MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Digər bir misal. Talışın orta və yuxarı dağ-meşə fıstıq qurşağında kənd təsərrüfatı bitkiləri altında istifadə 

edilərək «atılmış» sahələrdə törəmə tipli kolluqlar formalaşmışdır, belə kolluqların tərkibində heç vaxt fıstığa 

təsadüf edilmir, belə ki, şumlanmış və kənd təsərrüfatı bitkiləri altında istifadə olunmuş sahələri fıstıq tuta bil-

mir. Kol örtüyündə yemişan,  əzgil, itburnu, alça və  fındığın, ağac bitkilərindən isə cavanyaşlı palıd, vələs,  

azatağacın mövcudluğu vaxtilə bu yamaclarda meşə bitkilərinin yayılmasını sübut edir. Fıstığın tamamilə iştirak 

etməməsi isə meşəsizləşdirilmiş sahələrdə vaxtilə  fıstıq meşəsinin mövcudluğu fikrinin irəli sürülməsini bir 

qədər  şübhə altına alır. Lakin 2-20 km məsafəlikdə analoji yamaclarda fıstıq meşələrinin mövcudluğu vaxtilə 

burada onun meşələrinin geniş yayılmasını  təsdiq edir. Hazırda burada fıstığın olmaması fikrimizcə, 

meşəsizləşdirilmiş sahələrin taxıl və digər bitkilər altında istifadə edilməsi nəticəsində eroziya prosesinin inten-

siv inkişafı ilə əlaqədar torpağın üst münbit qatı yuyularaq aparılmış, ana süxur səthə çıxmış, ərazi yarğanlarla 

parçalanmış və onun yerli quraqlaşmasına səbəb olmuşdur. Sonralar sahənin şumlanması dayandırılaraq oradan 

otlaq və biçənək kimi istifadə edilmişdir. Belə  əlverişsiz mühit şəraitində  ağac cinslərindən daha dözümlü 

sayılan azatağac özünə məskən salmış, sonralar onun tərkibində palıd da peyda olmağa başlamışdır. Fıstıq isə 

rütubətsevər ağac olduğundan hazırkı quru bitmə  şəraitində ilk dəfə sahəni tuta bilmir. Hazırda sahədə mal-

qaranın otarılması əmələ gələn ağac cinslərinin kollaşmasına səbəb olur və meşənin bərpası istiqamətində de-

mutasiya suksessiyasının qarşısını alır. Belə güman etmək olar ki, mənfi antropogen təzyiq dayandırıldıqdan, 

 

82

torpaq örtüyü və rütubətlik bərpa olunduqdan sonra törəmə tipli suksessiyalar seriyalarının edifikator (fıstıq) 

biosenozunun bərpası ilə başa çatması labüdlüyü gözlənilir. 

 

 

VI Fəsil 

 

BİOSFER 

 

«Biosfer» haqqında təlimi böyük rus alimi, akademik Vladimir İvanoviç Vernadski (1863-1945) yaratmış-

dır.Onun fikrincə biosfer Yerin həyat yayılan xarici qabığıdır. (sferi). Bura bütün canlı orqanizmlər və onların 

məskunlaşdığı mühit daxildir. V.İ. Vernadski təsdiq edirdi ki, Yerin canlı orqanizmləri biosferin ən güclü qüv-

vəsi olub onun funksiyasını maddi və enerji cəhətdən təyin edir. Onun fikrincə biosferin maddəsi mütəlif olub 

geoloji cəhətdən qarşılıqlı əlaqədə olan 7 hissədən (canlı maddə, biogen maddə, radioaktiv maddə, kosmik mən-

şəli maddə, seyrək yayılmış atomlar, atil (kosniy), biratil (biokos) ibarətdir. 

-

 

Canlı maddələrə  bitkilər, heyvanlar və mikroorqanizmlər daxildir. 

-

 

Biogen maddələrə geoloji tarix boyu canlı orqanizmlər tərəfindən yaradılan üzvi və üzvi-mineral maddələr 

(daş kömür, torf, neft, əhəng, gil, mərmər, qranit və b.) daxildir. 

-

 

Atil (kosnıy) maddələrə qeyri üzvi mənşəli dağ süxurları, su canlı orqanizmlərin yaşaması üçün substrat və 

ya mühit sayılır. 

