Mazkur o‘quv adabiyoti O‘zbekistonning mustaqillik davrida sodir bo‘lgan

3. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi. 
Qayd etish lozimki, sovet sanoatlashuvi yillari qoraqalpoqlar hayotiga salbiy 
taʼsir ko‘rsatdi. Davlatga katta ahamiyat kasb etuvchi strategik xomashyo bo‘lgan 
– paxta kerak edi. Hosildorlikni oshirish uchun esa O‘rta Osiyoda katta tanqislikka 
ega bo‘lgan suv kerak edi. Dalalarni sug‘orish uchun suv Аmudaryodan faol tarzda 
olingan. 
Natijada daryo juda sayoz bo‘lib qoldi, Orol dengiziga suv oqimi kamaydi 
va u tez quriy boshladi. Uning akvatoriyasi raketa sinovlari uchun ishlatila 
boshlandi va Vozrojdenie orolida bakteriologik qurol yaratish uchun eksperimental 
hayvonlar bilan tajribalar o‘tkazildi. 
80-yillarda SSSRda O‘rta Osiyoni sug‘orish maqsadida Sibir daryolarini 
janubga burish loyihasi ishlab chiqilgan edi. Biroq uni amalga oshirishga jurʼat eta 
olmadilar. Hukmronlik davri tugagach, kommunistlar yashashga yaroqsiz bo‘lib 
qolgan yerlardan qoraqalpoqlarni o‘z vatanidan ko‘chirmoqchi bo‘lishdi. 
Millatlararo nizolarning oldini olish uchun ular eng yaqin Qozog‘iston yoki 

---

170 
Qirg‘izistonni emas, balki Tver viloyatini tanladilar. Ittifoqning qulashi bunga 
to‘sqinlik qildi. 
Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq biologik, ekologik, tuproq, iqlim 
hodisalarining birlashishi uning o‘rnida Orolqum cho‘lining paydo bo‘lishiga olib 
keldi. Mintaqaning iqtisodiy, ijtimoiy va sanoat rivojlanishida atrof-muhit 
omilining taʼsiri ortib bormoqda. 
Markaziy Osiyo davlatlarining saʼy-harakatlari natijasida 1993-yil 4-
yanvarda Toshkentda Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi tashkil etildi. Uning 
maqsadi – Orol dengizi havzasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatni 
yaxshilash hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013-2017-yillarga 
mo‘ljallangan qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi atrof-muhitni muhofaza qilish 
bo‘yicha harakatlar dasturi tasdiqlandi. Dastur, asosan, Orol dengizi mintaqasini 
ekologik yaxshilash ishiga bag‘ishlangan. Xususan, cho‘llanishning oldini olish, 
Orol dengizining qurigan tubida o‘rmon meliorativ tadbirlarini o‘tkazish bo‘yicha 
keng ko‘lamli chora-tadbirlar ko‘rildi. Bu ishlarga dasturga muvofiq 89,39 milliard 
so‘m, 1635,55 million АQSh dollari va 57,63 million yevro sarflandi. 
Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining Nukus filiali 2014-yil Mo‘ynoq 
tumanida 1500 gektarda saksovul o‘rmonlarini barpo etdi. “Uxantay” uchastkasi va 
“Oqqum” uchastkasining 34 gektari drenajlangan Orol dengizi tubini qamrab oldi. 
Hozirda xalqaro tashkilotlar bilan birgalikda 90 million dollarlik loyiha ish 
boshladi. Qolgan qismida cho‘llanishdan saqlaydigan o‘rmon plantatsiyalarini 
yaratish Orol dengizining qurigan tubi, aholi farovonligini taʼminlash yo‘lida olib 
borilgan ishlardan sanaladi. 
Orol dengizi – O‘rta Osiyo markazida, Qozog‘iston va O‘zbekiston 
chegarasida joylashgan sobiq yopiq sho‘r ko‘l. 1960-yilgacha u dunyodagi eng 
katta to‘rtinchi ko‘l edi. Keyin uning darajasi tez pasaya boshladi, jumladan, 
Аmudaryo va Sirdaryoning asosiy oziqlantiruvchi daryolaridan sug‘orish uchun 
suv tortib olinishi tufayli 40 yil davomida Orol dengizining maydoni deyarli ikki 
barobarga qisqardi, suv sathi 18 metrga kamaydi, hajmi besh baravar kamaydi, 
sho‘rligi oshdi, baliqlar yo‘qoldi. 1989-yilda u ikkita alohida suv omboriga 
bo‘lingan – O‘zbekiston hududidagi Katta (Janubiy) Orol va Qozog‘iston 
hududidagi Kichik (Shimoliy) suv omborlari. 
2014-yilning yozida Janubiy Orolning sharqiy qismi qurib qoldi. Buni 
NАSА sunʼiy yo‘ldosh tasvirlari maʼlumotlari ham tasdiqlaydi. Har yili shamollar 
qurigan dengiz tubidan 100 million tonnadan ortiq tuz, chang va qumni olib yuradi. 
Bu massaning barchasi 1000 kilometrgacha bo‘lgan masofaga tarqaladi. Orolni 
qutqarish xalqaro jamg‘armasi Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining 1993-yil 
4-yanvardagi qarori bilan Toshkent shahrida tashkil etilgan bo‘lib, uning vazifasi 
Orol dengizi havzasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyatni yaxshilashdan 
iboratdir. 
Olimlarning fikricha, endi Orol dengizini avvalgi holiga keltirishning iloji 
yo‘q: buning uchun mintaqada mavjud bo‘lmagan ko‘p suv kerak bo‘ladi. Bu 
Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi (IFАS)ning nuqtayi nazari. Boshqa 

