Menejment va statistika

2.2 Mexanik tanlash usuli
Bosh to‘plam, ma’lum miqdorda tartibga solingan hollarda, ya’ni birliklarning joylanishida ma’lum ketma-ketlik mavjud bo‘lgan (xodimlarning tabel nomerlari, uylarning va kvartiralarning nomerlari va shu singarilar) da mexanik tanlash usulida, tanlab olingan to‘plam bilan bosh to‘plamga kiritiladigan birliklar o‘rtasida munosabatlar proporsiyasi aniqlaniladi. Faraz qilaylik, 500000 birlikdan 2% tanlab kuzatish o‘takazilsin, ya’ni 10000 birlik tanlab olinishi ko‘zda tutilsin, bu holda tanlash proporsiyasi

ni tashkil etadi.

Tanlash teng oraliqni proporsiyalar asosida amalga oshiriladi, Masalan, 1:50 - chi birlik tanlandi, 1:20 (5% tanlashda) har bir 20 birlik va hakozo shu singari tanlab olinadi.
Mehanik tanlash usuliga asosan, bosh to‘plam o‘rganilayotgan miqdor bo‘yicha yoki o‘zaro bog‘lanishda bo‘lgan belgilar bo‘yicha tartibga solinadi, buesa tanlash reprezentativligining oshishiga olib keladi. lekin, bu holda muntazam ravishda sodir bo‘ladigan xatoning yuz berishi havfi ko‘payadi, masalan, har qaysi oraliqdan birinchisi yoki ohirgisi tanlab olinsa, ayniqsa xatoni ko‘payicha olib keladi. SHu tufayli har qaysi oraliqdan, uning o‘rtasida joylashgan birlik tanlab olinishi maqsadga muvofiqdir, masalan 5%-lik tanlab kuzatishda 10,30,50,70 birlik va shu ketma-ketlikda tanlab olinsa maqsadga muvofiqdir.
Mexanik tanlash usulida o‘rtacha xatoni aniqlash uchun qaytarilmagan tasodifiy tanlash usulida qo‘llaniladigan formuladan foydalinadi.

2.3. Tipik tanlash
Bu usulda bosh to‘plam birliklarini bir nechta tipik guruhlarga bo‘lish (ajratish) imkoniyati mavjud bo‘lgan hollarda foydalinadi. Aholi kuzatilayotgan bunday guruhlarga misol bo‘lib, nohiyalar, ijtimoiy, yosh yoki ma’lumot guruhlari bo‘lishi mumkin, korxonalarni kuzatishda esa, tarmoq, mulk shakli va shu singarilar bo‘lishi mumkin.
Tipik tanlashda har qaysi tipik guruhlardan tasodifiy tanlash yoki mehanik tanlash usuliga muvofiq tanlab kuzatish amalga oshiriladi. Bu usulda tanlab kuzatish o‘tkazilganda hamma guruhlardan ma’lum miqdorda birliklar tanlab olingan to‘plamga albatda tushishi o‘rtacha xatoga guruhlar aro dispersiyaning ta’siri bo‘lmaydi, shu sababli faqatgina guruh ichidagi tebranishlar hisobga olinadi.
Birliklarni tipik tanlashga ajratish tipik guruhlar hajmiga nisbatan proporsional holda yoki guruhlar ichidagi belgilar differensiyasiga proporsional holda amalga oshiriladi.
Har qaysi guruhdan tanlab olinadigan birliklarni tipik guruhlar hajmiga nisbatan proporsional holda tanlab olishda quyidagi formuladan foydalinadi:
bu erda N-i ga guruhhajmi
Ni= i-chi guruhdan tanlab olingan to‘plam:
Ni-i-chiguruhhajmi.

Bundaytanlamato‘plamo‘rtachaxatosiniquyidagiformulalaryordamidaaniqlaniladi:

(Qaytarilgantanlashusuli)
(Qaytarilmagantanlashusuli)
Bu erda- guruhlar ichidagi dirpersiyalar o‘rtachasi.
Belgilar proporsional differensiatsiyasi mavjud bo‘lgan tanlashda har qaysi guruh bo‘yicha kuzatishlar soni quyidagi formula bilan aniqlaniladi:
σi - i-chi guruhdagi o‘rtacha kvadratik chetlanish.

Bunday tanlashning o‘rtacha xatosi quyidagi formulalar yordamida aniqlaniladi:

(Qaytarilgan tanlash usuli)
(Qaytarilmagan tanlash usulda)
Belgilar proporsional differensiyasi usulida tanlab kuzatish yaxshi natijalar beradi, lekin tanlab kuzatish o‘tkazguncha o‘zgaruvchanlik to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olishning qiyinligi bu usulning amaliyotda qo‘llanishiga qiyinchilik tug‘diradi.
Tipik tanlashning har ikkala variantining qo‘llanilishini quyidagi shartli misollarda qarab chiqamiz. Faraz qilaylik, korxona ishchilarini sexlar miqdoriga proporsional holda 10 % li qaytarilmagan tenglik tanlash usuli asosida vaqtincha ishga layoqatsizlik evaziga yo‘qolishlarni baholash maqsadida o‘tkazilgan tanlab kuzatish natijalari quyidagi jadvalda tasvirlangan.