlaridan G‘.Abdurahmonov, A.Rustamov, N.Rahmonovlar ham o‘rganib, muayyan tadqiqotlarni amalga oshirganlar. Ushbu yodgorliklarni tadqiq etish hozirgi kunda ham davom etmoqda. Ularga xos ayrim leksik birlik va grammatik shakllar hozirgi o‘zbek, uyg‘ur, ozarbayjon, qirg‘iz, qozoq, turkman, qoraqalpoq, tatar, boshqird, qorachoy, bolqor kabi turkiy tillarda uchraydi. Bu yozuv turkiy tillar tarixi, madaniyati, etnografiyasi, til va yozuvlari tarixini o‘rganishda qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi.
Ko‘k turk bitiglarida unlilar to‘rt harf yordamida ifoda etilgan: , <ï-i>,