Menejment va statistika

2. Davlat bydjeti daromadlari statistikasi
Davlat bydjetiga asosan soliqlar kelib tushadi va ular bydjet daromadining 80 % ko‘prog‘ini takshil etadi. Bydjetda to‘lanadigan soliq turlari ko‘p bo‘lib, ularning asosiylari aksiz, qo‘shilgan qiymat solig‘i daromad (foyda) solig‘i, mulk solig‘i, suv resurslaridan foylanganlik uchun soliq va shu kabilar.
Aksiz solig‘i aholi uchun juda zururiy ehtiyoj bo‘lmagan ayrim (spirtli ichimliklar: vino, aroq, konyak; tamaki mahsulotlari, benzin, mashinada to‘qilgan gilam kabi) ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga belgilangan. Bu mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar aksiz solig‘i to‘lovchilar bo‘lib, ular ishlab chiqargan tayyor mahsulotlar qiymatiga (tannarxiga) belgilangan stavkada aksiz solig‘i qo‘shib, Haridorlarga sotadilar. Korxonalar bu soliq summasini belgilangan muddatlarda davlat bydjeti o‘tkazadilar.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i – korxonalar ishlab chiqargan va sotilishi lozim bo‘lgan tayyor mahsulotlar qiymatiga belgilangan stavkada (2004-2005 yillar uchun 20%) qo‘yiladi. Haridorlar bu summani to‘lagandan keyin, ishlab chiqarish korxonasi (tayyor mahsulotni sotgan korxona) qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini bydjetga o‘tkazadi.
Barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyat daromadlaridan (foydalaridan) belgilangan stavkalarda bydjetga daromad (foyda) solig‘i to‘laydilar. Daromad solig‘i bo‘yicha turli imtiyozlar bor, ularni bu yerda batafsil tushuntirib o‘tmoqchi emasmiz. Chunki talabalar «Soliq va soliqqa tortish» deb nomlangan maxsus fan o‘tadilar. Faqat, shuni tushunish lozimki, bu soliq to‘lovlarining daromadidan (foydasidan) to‘lanadi.
Demak, mohiyati bo‘yicha soliq solish ob’ektiga asosan to‘g‘ri (bevosita) soliq turiga kiradi. Daromad (foyda) solig‘i deyilishiga sabab, ishlab chiqarish korxonalari faoliyatlaridan olgan sof tushumlaridan barcha harajatlarini chegirib (chiqarib) tashlangan summadan, ya’ni foydadan soliq to‘laydilar. Tijorat banklari, sug‘urta tashkilotlari, auksion, kozino, videosalon va shu kabilar daromad solig‘i to‘laydilar.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni yer osti va yer usti suvlaridan foylanuvchilar (yuridik shaxslar) belgilangan stavka bo‘yicha bydjetga soliq to‘laydilar.
Soliqlardan tashqari davlat bydjetiga soliqsiz to‘lovlar ham kelib tushadi. Soliqsiz to‘lovlarga qonun hujjatlariga muvofiq hadya etish, meros olish huquqi bo‘yicha davlat mulkiga o‘tgan mablag‘lar; davlat mulkini xususiylashtirish (sotish) natijasida olingan mablag‘lar; yuridik shaxslarga va chet davlatlarga berilgan bydjet ssudalarini qaytarish hisobiga berilgan to‘lovlar, hamda chet el mamlakatlari, yuridik va jismoniy shaxslaridan beg‘araz yordam sifatida qaytarilmaydigan olingan mablag‘lar kiradi.Davlat bydjeti daromadlariga maxsus maqsad uchun tashkil etilgan pensiya fondiga, aholining ish bilan bandlik fondiga, yo‘l fondiga kelib to‘shadigan mablag‘lar ham tenglashtiriladi.
Chet davlatlardan, chet el yuridik va jismoniy shaxslaridan olingan beg‘araz yordamlar transfertlar deb ataladi.
Shunday qilib, davlat bydjeti daromadlarini sxemada ifodalasak.

Davlat bydjeti daromadlari

Soliq tushumlari

Soliqsiz tushumlar

Soliq tushumlarining o‘zi yuqorida ko‘rganimizdek iqtisodiy mohiyati bo‘yicha uch guruhga bo‘linadi. Bular bevosita (to‘g‘ri) soliqlar, bilvosita (egri) soliqlar va resurslardan foydalanganlik uchun soliqlar.

Demak davlat bydjetida soliqlarning hissasi kamayib mutloq summasi ko‘paymoqda) bormoqda. Bu davlatimizning iqtisodiyotni rivojlantirish bilan bog‘liq siyosatining amaldagi ifodasidir. Chunki korxonalarning rivojlanishini ta’minlash maqsadida yuridik shaxslar daromadlariga solinadigan soliq stavkalari har yili kamaytirilmoqda. Shuningdek aholi daromadlaridan olinadigan soliq ham kamaytirilmoqda.

Davlat bydjeti daromadida bilvosita (egri) soliqlarning hissasi ortib bormoqda. Davlat bydjeti daromadida egri soliqlar hissasi 1999 yilda 54,0 % ni tashkil etgan bo‘lsa 2000 yilda – 56,0 % ni, 2003 yilda 57,0 % ni tashkil etgan.
Resurs to‘lovlari davlat bydjeti daromadining 9-10 % ini tashkil etadi. Bundan ko‘rinib turibdiki davlat bydjeti daromadida soliqlar muhim ahamiyatga ega ekan.

Davlat byujeti daromadlari tarkibidan eng katta xisani bilvosita soliqlar tashkil etadi. Soliq yukini kamaytirish bo’yicha Hukumat ko’rayotgan chora tadbirlar natijasida bevosita soliqlar summasi ko’paygani bilan, uning jami byujet daromadlaridagi xisasi kamayib bormoqda (Jadval va ilovaga qarang)