-

 

Biokos maddələr canlı və cansız (atil) maddələrin sintezindən yaranır. V.İ. Vernadski yazır ki, bu maddələr 

biosferdə canlı orqanizmlərlə və atil proseslərlə eyni vaxtda yaranıb bir-birinin dinamik tarazlıq sistemini  təşkil 

edir. Orqanizmlər biokos maddələrdə mühüm rol oynayır. Planetin biokos maddələrinə çöküntü süxurları, aşın-

ma qabığı, bütün təbii sular, torpaq, sualtı torpaq (lil) və s. daxildir. Canlı və cansız maddələrin biokosda nisbəti 

tərəddüd edir. Məs. torpağın tərkibi orta hesabla 93% mineral (atil) və 7% üzvi (canlı və biogen) maddələrdən 

ibarətdir. 

 

Øÿêil 6.1. Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí áèîñôåðèí êîìïîíåíòëÿðè èëÿ 

ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè 

 

6.1. Canlı maddə və biosferdə həyatın paylanması. 

Əvvəllər planetimizin səthində geoloji zaman ərzində bir-birini əvəz edən proseslərin əksəriyyətinə sırf fizi-

ki, kimyəvi və ya fiziki-kimyəvi hadisələr (yuyulma, həllolma, çökmə, hidroliz və b.) kimi baxılırdı. Vernadski 

isə ilk dəfə olaraq canlı orqanizmlərin geoloji rolu təlimini yaradaraq göstərdi ki, canlıların fəaliyyəti Yer qabı-

ğının dəyişməsində əsas faktor sayılır. 

Vernadski yazırdı ki, Yerin geoloji tarixində hər bir orqanizmin ayrılıqlı iştirakı cüzidir, lakin yerdə canlılar 

hədsiz dərəcədə çoxdur və onlar yüksək çoxalma potensialına malik olub yaşama mühiti ilə aktiv qarşılıqlı əla-

qədədir, son nəticədə birgə (müştərək) xüsusi qlobal miqyasda inkişaf faktoru olub yerin üst qabığını dəyişdirir. 

Canlı orqanizmlər hədsiz müxtəlifdir, hər yerdə geniş yayılmışdır, bir çox nəsillərdə təkrar yenidən təzələnir 

və təbiətin digər komponentləri ilə müqayisədə seçmə biokimyəvi fəaliyyətə və müstəsna yüksək kimyəvi aktiv-

liyə malikdir. 

Planetdəki bütün orqanizmlərin məcmusunu Vernadski canlı maddə adlandırır. O, yerdə olan canlı orqa-

nimzlərin rolu haqqında yazmışdır:  

Şişirtmədən təsdiq etmək olar ki, planetimizin, biosferin zahiri qabığının kimyəvi vəziyyəti bütövlükdə həya-

tın təsiri altındadır, canlı orqanizmlərlə təyin olunur, şübhəsiz, biosferə adi görünüş verən enerji kosmik mənşə 

 

83

daşıyır. 

O, Günəşdən  şüa enerjisi formasında çıxır. Lakin məhz canlı orqanizmlər, həyatın məcmusu bu kosmik şüa-

sının enerjisini Yerin kimyəvi enerjisinə çevirir və həyatımızın  sonsuz müxtəlifliyini yaradır. 

Bu canlı maddələr özünün tənəffüsü, qidalanması, metobolizmi, ölümü (məhv olması) və özünün parçalan-

ması, daim öz maddəsindən istifadə etməsi, başlıcası isə yüz milyon illərlə fasiləsiz olaraq nəsillərini dəyiş-

məsi, özünün doğulması, çoxalması, biosferdən başqa digər yerdə mövcud olmayan müdhiş planetar hadisə-

lərdən birini törədir. 

Yer sətinə daxil olan enerjinin 99%-dən çoxunu Günəş şüalanması təşkil edir. Bu enerji hidrosfer, atmos-

fer və litosferdə əksər fiziki və kimyəvi proseslərə hava və su kütlələrinin qarışmasına, buxarlanmaya, maddə-

lərin yenidən paylanmasına, qazların udulmasına, ayrılmasına və s. sərf olunur. 

Biosenozun(biotanın)  ətraf mühitin formalaşmasında və sabitləşməsində rolunu onun qlobal funksiyaları 

(energetik, destruktiv, konsentrasiya, mühit yaratma, nəqletmə) ilə göstərmək olar. 

