MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI
37
Sagat
Jyk,
Jyk.
Indi boldy çak.
Uzak gije bir özüm,
Jykgyldadym ýatmadym,
Oturdum ýapman gözüm.
Indi bakja gitmeli,
Jykga,
Jyk.
Jyrryň.
Jyrr.
Turyň indi
Çagalar,
Bu zatlara boldum jür.
Paýhas çeşmesiniň dürdäneleri:
Arpa-bugdaý aş eken,altyn kümüş daş eken.
Jomart aşda belli, namart söweşde.
Azajyk derdi aş basar, agyr derdi iş.
Maýasyz hamyr ajamaz.
Nan-öwülýä.
Nan-uludan, suw kiçiden.
Nany tamdyr gyzanda ýap.
Arpa iýen at menzil keser.
Arpaň dänesi bolandan, bugdaýyň samany bol.
Odunyňy aýama, nanyňy söýeme.
MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI
38
7.
Çaganyň ikinji ýaşyna çenli ösüşinde sözleýşiň ähmiýeti.
Çaganyň ikinji ýaşy .
Onuň iki ýaşyndaky sözleýşiniň ösüşi.
Berkarar döwletiň bagtyýarlyk döwründe alnyp barylýan işler
hemmetaraplaýyn bilim bermek esasynda kämil şahsyýeti terbiýeläp
ýetişdirmegi göz öňünde tutýar. Çagalar baglarynda akyl, ahlak we estetik
(gözellik) terbiýesi sözleýiş esasynda amala aşýar. Çagalar bagynda
okatmagyň we terbiýelemegiň maksatnamasynda çagalar bakja bagynyň
irki we mekdebe çenli ýaşly çagalaryň sözleýşini ösdürmek boýunça
guramaçylyk işleri we okatmagyň usullary görkezilýär. Mälim bolşy ýaly,
irki we mekdebe çenli çagalaryň sözleýşiniň mazmuny daş-töwerekde
bolýan wakalar esasynda aňynda şöhlelenýär. Bu onuň özi, beden
agzalary, ýakyn adamlary, ýaşaýan otagy, terbiýe alýan çagalar bagy,
seýilgäh, golaýyndaky köçeler, şäher adamlaryň zähmeti, işi, janly we
jansyz tebigat. Uly toparlarda etiki düşünjeler, ýagny daş-töwerekdäki
gurşap alýan adamlar, birek-biregiň öňündäki borjy, birek-birege bolan
sylanyşykly gatnaşyk, tebigat, jemgyýetiň ýaşaýşy, baýramçylyklar bilen
bagly etmeli işleri barada düşünjeler berilýär. Okuw Maksatnamasynda
aşakdaky wezipeler kesgitlenilýär:
Täze bogunlary, ses utgaşmalaryny we sada sözleri aýtmakda
öýkünmegi ýüze çykarmak;
Bir ýaşynyň ahyryna çenli çagalara 10-12 sany aňsatja söz ulanmagy
öwretmek;
Haýwanlara we ösümliklere mähirli garaýşy terbiýelemek;
Çaganyň özüne ýüzlenilen söze düşünmegi, oňa elýeterli sözleýiş
serişdesine görä jogap bermegi öwretmek, ulular bilen gepleşmäge
meýil döretmek;
Çaganyň söz baýlygyny (ony gurşap alan zatlaryň atlarynyň we olar
bilen edilýän hereketleriň hasabyna) ösdürmek;
MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI
39
Ýönekeý sözlemiň gurluşyny özleşdirmek;
Sözleýşiň ses medeniýetini (dogry dem almak, sözleýiş tizligi, sesi
dogry aýtmak) ele almak;
Çaganyň deň-duşlary we özge adamlar bilen aragatnaşygyny
giňeltmek;
Çaganyň
geplemek meýlini, islegini, gepe goşulyşmak
ymtylmasyny goldamak;
Sözleýiş medeniýetiniň başlangyjyny özleşdirmegi, ýagny sypaýy
gatnaşygyň sözleýiş görnüşlerini (salamlaşmak, hoşlaşmak,
minnetdarlyk bildirmek) ulanmagy öwretmek;
Söz binýadyny dogry goýmagy (oýnawaçlar bilen oýnamak,
hereketli oýunlar arkaly), giňeltmegi we ulanmagy öwretmek;
Sanlary, wagty aňlatmak üçin atlaryň, sypatlaryň goşulmalaryny
ulanmak başarnygyny ýola goýmak;
Sözüň aňladýan şekilini göz öňüne getirmegi öwretmek;
Monologik sözleýşiň ilkinji görnüşlerini özleşdirmegi, özüňde täsir
galdyran hadysa barada iki-üç sözlemden ybarat gürrüň bermegi
öwretmek;
Çeper eseri diňläp, onuň mazmunyna düşünmegi, goşgyny dogry
äheňde aýtmagy öwretmek;
Baglanyşykly we labyzly sözleýşi ösdürmek;
Tanyş ertekiler, goşgular, hekaýalar boýunça sahna oýunlaryna
gatnaşmaga höwes döretmek;
Çeper eserleriň gahrymanlaryna olaryň häsiýetlerine görä garaýşy
terbiýelemek;
Edepli sözleýiş kadalarynyň başlangyjyny öwretmek;
Eseriň mazmunyny ara alyp maslahatlaşmak, gürrüň bermek, goşgy
aýtmak meýli ösdürmek;
Çagalaryň aýratynlykda döredijilikli sözleýiş ukyplaryny ösdürmek.