---

171 
tomondan, uning maqsadi jonsiz cho‘lning Orol dengizidan chiqib ketishining 
oldini olishdir. “Bunday sharoitda suvdan oqilona foydalanish, suvni tejash 
hayotimizda normaga aylanishi kerak”, – deyiladi jamg‘arma hujjatlarida. 
Melioratsiya tizimlarini rekonstruksiya qilish, sug‘orma dehqonchilikning 
zamonaviy texnologiyalari va usullarini joriy etish, bu suvdan tejamkor 
foydalanish va biotizimni qisman bo‘lsada tiklashni taʼminlashga alohida eʼtibor 
qaratilmoqda. 
Ekologik ofatning og‘ir oqibatlarini boshidan kechirayotgan O‘zbekistonda 
2013-2017-yillarda uning oqibatlarini yumshatish bo‘yicha 500 dan ortiq loyiha 
amalga oshirildi. Jumladan, Orol dengizining qurigan tubiga qariyb 350 ming 
gektar maydonga saksovul va boshqa sho‘rga chidamli o‘simliklar ekildi. 2015-
yilda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan 
dasturda ana shunday loyihalarga 3,9 milliard АQSh dollari miqdorida mablag‘ 
ajratish ko‘zda tutilgan edi. Bundan tashqari Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017-
2021-yillarda Orolbo‘yida sharoit va aholi turmush sifatini yaxshilash bo‘yicha 
Davlat dasturi tasdiqlandi, dastur byudjeti 8,422 trillion so‘m (1,08 milliard dollar) 
miqdorida bo‘ldi. 
O‘zbekiston Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2018-yilda Turkmanistonda bo‘lib 
o‘tgan Kengash yig‘ilishida so‘zlagan nutqida: “Mintaqamizdagi noqulay ekologik 
vaziyatni keskin yaxshilash uchun qatʼiy va nostandart choralar ko‘rish zarur”, 
deya haqli eʼtirofni taʼkidlagan edi. Ular quyidagilar: 
– Orolbo‘yi hududini ekologik innovatsiyalar zonasi deb eʼlon qilish. 
Mirziyoyevning so‘zlariga ko‘ra, cho‘llanish, migratsiyaning yanada oldini olish, 
suvni tejash va ekoturizmni rivojlantirishga ko‘maklashuvchi texnologiyalarni 
ishlab chiqish va joriy etishga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish uchun shart-
sharoitlar yaratish zarur; 
– qumlarni mustahkamlash va Orol dengizining qurigan tubidan zaharli 
aerozollarni olib tashlashni kamaytirish masalalariga eʼtibor qaratish. Buning 
uchun cho‘l ko‘chatlarini yetishtirish bo‘yicha hududiy markaz tashkil etish va 
butun qurigan ko‘l tubini o‘rmon plantatsiyalari bilan qoplash zarur. Bu o‘simliklar 
orasida yem-xashak bo‘lishi kerak: yangi yuqori mahsuldor yaylovlarning paydo 
bo‘lishi chorvachilikni intensiv rivojlantirishga turtki beradi va o‘n minglab 
odamlarni ish bilan taʼminlaydi; 
– mintaqaning noyob faunasini (gepard, qulan, sayg‘oq kabi yo‘qolib ketish 
xavfi ostida turgan hayvonlar turlarini) saqlab qolish uchun mintaqaviy 
yondashuvni topish: Orolbo‘yi hududidagi transchegaraviy qo‘riqlanadigan tabiiy 
hududlarning – suvni tejash masalalari bo‘yicha mintaqaviy hamkorlik darajasini 
keskin oshirish. 
Prezident Sh.M.Mirziyoyev Orol dengizi havzasi suv resurslaridan 
foydalanishning o‘zaro maqbul mexanizmlarini ishlab chiqish uchun barcha shart-
sharoitlarni yaratishga tayyor ekanini maʼlum qildi va shu mavzuda O‘zbekistonda 
mintaqaviy konferensiya o‘tkazishni taklif qildi. Bu usul uchun esa Markaziy 
Osiyo olimlarining saʼy-harakatlarini birlashtirish, ilmiy ishlanmalarni tashkil etish 
zarur bo‘ladi. 

---

172 
O‘zbekiston Prezidenti qo‘shma fanlararo tadqiqotlarni, jumladan, 
Davlatlararo suvni muvofiqlashtirish komissiyasi va Barqaror suv taʼminoti 
bo‘yicha Davlatlararo komissiyaning ilmiy axborot markazlari joylashgan 
maydonda olib borilishini talab qiladi. 
Orol dengizining qurishi bilan bog‘liq biologik, ekologik, tuproq, iqlim 
hodisalarining uyg‘unligi uning o‘rnida Orolqum cho‘lining paydo bo‘lishiga olib 
keldi. Аtrof-muhit omilining kuchayib borayotgan taʼsiri orqaga chekinmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan 
O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha harakatlar 
dasturi 2013-2017-yillar – takomillashtirish bo‘yicha mazkur harakatning 
samaradorligini oshirishda muhim qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Dastur asosiy 
eʼtiborni Orol dengizi mintaqasining ekologik holatini yaxshilashga qaratadi. 
Xususan, qabul qilingan cho‘llanishning oldini olish bo‘yicha keng ko‘lamli chora-
tadbirlar shular jumlasidandir. Orol dengizining qurigan tubida o‘rmon 
melioratsiyasi tadbirlari. Dasturga muvofiq ushbu ishlarga 89,39 milliard so‘m, 
1635,55 million АQSh dollari va 57,63 million yevro mablag‘ sarflandi. 
Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining Nukus filiali 2014-yil Mo‘ynoq 
tumanida yiliga 1500 gektar maydonda saksovul oʻrmonlari yaratildi “Uxantoy” 
yer uchastkasi va “Oqqum” yer uchastkasining 34 gektarida suv quyildi.