Canlı maddələrin mühityaratma funksiyası bütün funksiyaların birgə nəticəsi hesab olunur: energetik funksi-

ya bioloji dövranın bütün həlqələrini enerji ilə təmin edir; destruktiv və konsentrasiya funksiyaları dağınıq (sey-

rək), lakin həyat üçün çox mühüm elementlərin təbii mühitdən çıxarılması və toplanmasına  şərait yaradır. 

 

Şəkil 6.2. Éåðèí áèîñôåðèíè òÿøêèë åäÿí ìàääÿëÿðèí ÿñàñ òèïëÿðè 

 

 

84

Cədvəl 6.1. 

 

Biosferin və onun əsas təşkilinin təkamülü 

(F.Romada görə, 1981) 

 

 

 

Cədvəl 6.2. 

Biosferdə canlı maddənin əsas funksiyaları 

 

Funksiya-

lar 

Baş verən proseslərin qısa səciyyəsi 

Energetik Fitosenoz 

zamanı Günəş enerjisinin, enerji ilə zəngin 

maddələrin parçalanması yolu ilə isə kimyəvi enerjinin 

udulması 

Konsentra-

siya 

Müəyyən növ maddələrin fəaliyyəti gedişində seçmə 

toplanması: 1) orqanizm gövdəsini qurmaq üçün istifa-

dəsi; 2) Metabolizm zamanı orqanizmdən kənar edilmə-

si 

Destruktiv 

1)Qeyri biogen üzvi maddələrin minerallaşması; 

2)Cansız qeyri üzvi  maddələrin parçalanması; 

3)Əmələ  gələn maddələrin bioloji dövrana cəlb (daxil) 

edilməsi; 

Mühitya-

ratma 

Mühitin fiziki-kimyəvi parametrlərinin dəyişməsi 

(başlıca olaraq qeyri biogen maddələrin hesabına) 

 

85

Nəqletmə Maddələrin ağırlıq qüvvəsinə əks və üfüqi  istiqamə-

tində aparılması 

  

Canlı  maddələrin  mühityaratma  funksiyaları nəticəsində Yerin təbii mühitində aşağıdakı mühüm hadisələr 

baş vermişdir: 

a) İlkin atmosferin qaz tərkibi dəyişmişdir. Təsdiq edilmişdir ki, biosenoz əsasən yerin oksigen atmosferini 

formalaşdırır və karbon qazının konsentrasiyasına təsir göstərir; 

b) İlkin okean sularının kimyəvi tərkibi dəyişmişdir. 

Dünya okeanı sularının əmələ gəlməsində biotanın iştirakı istisna olunmur.  

ç) Litosferdə bəzi dağ süxurları əmələ gəlmişdir. Dəmir, marqans, fosforit,  boksid, karbonat və silisium sü-

xurlarının geniş yataqlarının biotanın fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranmasına aid çoxlu dəlillər vardır. V. İ. Vernads-

ki qraniti keçmiş biosferin izləri adlandırır.  

ç) Qurunun səthində nadir xassəyə- münbitliyə malik olan torpaq qatı əmələ gəlmişdir. 

d) Sahəsinə görə olduqca nəhəng yarpaq səthlərinin cəminin buxarlandırıcı səthi yaranmışdır. Bu, buxarlan-

dırıcı effektinə görə okean səthindən geri qalmır və təxminən Dünya okeanının sahəsinə bərabərdir, yaxud Yerin 

quru sahəsindən 2,5 dəfə böyükdür. Bu, qurunun biotasına güclü kontinental rütubətlik dövrünü yaratmağa im-

kan vermiş və ona 70-75% nəzarət edir.  

e) Yerdə  gətirmələrin böyük hissəsi formalaşmışdır. Təsdiq edilmişdir ki, bioloji aşınma dağ süxurlarının 

parçalanmasında əsas rol oynayır (xırda torpaq hissəciklərinin 80%-i monolit dağ süxurlarından əmələ gəlmiş-

dir); 