Şeýlelikde, sözleýiş çaganyň şahsyýetiniň ösmegine täsir edýär,
MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI
40
ýardam berýär, onuň bilimi, gözýetimi giňeýär, daş-töweregindäkiler
bilen gatnaşykda bolmaga kömek edýär, edep-terbiýe düzgünlerini
özleşdirýär. Sözleýşi ösdürmek bilen çaga daş-töweregine garaýşyny
kämilleşdirýär we oňa tiz öwrenişýär.
Sözleýiş boýunça ýörite bellenen sapaklarda sözleýşi öwretmek
boýunça aşakdaky görnüşler alnyp barylýar:
Çagalaryň ses medeniýetini terbiýelemek;
Sözlük goruny baýlaşdyrmak;
Grammatik endikleri kemala getirmek;
Baglanyşykly sözleýşi öwretmek - monolog-dialog-daş-töwerek
bilen baglanyşyklylykda;
Çeper edebiýat bilen tanyşdyrmak, ýat tutmagy öwretmek.
Bu işleriň maksady her bir çagada baglanyşykly sözleýşi kemala
getirmekdir. Çaga ýedi ýaşyna çenli sözleýşiň daş-töweregindäki görýän
zatlaryny suratlandyrmak, wakalary gürrüň bermek üçin monolog
görnüşini peýdalanyp bilmegi başarmalydyr. Çaganyň monologyndaky
sözlemleriň grammatik gurluşy edebi diliň normalaryna gabat gelmelidir.
Çaganyň akyl taýdan ösmeginde dil sözleýşiniň kemala gelmeginiň
uly ähmiýeti bar. Çagalara ene dilini sözleýşiň oňat nusgalary esasynda
öwretmeli. Çagalar öýkünmek esasynda kämil däl sözleýşi hem
öwrenýärler.
Sözleýşi öwretmegiň iki sany esasy görnüşiniň üstünde durlup
geçilýär:
Çagalaryň terbiýeçi, çagalar bagynyň beýleki işgärleri bilen öz
aralarynda erkin gepleşigi;
Sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite sapaklar;
Çagalar baglarynda çagalaryň erkin sözleýiş gepleşigi şeýle
ýagdaýda geçýär:
durmuşda;
gezelenç wagtynda;
MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI
41
oýun döwründe;
daş-töwerek bilen tanyşdyrylanda (ýylyň ähli paslynda, tebigatda
we durmuşda);
zähmet işinde (hojalykda we tebigatda zähmet);
baýramçylyklar we göwünaçmalar wagtynda;
sözleýşi ösdürmek boýunça maksatsyz meşgullanmalar: ýönekeý
matematiki düşünjeleri kemala getirmek, surat çekmek, gurnamak,
bedenterbiýe, aýdym-saz.
Sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite sapaklar çagalaryň üç ýaşyndan
başlap geçirilip başlanýar. Sapaklarda çagalar terbiýeçiniň görkezme
esbabyna görä gürrüň edip bilýär we beýleki çagalar bilen bilelikde iş
gurap bilýärler. Öwrediji oýunlary oýnamak, bilelikde aýdym aýtmak
arkaly
dürli
usullaryň
esasynda
sözleýşi
kämilleşdirýärler.
Maksatnamada dürli ýaş toparlarda sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite
berlen sapaklar bölümler boýunça berilýär.
Şu dersimiziň öňde goýýan maksady çagalara ýaşlykdan ene dilini
öwretmekdir. Biziň psihologiýa ylmyndan bilşimize görä, sözleýiş,
pikirlenme psihiki proses bilen aýrylmaz arabaglanyşykdadyr. Şonuň
üçin biz çagalara edebi türkmen dilini öwretmekden başga pikir
ýöretmekligi, pikir jemlemekligi we netije çykarmaklygy, predmetler we
hadysalar arasynda baglanyşyk goýmaklygy hem öwretmelidiris.
Her bir çagalar bagynda çagalaryň sözleýiş dilini ösdürmek üçin
gerekli şertler zerurdyr. Toparyň çaga sany talabalaýyk bolmaly.
Hormatly Prezidentimiziň bilim özgertmelerine laýyklykda çagalar
baglarynyň
toparlarynda
çaga
sanynyň
kesgitli
bolmagyny
kanunlaşdyrmagy her bir çaga berilýän ünsüň güýçlenmegi üçin, çaganyň
talabalaýyk bilim-terbiýe almagyny göz öňünde tutanlygyndadyr.
Bu işleriň öňde goýýan maksady ýokarda agzalan görnüşleriň
esasynda her bir çagada baglanyşykly sözleýşiň ýola goýulmagydyr.
Çagalarda dil öwrenmeklige bolan höwes bolmalydyr. Şeýle höwesi
MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI
42
çagalar bagynyň hemme işgärleri goldamalydyr. Çagalar bagynyň öňünde
duran esasy wezipeleriň biri çagalaryň söz goruny ösdürmekdir,
baýlaşdyrmakdyr.
Irki çagalyk döwri onuň ösüşiniň 1-3 ýylyny öz içine alýar.
Çaganyň daş-töwerekdäki zatlardyr, adamlardyr onuň ösüşini kesgitleýär.
Ol zatlar iki görnüşde bolup biler: gap-çanaklar, öý goşlary, okuw
esbaplary (ertekiler, hekaýalar, goşgular, reňkler, reňkli galamlar) we
olary çalşyrýan zatlar: oýnawaçlar, oýunlar. Olaryň üsti bilen
häsýetlerini, görnüşi, agramy, ululygy, reňki, gyzgyn-sowuklygny we
ş.m. çagalarda daşky dünýä akyl ýetirmegiň başlangyjyny döredýär.
Dostları ilə paylaş: |