Menejment va statistika

Aholi harajatlari statistikasi.

Aholining tovarlar va xizmatlar iste’moli harajatlari

Aholi daromadlarini (budjetini) boshqarish

Aholining uy-joy bilan ta’minlanganligi ko‘rsatkichlari.

Aholining madaniy ma’rifiy darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar

Daromad tengsizligi va kambag‘allik chegarasi.



1. Aholi turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar va ular statistikasining vazifalari.
Aholining turmush darajasini insonlarning moddiy, manaviy ma’rifiy ehtiyojlarini qondirish jarayonlarini ifodalovchi ko‘p qirrali, murakkab ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir.
Turmush darajasi aholi daromadlari, harajatlari, iste’mol darajasi va uning tarkibi, uy-joy bilan ta’minlanganligi va shu kabilarni qamrab oladi. Shuning uchun ham iqtisodiy adabiyotlarda aholi turmush darajasini turli ko‘rsatkichlar tizimi bilan ifodalab, ularni turli belgilar bo‘yicha guruhlarga ajratganlar.
Professor Yo.Abdullayev aholi turmush darajasi bitta ko‘rsatkich bilan emas, aholi daromadi va turmushining turli qirralarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan ifodalanishi lozim, deb yozadi. Bu tizim quyidagi asosiy bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:
-umumlashtiruvchi sintetik ko‘rsatkichlar;
-aholining moddiy ehtiyojlarini qondirish darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;
- aholining ma’rifiy - ma’naviy darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;
-aholining sotsial sharoitini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar⁵.
Iqtisodchi olim K.Xaqberdiyev “Aholi turmushi tushuncha sifatida keng manodagi 4 yo‘nalishdagi ko‘rsatkichlarni qamrab oladi: aholining sifat ko‘rsatkichlarni, aholining turmush darajasi, ijtimoiy xavfsizlik, atrof-muxitning sifati” deb ko‘rsatib, birinchi yo‘nalish ko‘rsatkichlariga: demografiya, aholini takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, oilalarni shakllantirish qobiliyatlari, ta’lim va kasbiy ma horat darajalarini kiritadi⁶.
Sherstneva.G.S. o‘zining “Sotsialnaya statistika” kitobida Rossiya Federatsiyasi hukumati va butun Rossiya birlashgan kasaba uyushmalari 2004-yil 29-dekabrda kelishib tuzilgan shartnomada aholi turmush darajasini ifodalash uchun 35 ta ko‘rsatkich olinganligini yozadi⁷ Bu ko‘rsatkichlar ichida mamlakatning iqtisodiyotini ifodalovchi yalpi ichki mahsulot, asosiy kapitalga investitsiya, bydjetning ijtimoiy sohaga harajatlari, doimiy aholi soni kabi ko‘rsatkichlar bilan bir vaqtda, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan juda ko‘p o‘rtacha iqtisodiy ko‘rsatkichlar ham keltirilgan. Albatta bu ko‘rsatkichlar aholining turli qatlamlarini turmush darajasini to‘liqroq ifodalaydi. Lekin bu ko‘rsatkichlarning ayrimlari mohiyati jihatidan bir-biriga juda yaqin yoki ular bir-biriga qarama-qarshidir. Shuning uchun ham bunday ko‘rsatkichlarning birini aniqlasa ikkinchi ko‘rsatkichni aniqlash qiyin bo‘lmaydi.
BMT turli mamlakatlarda qo‘llanilayotgan turmush darajasi ko‘rsatkichlarini o‘rganib, uning darajasini ifodalovchi quyidagi asosiy ko‘rsatkichlarni tavsiya etgan:

• Tug’ulish , vafot etish va boshqa aholini xarakterlaydigan ko‘rsatkichlar;

  
  

• turmushning sanitariya-gigiyena sharoitlari;

  
  

• oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish;

  
  

• turar joy sharoitlari;

  
  

• ta’lim va san’at;

  
  

• mehnat sharoiti va bandlik;

  
  

• aholi daromadlari va harajatlari;

  
  

• yashash qiymati va iste’mol baholari;

  
  

• transport vositalari;

  
  

• dam olishni tashkil etish;

  
  

• ijtimoiy ta’minot;

  
  

• insonning erkinligi.

  
  

Demak, yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish kerakki, aholi turmush darajasi juda murakkab, ularning yashashi va faoliyat yuritishining turli tomonlarini ifodalovchi kategoriya (tushuncha) bo‘lib, faqat juda ko‘p ko‘rsatkichlar bilan to‘liq ifodalash mumkin. Bu ko‘rsatkichlarni turli belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratish mumkin.