ə) canlı maddə biogenlərinin miqrasiyasının qlobal tsiklinə nəzarət edir, yaxud maddələrin konsentrasiyası 

biotanın fəaliyyətindən çox asılıdır. Belə bir misal gətirək: həll olunmuş karbon qazının konsentrasiyası okeanın 

dibində səthinə nisbətən bir neçə dəfə yüksəkdir. Okeanın səthində isə karbon qazının konsentrasiyası atmosfer-

də olan konsentrasiya ilə müvazinət  (tarazlıq) vəziyyətində olur. Okeanın üst qatında həyat dayandıqda karbon 

qazının konsentrasiyası okeanın səthində  və  dərinliyində  bərabərləşir. Bunun nəticəsində atmosferə CO

2

-nin 

atılması baş verir. Bu isə fəlakətli nəticələrə gətirib çıxara bilər. Beləliklə, okeanın biotası atmosferdə CO

2

-nin 

konsentrasiyasına nəzarət edir, bununla da parnik (istilik) effektini nizama salaraq ətraf təbii mühitin sabitliyini 

təmin edir.  

Beləliklə, müasir biosfer bütün üzvi aləmin uzunmüddətli tarixi inkişafının təbiətlə qarşılıqlı əlaqəsinin hasi-

lidir (yekunudur). Bu inkişaf prosesində biosferdə qarşılıqlı əlaqələrin və hadisələrin mürəkkəb şəbəkəsi yaran-

mışdır: abiotik və biotik faktorların qarşılıqlı təsiri nəticəsində biosfer daim hərəkətdə və inkişafdadır. O, insan 

həyata qədəm qoyan zamandan bəri, yəni 2-3 milyon il ərzində böyük təkamül keçirmişdir.  

Biosfer, Yerin canlı maddələrin təsiri yayıldığı mühiti əhatə edir. Biosferə ozon səthinə kimi atmosferin bir 

hissəsi (20-25 km), litosferin üst hissəsi, əsasən aşınma gedən qabığı (orta hesabla 2-3 km) və bütün hidrosfer 

(okeanın dibindən 1-2 km aşağı) daxildir. Biosferin ümumi qalınlığı 40 km-ə çata bilər. 

Yer qabığının süxurlarında bakteriyaların müşahidə olunan ən dərin yeri 4 km təşkil edir. Neft yataqlarında 

2-2,5 km dərinlikdə çoxlu miqdarda bakteriya müəyyən edilmişdir. Lakin, biosferdə həyat olduqca qeyri-bəra-

bər yayılmışdır. O, səhrada, tundrada, okeanın diblərində, yüksək dağlıq ərazidə zəif inkişaf etsə də, biosferin 

digər sahələrində olduqca zəngin (bol) və çoxmüxtəlifliyi ilə fərqlənir.  

Canlı maddənin ən yüksək konsentrasiyası əsas mühitlərin ayrıldığı sərhədlərdə: litosfer və atmosferin sər-

həd qatında, yəni torpaqda, üç mühitin – torpaq, su və havanın bir-birinə yaxın qonşuluğunda, yəni – okeanların 

üst qatlarında, su hövzələrinin dibində  və xüsusilə litorallarda, çayların estuarilərində müşahidə olunur. V. İ. 

Vernadski litosferdə orqanizmlərin ən yüksək konsentrasiyalı yerini «həyat təbəqəsi» (pərdəsi) adlandırmışdır. 

 

 

86

Øÿêil 6.3. Éåðèí áèîñôåðè äàõèëèíäÿ Ýöíÿø åíåðæèñèíèí äàõèë îëìàñû 

âÿ ïàéëàíìàñû 

  

Müasir baxışlara görə biosfer planetin möhtəşəm ekosistemi olub maddələrin qlobal dövranını saxlayır. Bi-

osfer anlayışının coğrafi təbəqə və ya coğrafi örtük anlayışı ilə xeyli oxşarlığı var. Bəzi tədqiqatçılar onları sino-

nim hesab etsələr də aralarında prinsipial fərq də var. Tərifə görə coğrafi örtük  litosfer, hidrosfer və biosferin 

bir-biri ilə qarşılıqlı təmasda olan Yer təbəqəsidir. Coğrafi örtükdə fasiləsiz olaraq quru, atmosfer, Dünya okeanı 

və orqanizmlər arasında maddələr və enerji axınları mübadiləsi baş verir. Beləliklə, coğrafi təbəqənin xarakteri-

nə onun bütün komponentlərinin eynidərəcəli təsvirləri daxildir. Biofer anlayışının isə mərkəzi həyatdır, hə-

yatın yayıldığı mühitdir, canlı maddədir. Bu canlı maddəyə atmosferin qaz tərkibi, suların, torpağın tər-

kibi və s. daxildir. 

6.2. Təbiətdə maddələrin dövranı  

Təbiətdə əsas iki maddələr dövranı mövcuddur – böyük (geoloji) və kiçik (biogeokimyəvi) dövran. 

6.2.1.Təbiətdə maddələrin böyük (geoloji) dövranı. Bu dövran Günəş enerjisi ilə Yerin dərinlik 

enenjisinin qarşılıqlı təsirilə baş verir və biosferdə Yerin daha dərin qatlarında maddələrin paylanması ilə yerinə 

yetirilir.  

 

 

87

Øÿêil 6.4. Ìàääÿëÿðèí áþéöê äþâðàíû 

 

Maqmatik süxurların aşınması hesabına  əmələ  gələn çökmə süxurlar yer qabığının hərəkətdə olan 

zonasında (hərəkət zonasında) yenidən yüksək temperatur və təzyiq zonasına yüklənir (daxil olur). Onlar orada 

əriyərək maqmanı – maqmatik süxurların yeni mənbəyini  əmələ  gətirir. Bu süxurlar yerin səthinə  çıxdıqda 

aşınma proseslərinin təsirilə onlar təzədən çöküntü süxurlara transformasiya olunur (şəkil 6.4.). Maddələr 

mübadiləsinin simvolu dairə deyil, spiraldır. Bu yeni mübadilə tsiklinin köhnə sikli olduğu kimi 

təkrarlanmadığı, onun yenilik gətirdiyini göstərir və vaxtı gəldikdə böyük dəyişikliyə səbəb olur.  

Quru ilə okean arasında atmosfer vasitəsilə suyun dövranı da böyük dövran adlanır. Dünya Okeanı 

səthindən buxarlanan su (buna Yer səthinə düşən Günəş enerjisinin demək olar ki, yarısı  sərf olunur) quruya 

aparılır, orada yağıntı şəklində düşərək səth və yeraltı axınlar şəklində yenidən okeana qayıdır. Suyun dövranı 

aşağıdakı sadə sxemlə gedir: okeanın səthindən suyun buxarlanması – su buxarının kondensasyası – həmin 

okeanın səthinə yağıntının düşməsi.  

İl ərzində Yerdə suyun dövranında 500 min km

3

-dən artıq su iştirak edir.  

Suyun dövranı planetimizdə  təbii  şəraitin formalaşmasında bütövlükdə  əsas rol oynayır. Suyun bitkilər 

tərəfindən transpirasiyası və onun biogeokimyəvi tsikldə udulması nəzərə alındıqda Yerdə su ehtiyatının hamısı 

2 milyon ilə bölünür və parçalanır. 

 

6.2.2. Biosferdə maddələrin kiçik (biogeokimyəvi) dövranı 

Böyük dövrandan fərqli olaraq yalnız biosfer daxilində tamamlanır. Bu dövranın mahiyyəti fotosintez prosesində 

qeyri-üzvi maddədən canlı maddənin yaranması  və parçalanma zamanı üzvi maddələrin yenidən qeyri üzvi 

birləşmələrə çevrilməsindən ibarətdir.  

Biogeokimyəvi dövran biosferin həyatı üçün əsas sayılır və o, həyatın yaradıcısıdır. Canlı maddə dəyişərək, 

yaranaraq (doğularaq) və ölərək (məhv olaraq) planetimizdə həyatı saxlayır, biogeokimyəvi maddələr dövranını 

təmin edir.  

Maddələr mübadiləsinin enerjisinin əsas mənbəyi günəş radiasiyası sayılır, o, fotosintezi yaradır. Yer kürəsində bu 

enerji bərabər paylanmayıb. Məsələn, ekvatorda vahid sahəyə düşən istiliyin miqdarı Şpisbergen arxipelaqından (80

0

 ş.e.d.) 

üç dəfə çoxalır. Bununla yanaşı, istilik enerjisi əks olunma yolu ilə itir, torpaq tərəfindən udulur, suyun transpirasiyasına 

sərf olunur və s. (şəkil 6.5.), qeyd edək ki, fotosintezə bütün enenjinin 5%-dən artığı sərf olunmur (çox vaxt 2-3%).  

Bir sıra ekosistemlərdə maddə və enerjinin ötürülməsi əsasən trofik zəncir vasitəsilə yerinə yetirilir. Belə 

dövran adətən bioloji dövran adlanır (şəkil 6.5.). O, dəfələrlə trofik zəncirlərlə istifadə edilən maddələrin qapalı 

tsikli sayılır. Kiçik dövran, şübhəsiz, su sistemlərində, xüsusilə intensiv metabolizmi olan planktonda yer ala 

bilər, «yağışlı» tropik meşələr istisna olmaqla yer ekosistemlərində kiçik dövran olmur. Belə ki, kök sistemi 

səthə yaxın yerləşən tropik meşələrdə qida maddələrinin ötürülməsi «bitkidən bitkiyə» təmin oluna bilər. 

 

 

88

Øÿêil 6.5. Ãóðóäà ìàääÿëÿðèí áèîýåîêèìéÿâè äþâðàíû ñõåìè 

(Ð.Êîøàíîâà ýþðÿ, 1984) 

 

Lakin bütün biosfer miqyasında belə dövran mümkün deyildir. Burada biogeokimyəvi dövran fəaliyyət 

göstərib makro, mikroelementlərin və sadə qeyri-üzvi maddələrin (CO

2

, H

2

O) atmosfer, hidrosfer və litosferin 

maddələri ilə mübadiləsindən ibarətdir. Ayrı-ayrı maddələrin dövranını V.İ.Vernadski biogeokimyəvi tsikllər 

adlandırmışdır. Tsiklin mahiyyəti aşağıdakı kimidir: orqanizmlər tərəfindən udulan kimyəvi elementlər axırda 

onu tərk edərək abiotik mühitə gedir, sonra bir müddətdən sonra yenidən canlı orqanizmə düşür və s. Belə 

elementlər  biofil element adlanır. Bu tsikl və dövranlarla bütövlükdə biosferdə canlı orqanizmlərin mühüm 

funksiyaları təmin olunur. V.İ,Vernadski 5 belə funksiya ayırır: 

- Birinci – qaz funksiyası – Yer atmosferinin əsas qazları, biogen mənşəli azot və oksigen, həm də bütün 

yeraltı qazlar – ölmüş orqanizmlərin parçalanma məhsulu; 

- İkinci – konsentrasiya funksiyası – orqanizmlər bədənlərində (gövdələrində) çoxlu kimyəvi elementlər 

toplayır, onların arasında birinci yerdə karbon, metallar arasında – birinci kalsium hesab olunur. Silisiumun 

konsentratoru (toplayıcısı) diatom yosunları, yodunku – yosunlar (laminariya), fosforunku onurğalı heyvanların 

skeletləri; 

- Üçüncü oksidləşmə – reduksiya funksiyası – su hövzələrində yaşayan orqanizmlər oksigen rejimini 

nizamlayır və bir sıra metalların (V, Mn, Fe) və qeyri metalların (S) həll olmasına və çökməsinə şərait yaradır; 

- Dördüncü – biokimyəvi funksiya – canlı maddənin çoxalması, böyüməsi və ərazidə yerləşməsi; 

- Beşinci – insan fəaliyyətinin biogeokimyəvi funksiyası – Yer qabığının getdikcə artan maddələrini, o 

cümlədən insanın təsərrüfat və  məişət ehtiyacı üçün lazım olan daş kömür, neft, qaz və b. bu kimi 

konsentratorları əhatə edir.  

Biogeokimyəvi dövranda iki hissə ayırmaq lazımdır: 

1)  ehtiyat fondu – orqanizmlərdən asılı olmayaraq hərəkət edən böyük kütlə; 2) mübadilə fondu – bir 

qədər az, lakin aktiv olub orqanizmlər və onların bilavasitə  əhatəsində olan biogen maddənin birbaşa 

mübadiləsindən irəli gəlir. Biosferi bütövlükdə təhlil (təsvir) etsək, onda aşağıdakıları ayırmaq olar: 1) atmosfer 

və hidrosferdə (okean) ehtiyat fondu ilə qazşəkilli maddələrin dövranı və 2) yer qabığında (geoloji dövranda) 

ehtiyat fondu ilə çöküntü tsikli.  

Bununla  əlaqədar olaraq Yerdə yalnız bir prosesi – fotosintez nəticəsində üzvi maddələrin yaranmasını 

qeyd etmək lazımdır. Bu proses Günəş enerjisini sərf etmir, əksinə onu toplayır.  

 

 

89

6.3. Ən mühüm biogen maddələrin biogeokimyəvi tsiklləri 

Atmosfer, hidrosfer və o cümlədən planetin biosferinə daxil olan qatlarında gedən proseslərdə maddələrin 

dəfələrlə (təkrarən) iştirakı elementlərin dövranı adlanır. Oksigen, karbon, azot, kükürd və fosforun dövranı xü-

susilə böyük əhəmiyyət kəsb edir.  

 

Oksigenin dövranı 

Oksigenin dövranı - biokimyəvi tsikli planetar proses olub, atmosferi və hidrosferi Yer qabığı ilə əlaqələndi-

rir. Oksigenin dövranının  əsas həlqələri bunlardır: yaşıl bitkilərdə fotosintez zamanı  sərbəst oksigenin əmələ 

gəlməsi, bütün canlı orqanizmlərin  tənəffüsü üçün  oksigendən  istifadə edilməsi,  üzvi qalıqların və  

 

 

Øÿêèë 6.6. Áèîñôåð, ùèäðîñôåð âÿ ëèòîñôåð àðàñûíäà îêñèýåí, 

êàðáîí ãàçû, ñó áóõàðû ìöáàäèëÿñèíèí ñõåìè.  

(Ìÿììÿäîâ, Ñóðàâåýèíà, 2000) 

qeyri-üzvi maddələrin  (məs. yanacağın yandırılması) oksidləşməsinin reaksiyası üçün və digər kimyəvi dəyişik-

liklər, bunlar karbon qazı, su kimi oksidləşmiş birləşmələrin əmələ gəlməsinə və onların fotosintetik çevrilmələ-

rin yeni tsiklinə cəlb edilməsinə səbəb olur. Oksigenin dövranında canlı maddənin aktiv geokimyəvi fəaliyyəti  

aydın təzahür olunur, bu canlı maddənin tsikl prosesində aparıcı roludur. İl ərzində sintez olunan üzvi maddələ-

rin kütləsinə əsaslanaraq (15% tənəffüs prosesinə sərf edilməsini nəzərə alaraq) bu nəticəyə gəlmək olar ki, pla-

netin yaşıl bitki örtüyünün illik oksigen məhsulunun miqdarı 300x10

9

 ton təşkil edir. Onun az miqdarı, yəni 

25%-dən bir qədər artığı quruda yerləşən bitki örtüyü tərəfindən, qalanı isə Dünya okeanının fotosintez edən or-

qanizmləri tərəfindən ayrılır, sərbəst oksigen yalnız atmosferdə deyil, həmçinin təbii sularda həll olunmuş və-

ziyyətdə mövcuddur. Dünya okeanı sularının həcmi cəmi 137x10

19

 litrə bərabərdir, 1 litr suda isə 2-dən 8 sm

3 

oksigen həll olunur. Deməli, Dünya okeanı sularında 2,7-dən 10,9x10

12

 ton həll olunmuş oksigen vardır.  

Oksigen yanma prosesi və antropogen fəaliyyətin digər növləri üçün istifadə edilir. Bəşəriyyətin 1980-ci ilə 

qədər olan tarixində dünyada 84 mlrd. ton daş kömür, 30 mlrd. ton neft və 7,3 trln. m3 təbii qaz yanacağından 

istifadə olunmuşdur. Bu qədər yanacağın yandırılmasına 273 milyard ton oksigen sərf edilmişdir, bunun nəticə-

sində 322 milyard ton karbon qazı əmələ gəlmişdir. Göstərilən yanacağın 90%-ə qədəri son 40-60 ildə yandırıl-

mışdır. 

Bura insan, heyvan, bitkilərin tənəffüsünə, mikroorqanizmlərin oksidləşmə reaksiyalarına sərf olunan oksi-

geni əlavə etmək lazımdır.  

 

Karbonun dövranı 

Məlum olduğu kimi karbon biosferin ən mühüm kimyəvi elementlərindən biri sayılır. Bu aşağıdakılarla bağ-

lıdır: