MƏRKƏZİ Əliyeva Fatimə Elmar qızı

- 

22 inkişaf etmiş donor ölkəsi; 

- 

12  inkişaf  etməkdə  olan  donor  ölkəsi  (Əlcəzair,  Venesuela,  Qabon. 

İndoneziya,  İraq,  İran,  Qatar,  Küveyt,  Liviya,  Nigeriya,  BƏƏ,  Səudiyyə 

Ərəbistanı); 

- 

126 digər inkişaf etməkdə olan dövlətlər. 

Həmin məsələ ilə başqa beynəlxalq təşkilat ilə birliklər də yaxından məşğul 

olur. Onlardan 1960-cı ildə təşkil  edilmiş İqtisadi əməkdaşlıq və inkişaf təşkilatı, 

yenə də 1960-cı ildə  yaradılan neft ixrac edən  dövlətlər  təşkilatı OPEK,  1949-cu 

 

29 

 

 

ildə  yaradılan    Avropa  Şurası  və  s.  qeyd  etmək  olar.  Həmin  ərzaq  yardımı 

problemində  ABŞ-da  vacib  rol  oynamaqdadır.  1960-cı  illərin  ortalarında 

bütünlüklə  ərzaq  yardımının  96%-i  ABŞ-ın  payına  düşürdü.  1990-cı  illərin 

başlanğıcına isə ABŞ-ın payı 40 %-ə enibdir. 1960-cı illərdə ABŞ tərəfindən  lap 

çox    yardım  Tunis,  Filippin,  Cənubi  Vyetnam,  Hindistan,  Pakistan  ilə  Cənubi 

Koreyaya  edilmişdir.  1970-ci  illərdə  isə  Misir  ilə  Çinə  lap  çox    kömək 

göstərilmişdir.  1980-ci  illərdə  isə  ərzaq  yardımı  məsələsində  Qərbi  Avropa 

ölkələrinin rolu artıbdır.  

II FƏSİL. QLOBAL PROBLEMLƏRİN İQTİSADİ ASPEKTLƏRİ 

2.1. Dünya ərzaq və onu həlli mexanizmləri 

Hazırda  qloballaşma  prosesinin  artmağı,  ölkələr  arasında  hərtərəfli 

münasibətlərin  genişlənməsi,  istehsal  amillərinin  beynəlxalq  hərəkəti,  açıq 

iqtisadiyyatın geniş vüsət almağı və çox ciddi müsbət və mənfi vəziyyətlər doğura 

bilir.  Beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərdə  və  daxili  sahibkarlığın  fəaliyyətində 

müxtəlif    şəxslərin  fəallığı  da  kökündən  dəyişibdir.  Bir  çox  zaman  şəxsi  mənafe 

milli  mənafedən  üstün  qəbul  edilir.  Bu  cür  şəraitdə  ölkənin  milli  sərvətinin 

talanmağı, tükənməyi, əhalinin tələbatının tam ödənilə bilməməyi təhlükəsi özünü 

göstərməkdədir.  –  Belə  ki  buna  görə  də  “ölkənin  iqtisadi  təhlükəsizliyi”  elmi 

yaranıbdır.  Təhlükəsizlik  məfhumu  cəmiyyətin  tərəflərinin  hamısını  özündə  etiva 

birləşdirə  bilər.  Cəmiyyətin,  ölkənin,  müxtəlif  müəssisələrin,  şəxslərin 

təhlükəsizliyinin  təmin  olunması.  Həmçinin  də  siyasi,  hərbi,  informasiya,  elmi-

texniki  sahələrin  təhlükəsizliyinin  təmin    olunması  və  s.  “İqtisadi  təhlükəsizlik 

anlayışı”  nəzəri  iqtisad  və  politologiya  elminin  qovuşan  kateqoriyasıdır.  Bu 

məfhum  özündə  iqtisadi  asılılıq,  sabitlik,  iqtisadi  təzyiq,  iqtisadi  təxribat,  iqtisadi 

suverenlik ilə başqa kateqoriyaları əks etdirməkdədir. İqtisadi təhlükəsizlik - milli 

dövlət  təhlükəsizliyinin  tərkib  hissəsi  olduğu  üzrə  ərzaq  təhlükəsizliyi  də  öz 

növbəsində iqtisadi təhlükəsizliyin tərkib hissəsi sayılır. [2, s.187] 

Birinci  dəfə  1974-cü  ildə  BMT  Baş  Assambleyasında  gündəmə  gəlmiş 

“ərzaq  təhlükəsizliyi”  termini  bu  qlobal  böhran  ilə  acların  etirazları  sayəsində 

 

30 

 

 

dünya  gündəminin  mühim  məsələlərindən  birinə  çevrildi.  (Belə  ki,  birinci  qlobal 

ərzaq  təhlükəsizliyi  sammiti  1996-cı  ildə  keçirilibdi)  Həmib  məsələ  “Böyük 

səkkizlər” ilə “Böyük iyirmilərin” sammitlərində vacib gündəm maddələrindən biri 

olmuşdu, ölkələr ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsini öz milli təhlükəsizlikləri 

kontekstində ciddi formada nəzərdən keçirməyə başlamışdılar.  

BMT-nin  Kənd  Təsərrüfatı  və  Ərzaq  Təşkilatı  (FAO)  vəziyyətin  lazımi 

qədər  dramatik  xarakter  daşıdığını  görərək  2008-ci  il  iyunun  3-dən  5-nə  kimi 

Romada ərzaq təhlükəsizliyinə aid yüksək səviyyəli sammit keçirmişdi. Sammitdə 

dünyanın 181 dövləti, eyni zamanda 43 dövlət ilə hökumət başçısı, 100-dən artıq 

nazir  iştirak  edirdi.  Sammitdə  qlobal  iqlim  dəyişiklikləri  və  bioenergetikanın 

inkişafı  ilə  əlaqəli  ərzaq  məhsullarının  qiymətinin  kəskin  bahalaşmağı  müzakirə 

edildi. 

BMT-nin  Kənd  Təsərrüfatı  və  Ərzaq  Təşkilatının  (FAO)  mütəxəssisləri 

tərəfindən aşkar olunmuş kriteriyalar üzrə ərzaq təhlükəsizliyi dedikdə elə situasiya 

nəzərdə tutulmaqdadır ki, bütün insanlar istənilən zaman fəal və sağlam həyat tərzi 

yaşa  bilmək  üçün  lazımi  qədər  keyfiyyətli  qidaya  fiziki  və  iqtisadi  çıxış 

imkanlarına  sahib  olsun.  FAO-nun  2008-ci  ildə  Romada  təşkil  etdiyi  sammitdə 

qəbul olunmuş bəyannamədə qeyd edilir ki, istənilən ölkə öz əhalisinin sağlamlıq 

üçün  təhlükəsiz  qida  almaq  və  aclıqdan  azad  olmaq  hüququnu  təmin  etməyə 

borcludur.  

Ərzaq  təhlükəsizliyinin  başlıca  elementlərinə  hər  bir  şəxsin  keyfiyyətli 

qidaya fiziki və iqtisadi çıxış imkanlarının olmağı ilə bərabər, ölkənin milli ərzaq 

sisteminin  iqtisadi  cəhətdən  müstəqilliyini,  yəni  mühim  ərzaq  məhsulları  üzrə 

ixracdan asılı olmamağını, etibarlılığı, yəni ərzaq sistemini mövsüm, hava və başqa 

amillərlə  əlaqəli  olan  risklərdən  qorumağı,  dayanıqlılığı,  yəni  milli  ərzaq 

sisteminin  istehsalın  genişləndirilməyi  rejimində  inkişafını  nəzərdə  tutmaqdadır. 

Ərzaq  təhlükəsizliyi  probleminin  kəskin  xarakter  almağından  sonra  bu  məsələ 

istənilən  ölkə,  eyni  zamanda  ölkəmiz  üçün  milli  təhlükəsizliyin  ən  vacib  tərkib 

hissələrindən birinə çevrilmişdi. [7, s.45] 

 

31 

 

 

Ərzaq  təhlükəsizliyi  -  ərzaq  çatışmazlığı  təhlükəsi  ilə  əlaqəlidir.  Hələ  200 

ildən çox bundan öncə ingilis iqtisadçı Tomas Robert Maltus (1766-1834) 1798-ci 

ildə  “əhali  qanunu”  barədə  təcrübə  isimli  əsər  yazmaqla  anonim  ad  ilə  nəşr 

olunmuşdur.  O,  qeyd  edirdi  ki,  hər  25  ildən  bir  əhalinin  sayı  2  dəfə  (həndəsi 

silsiləyə  əsasən  )  artdığı  zaman  əhali  üçün  yaşayış  vasitələri  ədədi  silsilədə 

olduğundan tez çoxala bilməz. Nəticədə o, ərzaq məhsullarının çatışmazlığını təbii 

hal  hesab  etmişdi.  Maltus  əhali  artımı,  ərzaq  çatışmazlığı  ilə  əlaqəli  olaraq 

xəstəlikləri, bəzi nöqsanları, müharibələri qanunauyğun hesab edirdi. 

Maltusun  düşündükləri  özünü  tamamilə  doğrultmasa  belə,hər  halda  təbii 

ehtiyatlardan  əhəmiyyətli  istifadə  olunması,  kənd  təsərrüfatının  quruluşunda 

dəyişiklik  aparılmağı,  islahatlar  keçirilməyi,  bir  sıra  ölkələrdə  əhali  artışı  haqda 

yeni siyasət yeridilməyi və belə problemlərə olan məsuliyyəti artırıbdır. 

Ərzaq  probleminin  durumu  hər  zaman  dünya  alimlərinin,  beynəlxalq 

təşkilatlar ilə dövlət orqanlarının diqqət mərkəzində olubdur. Müxtəlif  zamanlarda 

həmin sahədə müzakirələr, təhlillər, geniş araşdırmalar aparılıbdır. 

Belə ki, bütün mütərəqqi bəşəriyyət cəmiyyətin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin 

olunmasına dair öz qüvvələrini birləşdiriblər. 1996-cı ildə Vaşinqtonda “Dünyanın 

gələcəyini  öyrənən  cəmiyyət”  yaradılıbdır.  Bu  illərdən  ABŞ-ın  15  institut  ilə 

təşkilatında minlərlə alim bəşəriyyətin müasir və gələcək inkişaf meyillərini tədqiq 

etməkdədir.  Bu  cür  tədqiqatlar  Avropada  da  geniş  yayılıbdır.  Vyanada  (Avstriya) 

“Gələcəyin  problemləri  institutu,  Niderlandda”  “Bəşəriyyət  2000-ci  ildə” 

beynəlxalq  fondu  yaradılıbdır.  1968-ci  ildə  “Ümumdünya  sisteminin  inkişafını 

modelləşdirən  və  proqnozlaşdıran  Roma  klubu”  Beynəlxalq  təşkilatı  yaradılıbdır. 

Roma  klubunda  “Artım  həddi”  haqda  1972-ci  ildə  çoxlu  müzakirələr  edilmişdir. 

Orada  müəlliflər  gələcək  130  il  cəmiyyətin  inkişaf  meylini  proqnozlaşdırıblar. 

Buna görə 5 qlobal problemi nəzərdə tutublar: [10, s.83] 

1)  Sürətli  sənayeləşmə;  2)  əhalinin  sürətli  artışı;  3)  aclıq  ilə  ərzaq 

çatışmamazlığınm  geniş  yayılmağı;  4)  təbii  ehtiyatların  tükənməyi;  5) 

məskunlaşma şəraitinin pisləşməyi. 

 

32 

 

 

Həmin  problemlərin  tədqiq  olunmasına  görə  müəlliflər  4  ümumiləşdirilmiş 

göstəriciyə əsaslanıblar: 1) Dünyanm potensial əkin sahəsi (3.2 mlrd, hektardır); 2) 

1970-ci ilə nəzərən məhsuldarlığın 3 dəfə artırılmağı mümkünlüyü; 3) 1970-ci illə 

nisbətdə  əldə  oluna  bilən  ehtiyatların  200  dəfə  artırılmağı  mümkünlüyü;  4)  Yer 

üzündəki  ayrı-ayrı  çirklənmələrin  qarşısının  alınmağı  (əks  şəkildə  bu  1970-ci 

ildəkindən  25  dəfə  artıq  ola  bilər).Nəticədə,  müəlliflər  əhalinin  sayının  təxminən 

33 ilə, sənaye istehsalının isə 10-15 ilə 2 dəfə artmağı ehtimalını qəbul ediblər. 

Ərzaq  təhlükəsizliyi  ilə  əlaqəli  olaraq  1974-cü  ildə  Romada  BMT 

“Ümumdünya  ərzaq  konfransı”  keçirilibdir.  Həmin  konfransda  ərzaq  qıtlığı  ilə 

aclığa  qarşı  bərabər  mübarizə  məqsədilə  ümumbəşəri  bəyannamə  qəbul 

olunmuşdur.  Bəyannamədə  bu  cür  halların  yaranma  səbəblərinin  öyrənilməyi, 

xəbərdarlıq edilməyi, tədbirlər görülməyi məsələlərinə diqqətin artırılmağı tövsiyə 

olunmuşdur.  Elə  buna  görə  də  1974-cü  ildə  “Ümumdünya  ərzaq  şurası 

yaradılıbdır).  Həmin  şura  Ümumdünya  Ərzaq  Proqramı  təşkilatı  olaraq 

fəaliyyətdədir. Onun təməli 1963-cü ildən qoyulubdur: 

Bu tərz beynəlxalq tədbirlərdən biri də 1992-ci ildə keçirilibdir. Dünyanm ən 

məşhur  1600  alimi  (eyni  zamanda,  102  Nobel  laureatı)  beynəlxalq  tədbirlər 

keçirməklə  elmi  təhlillər,  hesablamalar  aparmış,  ərzaq  probleminin  böyük  sosial-

siyasi  mahiyyətə  sahib  olmağını  göstəriblər.Nəticədə,  bu  alimlərin  hazırladıqları 

sənədlərdə aşağıda göstərilən problemlərə diqqətin artırılmağı ön plana çəkilibdir. 

1. Əsas  ərzaq  növü  sayılan  taxılçılığın  əkin  sahəsinin  azalmağı  məsələsi. 

1980-ci illərdə taxıl əkini sahələri 735 mln. hektar olduğu halda, 2003-cü ildə 666 

mln.  hektar  təşkil  edibdir  (69  mln.  hektar  azalmaqla  1960-cı  illərin  səviyyəsinə 

enibdir). 

Həmin  vəziyyəti  3  vacib  səbəblə  əlaqələndirmək  mümkündür:  1)  Torpağın 

böyük  bir  hissəsi  əkin  dövriyyəsindən  çıxarılamaqla  sənaye  məqsədlərinə, 

inffastrukturamn  inkişafına  cəlb  edilir;  2)  60-  80-ci  illərdə  kənd  təsərrüfatının 

daimi  inkişafının  nəticəsi  kimi  torpaqların  eroziyası  artıbdır.  Bunun  üçün  də  bir 

çox  yerlərdə  yeni  meşə  salınmağı  və  çəmənliklər  yaradılmağı  vacibliyi  meydana 

 

33 

 

 

çıxıbdır;  3)Dünya  üzrə  əhalinin  sayının  çoxalması  şəhərlərin,  qəsəbələrin,  bağ 

təsərrüfatlarının, müvafiq infrastrukturanın genişlənməyini tələb etməkdədir. 

2. İçməli su qıtlığı problemi. Etiraf etməliyik ki, indi dünya əhalisinin 50%-ə 

kimisi  içməli  su  ilə  qeyri  qənaətbəxş  təmin  edilir.  Bir  çox  vəziyyətlərdə  sudan 

qənaətlə istifadə edilmir. Sənaye  məqsədləri üzrə sudan istifadə çoxalır, bu isə su 

tutumlarını  çirkləndirməkdədir.  Bəzi  bölgələrdə  suvarılan  torpaqların  artmağı  da 

içməli  suların  azalmağına  səbəb,  yaradır.Misaı  üçün,  XX  əsrin  əvvəllərində  süni 

suvarılmış əkin sahələri 40 mln. hektar olsa da belə 50-60-cı illərdə həmin göstərici 

99 mln. hektar, 2003-cü ildə 273 mln. hektar təşkil edibdir. Məlumdur ki, suvarma 

sisteminin  yaxşılaşdırılmağı  məhsulu  çox  artırmışdır.  Ancaq  bəzi  nöqsanlar 

ucbatından  su  kanallarından  suyun  torpağa  çökməyi  və  iri  çaylarda  dərinləşmə 

işləri aparılmadığı üçün dayazlaşma baş veribdir (Qaraqum kanalı çəkiləndən sonra 

Aral dənizinin vəziyyəti buna əyani nümunə kimi ola bilər). 

3. Dünya  okeanının  qlobal  problemi  isə  ərzaq  problemini  çətinləşdirmək-

dədir. Okeanlarda (Atlantik və Sakit okeanda) balıqçılıq hövzələrindən həddindən 

çox  balıq  tutulmağı,  dəniz  məhsullarının  mənimsənilməyi  əksər  balıq  növlərinin 

məhv olmağına gətirib çıxarıbdır. Balıq ehtiyatlarının bu cür hala düşməyi üzündən 

Avropa  İttifaqı  2003-2004-cü  illərdən  balıq  tutulmağına  40%  qadağa  qoyubdur. 

Həmin hal 10 minlərlə balıqçı ailəsinin yaşayışını pisləşdiribdir. Balıq tutulmağı və 

dəniz məhsulları əldə olunması 90-cı illərdə 100 mln. ton, 2003-cü ildə isə 110-120 

mln. ton təşkil etməkdədir. 

4. Ətraf  mühitin  çirklənməyi  problemi  kəndə  təsərrüfatına  və  ərzaq 

təminatına  da  xeyli  zərər  vurur.  Əksər  tullantıların  qaz  və  başqa  maddələrin  ətraf 

mühitə  atılmağı  iqlimin  istiləşməyinə  səbəb  yaratmışdır.  Həmçinin  qasırğa  ilə 

tufanlar, quraqlıqlar, daşqınlar və başqa fəlakətlər də artıbdır. Bütün bunlar ərzaq 

mallarının mənbəyi sayılan aqrar bölməyə ziyan vurur. 

İqlimin  gələcəkdə  də  istiləşməyi,  buzlaqların  əriməyi  dünya  okeanının  6-7 

metr  yüksəlməsinə  səbəb  yarada  bilər  ki,  bu  da  minlərlə  şəhər  ilə  kəndlərin, 

torpaqların su altında qalmağı deməkdir. 

 

34 

 

 

5. Məhsuldarlıq  səviyyəsinin  aşağı  düşməyi  problemi.  İndiki  dövrdə  dünya 

üzrə  taxılın  məhsuldarlığı  31  sentnerdir.  (Fransa  ilə  İngiltərədə  buğdanın 

məhsuldarlığı  70  sentnerdir).  Geridə  qalan  aqrar  dövlətlərdə  həmin  göstərici 

Afrikada  -  13,  Rusiyada  -  20  sentner  təşkil  etməkdədir.  Məhsuldarlığın 

çoxaldılması üçün xeyli kapital qoyuluşu tələb edilir. 

6. Biçənəklərdə  otarılmış  mal-qaranın  sayı.  Biçənəklərdə,  çəmənliklərdə 

mal-qaranın  otarılmğsı  heyvandarlıq  məhsullarının  artmağına  imkan  verir.  Lakin 

nəzərə  almaq  vacibdir  ki,  bunun  da  bir  sıra  həddi  var.  Mal-qara  ilə  qoyunların 

sayının çoxalmağı bu çətinliklərin üst qatının korlanmağına səbəb yaradır. Bunun 

üçün də gələcəkdə mal əti ilə qoyun ətinin artırılmağı ehtimalı lap azdır. 

Bütün bu və ya başqa problemlər ümumilikdə cəmiyyət ilə insanların ərzaq 

təminatı  üzrə  təhlükə  mənbəyi  hesab  olunur.  Belə  ki,  təhlükəsizlik  tədbirləri  də 

artırılmaqdadır. 

Sözügedən təhlükəsizlik tədbirləri dünya arenasında, regional, milli və hətta 

ev  təsərrüfatı  səviyyəsində  müəyyən  olunur.  Son  dövrlərin  məlumatına  əsasən 

inkişaf etməkdə olan 113 dövlətin 24-ü daha aşağı səviyyədə ərzaq təhlükəsizliyinə 

nail  olubdur  ki,  onun  da  22-si  Afrika  ölkələridir.  2000-ci  ilin  iyun  aymda 

Azərbaycan  hökuməti  Avropa  Komissiyası  ilə  ərzaq  təhlükəsizliyi  proqramına 

qoşulmaq məqsədilə memorandum imzalanıbdır.Nəticədə, respublikamızda Ərzaq 

Təhlükəsizliyi  Proqramı  hazırlanəraq  ölkə  prezidenti  tərəfindən  2001-ci  il  2  mart 

tarixli fərmanla təsdiq olunmuşdur. 

Bütün dediklərimizdən bu cür nəticəyə gəlmək olar ki, gələcək illərdə ərzaq 

məhsullarının sürətlə artırılmağı o qədər də gerçək deyildir. Ancaq əhalinin ərzaq 

malları  ilə  təmin  olunması  imkanları  da  tükənməyibdir.  FAO-nun  hesablamaları 

üzrə əhalini ərzaq malları ilə təmin etmək üzrə (müəyyən normalarla) 2025-ci ildə 

istehsalın  həcmi  2  dəfə  qaldırılmalıdır.  Bu  isə  o  qədər  də  gerçək  sayılmır.  Bəzi 

iqtisadi  hesablamalar  üzrə  2030-cu  ilə  kimi  ərzaq  məhsullarının  istehsalı  zəif  də 

olsa  artan  yöndə  dəyişəcəkdir.  Ancaq  hazırkı  qida  normaları  ilə  əhalinin  artışı 

nəzdində dünya bazarında 500 mln. ton taxıl, 40 mln. ton  ət, 70 mln. ton balıq ilə 

 

35 

 

 

balıq  məhsulları  ilə  bəzi  başqa  mallar  çatışmayacaqdır.Nəticədə  ,  ərzaq  prob-

leminin həllində üç cəhətə fikir istiqamətlənir: 

1) İstehsalın 2 dəfə artırılmağı; 2) Təbii artışın məhdudlaşdırılmağı; 3) Əsas 

ərzaq növləri üzrə qida normalarının azaldılmağı mümkünlüyü. 

İndiki  dövrdə  dünyada  qida  təhlükəsizliyinin  idarə  olunması  üçün  ən  çox 

istifadə  edilən  sistem  HACCP  (Hazard  Analysis  and  Critical  Control  Point  - 

Təhlükəli  Faktorların  Analizi  və  Kritik  Nəzarət  Nöqtələri)  sistemidir  və  bu,  qida 

təhlükəsizliyinin  idarə  olunması  üçün  mühim  əhəmiyyət  kəsb  edən,  təhlükəli 

faktorların  identifıkasiyası,  qiymətləndirilməyi  və  onlara  nəzarət  mexanizmi 

sayılır.  Təhlükəli  faktor  -  insan  sağlamlığına  görə  təhlükə  mənbəyi  sayılıb  ərzaq 

məhsullarında  yer  almış  bioloji,  kimyəvi  və  fiziki  agent  ya  da  ərzaq  məhsulunun 

vəziyyətidir. Kritik Nəzarət Nöqtəsi isə təhlükəli faktorun qarşısını almaq, aradan 

qaldırmaq və ya onu məqbul formaya salmaq üçün nəzarətin vacib olduğu istehsal 

zəncirinin mərhələsi sayılır. 

HACCP  indiki  dövrdə  qida  təhlükəsizliyinin  idarə  edilməsi  üçün  istifadə 

edilən ən faydalı sistem hesab olunur. Həmin sistemi beynəlxalq statuslu standart 

şəklində  qəbul  olunmuş  və  qida  təhlükəsizliyinin  idarə  olunması  üzrə  texniki-

normativ  qaydalar  hazırlanıbdır.  Beynəlxalq  Standartlaşdırma  Təşkilatı 

(International  Organization  for  Standardization  (ISO)  HACCP  sistemini  ISO 

22000:2005  «Ərzaq  məhsullarının  təhlükəsizliyinin  idarəedilməsi»  sistemləri  - 

ərzaq  məhsullarının  istehsalı  zəncirində  iştirak  etmiş  təşkilatlar  üzrə  tələblər  adlı 

beynəlxalq  statuslu  standart  olaraq  qəbul  edibdir.  Bir  çox  dövlətlər  sözügedən 

standartı milliləşdirərək özlərinin standartlar bazasına daxil ediblər. [9, s.78] 

HACCP  sistemini  standartlaşdıran  beynəlxalq  təşkilatlardan  biri  də  Codex 

Alimentarius  Komissiyasıdır.  Codex  Alimentarius  (və  ya  Ərzaq  Kodeksi) 

Komissiyası  BMT-nin  Ərzaq  və  Kənd  Təsərrüfatı  Təşkilatı  ilə  Ümumdünya 

Səhiyyə  Təşkilatının  bərabər  təsis  etdiyi  komissiyadır.  Həmin  komissiyanın  əsası 

1961-ci  ildə  qoyulub,  onun  başlıca  məqsədi  ərzaq  məhsullarına  aid  beynəlxalq 

statuslu  standartlar  ilə  qida  təhlükəsizliyinə  aid  qaydaların  hazırlanıb  qəbul 

 

36 

 

 

edilməsindən, beləliklə də qlobal ticarət şəbəkəsində ərzaq məhsulları ilə vicdanlı 

ticarətə mühitin yaradılmağından ibarətdir. 

Codex Alimentarius Komissiyası qida təhlükəsizliyi sahəsində dünyanın ən 

mötəbər  təşkilatı  sayılır.  Həmin  komissiyanın  standartlan  və  qaydalan  bütün 

dünyada  istifadə  edilir,  dünya  ölkələrinin  bir  çoxu  həmin  komissiyanın  üzvüdür. 

Codex Alimentarius Komissiyası ərzaq mallanna aid standartlann hazırlanmasında 

və  hormonizasiya  olunmasında,  onlann  qlobal  miqyasda  tətbiq  olunmasında  üzv 

ölkələrin  və  beynəlxalq  təşkilatların  birlikdə  əməkdaşlıq  etmələri  üçün  xeyli 

imkanlar yaradır. Ölkəmizin də bu komissiyaya üzv olmağı üçün bir sıra tədbirlər 

aparılır və belə ki, yaxın vaxtlarda sözügedən məsələ öz müsbət həllini tapacaqdır. 

Codex  Alimentarius  Komissiyasının  işində  yaxından  iştirak  etməklə  qida 

təhlükəsizliyinin  idarə  olunması  üzrə  milli  sistemlərin  beynəlxalq  standartlara 

uyğunlaşdırılmağı üçün xeyli imkanlar əldə olunacaqdır. 

Qeyd etmək vacibdir ki, HACCP xeyli  mürəkkəb bir sistemdir. Qida təhlü-

kəsizliyinin idarə olunması  mexanizmini sadələşdirmək üçün Codex Alimentarius 

Komissiyası bunu məqbul səviyyəyədək sadələşdirmiş və yeddi prinsipi əsas hesab 

etmişdir.  Həmin  prinsiplər  aşağıdakılardan  ibarətdir:  təhlükəli  amillərin  təhlilinin 

aparılmağı;  kritik  nəzarət  nöqtələrinin  aşkar  olunması;  kritik  hədlərin  təyin 

olunması;  kritik  nəzarət  nöqtələrinin  monitorinq  sisteminin  yaradılmağı; 

monitorinq  zamanı  kritik  nəzarət  nöqtəsinin  nəzarətdən  çıxdığı  qeyd  edildikdə 

istifadə  olunmaq  üçün  korrektəedici  fəaliyyətlərin  aşkar  edilməsi;  HACCP 

sisteminin  faydalı  işlədiyini  təsdiqləmək  məqsədilə  sınaq  üsulunun  aşakar 

olunması; həmin prinsiplərə və onlann tətbiqinə məxsus olan üsul ilə qeydiyyatın 

sənədləşdirilməyi qaydasının müəyyən olunması. 

Göründüyü  üzərə,  vətəndaşların  ərzaq  məhsulları  ilə  təmin  olunması 

strategiyasında qida təhlükəsizliyi olduqca əsas əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Qida 

təhlükəsizliyi insan ilə heyvan sağlamlığı, ətraf mühitin qorunması sahəsində vacib 

rol  oynamaqdadır.  Qida  təhlükəsizliyi  milli  genefondun  qorunmağında  ve  sağlam 

nesi yetişdirilməsində tesiredici əsaslan özündə birləşdirən amildir. Bunun üçün də 

 

37 

 

 

hər bir ölk, eyni zamanda Azərbaycan hökuməti öz aqrar siyasətində qida təhlükə-

sizliyini  hər  zaman  diqqət  mərkəzində  saxlamaqdadır,  əhalinin  sağlam  ərzaq 

məhsulları  ilə  təmin  olunması  məsələsini  ən  vacibli  tədbirlər  sırasına  daxil 

etməkdədir.  Bu  məsələdə  beynəlxalq  təcrübənin  öyrənilməsi  və  hazırki 

qanunvericilik  aktlarında  dəyişikliklərin  aparılmağı  mühimdir.  Buna  görə  də  qida 

təhlükəsizliyinin  idarəedilməsi  sistemlərinin  yeniləşdirilməyi  və  onların  həmin 

sahədə  var  olan  beynəlxalq  standartların  tələblərinə  uyğunlaşdırılmağı  üçün 

hüquqi-normativ  bazanın  modernləşdirilməsi  yönündə  fəaliyyət  davam 

etdirilməlidir. 

Qida  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsində  aparılan  dövlət  tədbirləri  ilə 

bərabər,  ərzaq  mallarının  istehsalçıları,  emalçılar,  ərzaq  mallarının  ticarəti  ilə 

məşğul olan təsərrüfat subyektlərinin üzərinə də xeyli məsuliyyət düşür. Yuxarıda 

barəsində danışdığımız qida təhlükəsizliyinin idarə olunması mexanizmi üzrə məhz 

ərzaq  istehsalı  zəncirinin  iştirakçıları  qida  təhlükəsiziliyi  üzrə  cavabdehdirlər. 

İstehsalçılar ilə ticarətçilər öz fəaliyyətlərində qida mallarının təhlükəsizliyini əsas 

tutmalı, alıcılara sağlam ərzaq məhsullarının çatdırılmağını özlərinin ən müqəddəs 

və  şərəfli  öhdəlikləri  olaraq  qəbul  etməlidirlər.  Əhalinin  sağlamlığı  dövlətçilik 

prinsiplərinin  mühim  qayələrindən  biridir  və  hər  bir  kəsin  iqtisadi  maraqlarından 

qat-qat üstündür. 

 

2.2. Ekosistemdəki ziyanla əlaqədar dünya iqtisadiyyatında itkilər 

Birbaşa, eyni zamanda dolayı itkilər çox böyük ola bilər. Məsələn, Manqrov 

meşələrinin  azalması  sahillərin  müdafiəsi  üçün  əlavə  işlərin  maliyyələşdirilməsi 

zərurətinə  gətirib  çıxara  bilər.  İstiləşmə  bir  çox  heyvan  və  bitki  növlərinin  həm 

fizioloji  səbəblərdən,  həm  də  müxtəlif  növlərin  qarşılıqlı  münasibətlərinin 

dəyişməsi  nəticəsində,  məsələn,  qurban  –  yırtıcı  sistemində  və  s.  yoxa  çıxma 

səbəbi  ola  bilər.  Növlərin  qorunması  üçün  bir  fərdə  ildə  onlarla  dollar  (məsələn, 

Norveçdə  bir  qonur  ayının  saxlanılmasına  15  dollar)  tələb  olunur.  Bəzi 

 

38 

 

 

qiymətləndirmələrdə  bütün  bunlar  bir  qayda  olaraq,  ildə  30  milyard  dollar  tələb 

edir. 

 Cədvəl  2.1-də iqlimin istiləşməsi zamanı yuxarıda sadalanan və bəzi digər 

amillərə görə ABŞ üzrə iqtisadi zərərinin bəzi qiymətləri göstərilib. Burada təqdim 

olunan  kəmiyyətlər  zərərin  müxtəlif  qiymətləndirilməsinin  qeyri-müəyyənliyini 

dolğun  əks  etdirir.  Bununla  belə  tam  zərərin  dağınıq  qiymətləndirilməsi  nisbətən 

azdır. Bunu da qeyd etmək lazımdır dir ki, orta qlobal temperaturun 2.5-dən 4°С-

dək artması gözlənilən iqtisadi zərəri iki dəfə çoxaldır. 

 Cədvəl  2.1.ABŞ-a СО

2 

iki dəfə artdıqda iqlimin istiləşməsi zamanı dəyəcək 

iqtisadi zərər (1990-cı baza ili) 

İqlimin istiləşməsi zamanı 

zərərin tipi: 

W.R. 

Cline 2.5°-

ə 

S. 

Fankhause

r 2.5° 

R.C.J. Tol 

2.5°-ə 

J.G. Titus 

4°-ə 

Kənd təsərrüfatı 

17.5 

8.4 

10.0 

1.2 

Meşə təsərrüfatı 

3.3 

0.7 

- 

43.6 

Növlərin bərpası 

4.0 

8.4 

5.0 

- 

Dəniz səviyyəsinin qalxması 

7.0 

9.0 

8.5 

5.7 

Elektroenerjinin istehsalı 

11.2 

7.9 

- 

5.6 

Səhiyyə 

5.8 

11.4 

37.4 

9.4 

Miqrasiya 

0.5 

0.6 

1.0 

- 

Qasırğalar 

0.8 

0.2 

0.3 

- 

Su təminatı 

7.0 

15.6 

- 

44 

Troposfer 

ozonla 

havanın 

çirklənməsi 

3.5 

7.3 

- 

27.2 

Cəmi (digər amillərlə birgə)  

61.1 

69.5 

74.2 

139.2 

 

 

Yer  kürəsinin  əsas  regionlarına  dair  iqtisadi  zərərin  müvafiq  qiymətləri 

cədvəl 2.2-də təqdim edilib.  

 

Cədvəl  2.2.  Yer  kürəsinin  əsas  regionlarına  СО

2 

iki  dəfə  artdıqda  iqlimin 

 

39 

 

 

istiləşməsi zamanı dəyəcək iqtisadi zərər (ildə milyard dollarla və ÜDM-un payına 

görə). 

Zərərin hesabı: 

S. Fankhauser 

R.C.J. Tol 

Ölkə/region üzrə  Milyd.dol./i

l. 

ÜDM (%)  milyd.dol./i

l. 

ÜDM (%) 

Avropa 

636 

14 

- 

- 

ABŞ 

610 

13 

- 

- 

SSRİ

1

 

182 

07 

-79 

-0.3 

Çin 

167 

47 

180 

52 

C. Asiya 

- 

- 

535 

86 

Afrika 

- 

- 

303 

87 

Lat. Amerikası 

- 

- 

310 

43 

Orta Şərq 

- 

- 

13 

41 

Cəmi 

2696 

14 

3157 

19 

1

 Keçmiş İttifaq ərazisi 

 

 

 

Cədvəldə  müxtəlif  proqnozlardan  çıxarılan  məlumatlar  da  mahiyyət 

etibarilə, xüsusilə keçmiş SSRİ üçün fərqlənir. Sonuncuya münasibətdə gözlənilən 

iqlim  dəyişmələrinin  onun  iqtisadiyyatı  üçün  əlverişli  olub-olmaması  hələ  məlum 

deyil. 

Bütövlükdə dünya iqtisadiyyatı üçün gözlənilən iqtisadi itkilər ildə ÜDM-un 

1.5-2%-ni, yaxud təxminən 300 milyard dollar təşkil edir. 

Atmosferdə  karbon  qazının  konsentrasiyasının  artmasının  çox  uzaq 

nəticələrinin  qiymətləndirilməsi  daha  qeyri-müəyyəndir.  Beləcə,  2200-2300-cü 

illərdə  karbon  qazının  konsentrasiyasının  1600-2200  ppmv  həddinə  çatması, 

okeanın  səviyyəsinin  isə  2-3  m  artması  gözlənilir.  Orta-qlobal  temperaturun  10° 

yüksəlməsi  (beləliklə  də  orta-qlobal  temperatur  30°  yaxın  olacaq)  gözlənilir  və 

bundan təkcə ABŞ il ərzində təxminən 300 milyard dollar, yaxud ÜDM-un 6%-ni 

itirəcək. 

Lakin  xoşbəxtlikdən  hadisələrin  əhəmiyyətsiz  dərəcədə  katastrofik  inkişaf 

 

40 

 

 

imkanı  mövcuddur.  Adətən,  burada  üç  təhlükəni  nəzərdən  keçirirlər:  naməlum 

müsbət  əks  əlaqənin  işə  düşməsilə  parnik  effektinin  kəskin  şəkildə  sürətlənməsi 

(məsələn,  əbədi  buzlaşmanın  əriməsi  nəticəsində  metan  və  karbon  qazının 

ayrılması), Qərbi-Antarktik buz lövhələrinin dağılması (bu halda dənizin səviyyəsi 

5-6 metr artacaq) və okeanların dövranının dəyişməsi (məsələn, Holfsrimin Avropa 

sahillərindən uzaqlaşması). [22, s.106] 

 

Bəşəriyyətin  təbiətin  şəklini  yenidən  dəyişdirmə  fəaliyyəti,  bu  anlayışdan 

göründüyü kimi təbii mühitin şəklini dəyişir. Onu öz tələbatlarına müvafiq dəyişir. 

Lakin Yer planeti - dinamik tarazlıqda olan mürəkkəb sistemdir. Onun strukturuna 

müdaxilə,  xüsusilə  düşünülməmiş,  yaxud  az  düşünülmüş  müdaxilə  sistemin  öz 

tarazlığından çıxmasına gətirib çıxara bilər. Müəyyən həddi aşma isə - kollaps və 

pozulmaya  gətirib  çıxarar.  Ötən  əsrin  ortalarında  bəşəriyyət  biosferin  bərpa 

olunmadan məhvinə və digər yarımsistemlərdə qlobal dəyişikliklərə gətirib çıxara 

bilən  texniki  səviyyəyə  çatdı.  Həm  də  bu,  təkcə  istilik  nüvə  silahlarına  aid  deyil. 

Bəşəriyyətin  təsərrüfat  fəaliyyəti  biosfer,  atmosfer,  hidrosfer  və  hətta  geosferdəki 

proseslərin dinamikasına təsir edən vacib amillərdən birinə çevrilib. 

Bunun  nəticələri  heyvan  və  bitki  aləminin  nəslinin  pozulmasında  və 

cırlaşmasında  daha  nəzərəçarpandır  -  E.Vilsonun  qiymətləndirilməsinə  görə 

hazırda  bütün  dünyada  bir  saatda 3,  gün  ərzində  70-dən  artıq,  yaxud  ildə 27 000 

növ məhv olur. 

Ozon  qatını  məhv  edən  parnik,  sadəcə  zəhərləyici  maddələrlə  atmosfer 

çirklənmələri və  hopmaları baş verir.  İl  ərzində bir qayda  olaraq,  50  milyard  ton 

parnik qazları, onlardan 20 milyard ton karbon 4-oksid buraxılır. 

Sənaye  tullantılarının  həcmi  ildə  10  milyard  ton  təşkil  edir.  Həm  də 

kimyəviləşmənin  sürətlənməsi  baş  verir  -  hər  il  250  min  süni  və  öz-özünə  yeni 

kimyəvi birləşmələr hazırlanır. 

Hidrosferin  su  balansının  çirklənməsi  və  dəyişməsi  güclənir.  Çaylara 

təxminən  160  km³  sənaye  axıntısı  buraxılır.  Torpağa  500  milyon  tondan  çox 

 

41 

 

 

mineral gübrələr və 3 milyon tona yaxın zəhərli kimyəvi maddələr verilir, onlardan 

1/3-i torpağın səthi ilə axaraq su hövzələrinə tökülür. Tropik meşələrin qırılması və 

çoxsaylı su anbarlarının tikilməsi su balansını pozur. 

Son  2-3  əsr  ərzində  faydalı  qazıntıların  intensiv  əldə  edilməsilə  geosferin 

balansını pozulması baş vermişdir. 

Ətraf  mühitin  total  çirklənməsi  və  kimyəviləşməsinin  nəticəsi  olaraq 

xəstəliklərin  sayı  və  ağırlıq  dərəcələri  də  artır.  ÜST-nın  verdiyi  məlumata  görə 

ölüm hallarının səbəbinin 40%-ni ekoloji amillər təşkil edir. Bundan başqa, kütləvi 

şəkildə genetik kodun pozulması və mutasiyanın sayının artması – onların böyük 

əksəriyyəti patolojidir - baş verir. [30, s.8] 

Parnik  effektinin  güclənməsi  səbəbilə  buzlaqların  əriməsi  və  Dünya 

okeanının  səviyyəsinin  qalxması  -  əsrin  sonunda  onun  bir  metr  hündürlüyə 

qalxacağı  proqnozlaşdırılır  -  sürətlənir.  Nəticədə  kifayət  qədər  əhalisi  və 

infrastrukturu  olan  düzənlik  ərazilərin  su  altında  qalması  olacaq.  Lakin  qlobal 

istiləşmə  başqa  bir  mənfi  nəticəyə  də  gətirib  çıxarır.  Onun  qeyri-bərabər  və 

termodinamik  tənasübün  illərlə  pozulması  səbəbindən  iqlimin  destabilliyi  və 

atmosferin  hidrobalansının  pozulmasına  görə  sürətlənən  qeyri-bərabər  və 

ziddiyyətli dəyişmələri baş verir. Səhralıq sahələrinin çoxalması baş verir. Beləcə, 

Sahara  səhrası  hər  il cənuba  doğru 5-7 km  sürətlə genişlənir. Aral  dənizi  praktiki 

olaraq yoxa çıxdı. Eyni zamanda onsuz da su basmış ərazilərdə yağıntının orta illik 

norması  artır.    Atmosferdə  dövran  prosesləri  dəyişir  və  stabilliyi  pozulur,  bu  da 

qasırğaların,  qar  yağıntısının,  yay  aylarında  görünməmiş  istilərin  və  digər 

katastrofik hadısələrin sayının çoxalmasına gətirib çıxarır. 

Hətta  geosfer  yarımsistemində  də  həmin  xoşagəlməz  dəyişmələr  baş  verir. 

Son dövrlərdə bir sıra regionlarda seysmik aktivliyin çoxalması müşahidə olunur. 

Bunu  yer  qabığının  ağırlıq  balansının  dəyişməsi,  çoxsaylı  nüvə  sınaqlarının 

keçirilməsi, böyük həcmdə faydalı qazıntıların çıxarılması və buna əsasən də çox 

böyük boşluqların meydana gəlməsilə əlaqələndirirlər. 

XX  əsrin  əvvəllərində  akademik  V.İ.Vernadskinin  xəbərdarlıq  etdiyi  kimi 

 

42 

 

 

antropogen  amillər  artımın  iqtisadi  sərhədlərinin  meydana  çıxmasına  gətirib 

çıxartdı.  İqtisadi  inkişaf  istifadə  xammalının  və  enerjisinin  hədsiz  həcm  artımına 

artıq əsaslana bilməz. 

Lakin  iqtisadi  problemlər  kumulyativ  effektə  malik  olmasına  görə  də 

dərinləşir.  Neqativ  amillərin  müntəzəm  yığımı  baş  verir  və  hətta  təsir  tam 

kəsildikdə belə ilkin vəziyyətin bərpası uzun müddətli və bir çox parametrlərdə isə 

mümkünsüz  olur.  Ona  görə  də  zərərli  təsirlərin  məhdudlaşdırılması  ilə  yanaşı, 

Yerin ekoloji sistemini bilavasitə yaxşılaşdıran və bərpa edən tədbirlər tələb edilir. 

Təəssüf  ki,  biz  hələ  zərərli  təsirlərin  məhdudlaşdırılmasındakı  çətinlikləri 

müşahidə edirik. 

Kiota  protokolu  bir  sıra  ölkələr,  o  cümlədən,  ətraf  mühitin 

çirkləndirilməsində və parnik qazların tullanmasında lidetlik edən ABŞ tərəfindən 

yerinə yetirilmir. 

BMT-nın  2009-cu  ilin  dekabrında  keçirilən  Kopenhagen  konfransı  ona 

bəslənən ümidləri doğrultmadı. 

Qloballaşma  və  sosial  hərəkatlar  institutunun  (QSHİ)  direktoru 

B.Y.Kaqarliski həmin konfransın nəticələrini belə qiymətləndirir: (30, s.9) 

“Kopenhagen  sammitinin  yekun  sənədi  təşkilatçıların  ilkin  iddialı 

proyektindən kifayət qədər uzaq çıxdı - ya Kiota protokolunu uzatmaq, ya da onu 

sərfəli şəkildə başqası ilə əvəz etmək. Ən ümumi, hüquqi öhdəliyi olan, real işlək 

və  eyni  zamanda  hər  bir  tərəfin  maraqlarını  təmin  edən  razılaşma  əvəzinə,  19 

dekabr gecəsi Danimarkanın paytaxtında faktiki olaraq, məcburi qüvvəsi olmayan 

və  yalnız  tərəflərin  iqlim  problemlərinin  qlobal  həllinin  sonrakı  axtarış  arzularını 

rəsmiləşdirən  yeni  “məqsədlərə  dair  memorandum”  qəbul  olundu.  Bundan  başqa, 

heç bir ölkə əldə olunan razılaşmadan tam məmnun qalmayıb. 

Kopenhagen razılaşmasına görə bütün tərəflər, o cümlədən, Çin 2010-cu ilin 

yanvarına  atmosferə  karbon  qazı  tullantılarına  dair  planları  yazılı  şəkildə 

təsdiqləməlidirlər.  Razılaşmanın  iştirakçi-dövlətləri  onu  imzayanlara  müəyyən 

hüquqi  öhdəlik  qoyan  yekun  sənədi  növbəti  ilin  sonunda  qəbul  etməyə  ümid 

 

43 

 

 

edirlər. 

Qlobal  istiləşmə  ilə  mübarizədə  Kopenhagendə  razılaşdırılması  müəssər 

olmuş  konkret  tədbirlərdən  biri  Yerdə  orta  illik  temperaturu  sənayeyəqədərki 

dövrlə  müqayisədə  +2°C  həddində  saxlanılmasına  dair  qərara  gəlindiyi  barədə 

məlumat verilir. 

Bu xeyirli məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün zəngin ölkələr kasıb ölkələrə 

atmosferə  karbon  qazlarının  tullanmasını  azaltmağa  kömək  etməyi,  daha  dəqiq, 

yaxın üç ildə onlara 30 milyard dollar ayırmağı öhdəliyinə götürür. Bu məbləğdən 

təxminən  3,6  milyard  dolları  ABŞ  büdcəsindən  ayrılacaq,  11  milyard  dolları 

Yaponiya  və  10,6  milyard  dolları  Avropa  İttifaqı  təqdim  edəcək.  2020-ci  ildə 

ümumi iqtisadi köməyin həcmi 100 milyard dollara çatacaq. 

Ötən  sammitin  yekunları  dərhal  dünya  mətbuatında  ən  neqativ  qiymətini 

aldı.  Belə  ki,  bütün  aparıcı  nəşriyyatlar  konferensiyanın  mahiyyət  etibarilə  tam 

iflasla uğradığı,  əldə edilən razılaşmanın isə gerçəklikdə həyata keçilməsinin heç 

bir  zəmanəti  olmayan  xeyirli  niyyətin  növbəti  deklarasiyası  olduğunu  yekdilliklə 

göstərdi”[30, s.10]. 

Bunlar  bütün  dövlətlərin  ekoloji  siyasətinə  real  təsir  vasitələrinə  malik 

beynəlxalq institutların yaradılması zamanının yetişdiyindən xəbər verir. 

Yalnız  bu  şəkildə  bəşəriyyət  məzmununa  görə  ekoloji  olan  yeni  texnoloji 

mədəniyyətin  formalaşdırılmasına  dair  məsələni  həyata  keçirə  bilər.  Gələcək 

texnoloji inkişafda hərəkət zərurəti olan əsas istiqamətlər artıq indidən görünür: 

-  tullantısız  teznologiyaların  inkişafı.  Onların  köməyilə  insan  və  təbiət 

arasındakı  antoqonizmi  yox  etmək,  iqtisadi  artımda  məhdudiyyəti  aradan 

qaldırmaq,  təbii  ehtiyatlardan  rasional  istifadə  etmək  olar.  İstehsal  tullantıları 

qaçılmaz zərurət deyil, o, texnoloji prosesin mükəmməl olmamasının nəticəsidir; 

-  bioloji  texnologiyanın və gen  mühəndisliyinin (növbəli  əkin,  göy  bitkiləri 

çevirməklə  gübrələmə,  zərərvericilərlə  zəhərli  kimyəvi  maddələrin  yerinə  bioloji 

mübarizə üsulları) inkişafı; 

- qabaqcıl texnologiyaların genişləndirilməsi. O, milli gəlirin maddi və enerji 

 

44 

 

 

sərfini  aşağı  salır,  tullantıları  yeni  texnoloji  proseslər  üçün  dəyərli  ilkin 

materiallara çevirir. 

Qabaqcıl ekoloji istiqamətli texnologiyalar uzaq gələcəkdə əvəzi ödəniləcək 

əlavə  məsrəfləri tələb  edir.  Bu həmin  istiqamətdəki innovasiyaların qarşısını  alır. 

Amma  elə  burada  xüsusi  biznesə  kifayət  qədər  fəaliyyətdə  olan  təsir  vasitələri 

mövcuddur və artıq tətbiq olunur. 

RTEA-nın  müxbir  üzvü  N.B.Paxomova  verilən  problemin  bəzi  aspektlərini 

belə görür: 

“Biznesin  sosial-iqtisadi  məsuliyyət  anlayışı  ilk  növbədə,  iqtisadiyyatda 

təbiətdən  istifadənin  məşhur  “çirkləndirən  ödəyir”  prinsipinin  dərinləşməsi  və 

onun  sahibkarlıqdan  sosial-ekoloji  məsuliyyət  tələbinədək  inkişafı  kimi  izah 

olunurdu.  Bununla  yanaşı,  mütəxəssislər  “sabit  inkişaf  üçbucağı”  çərçivəsində 

sabitlik  prinsipinin  geniş  şərhini  daxil  edilmişlər”.  Bu  yanaşmaya  görə  müasir 

biznesin  qarşısında  üç  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  məqsədlərin:  iqtisadi  səmərəlilik, 

ekoloji məsuliyyət və sosial aktivliyin praktiki fəaliyyətdə birləşdirilməsi məsələsi 

durur. 

Adətən,  nəzəriyyə  və  praktikada  əsas  diqqət  biznesdə  reallaşan  yüksək 

ekoloji öhdəliklərindən və həmin öhdəliklərin onun fəaliyyətinin maliyyə-iqtisadi 

parametrlərinə  müsbət  təsirindən  alınan  sinergetik  (yəni  bir-birini  qarşılıqlı 

gücləndirən) səmərəlilik imkanlarına ayrılır. Sinergetik səmərəliliyin əldə edilməsi 

sabit  rəqabət  qabiliyyətli  biznesdə  -  həm  qısa  müddətli,  həm  də  xüsusilə  orta-  və 

uzun  müddətli  dövrlərdə  özünü  təzahür  etdirir,  bu  da  sosial-ekoloji  təşəbbüs 

sahəsində  imkanları  genişləndirir.  Beləcə,  təbii  mühitə  texnogen  yükləmənin 

azaldılması  və  iqtisadi  nəticələrin  artırılması  kimi  kompleks  məqsədlərə  çatmaq 

üçün  artıq  bir  neçə  ildir  ki,  Avropa  Birliyi  ölkələrində  vergi  sistemi  islahatı 

keçirilir.  Vergi  islahatının  əsasında  “ikili  divident”  konsepsiyası,  yəni  eyni 

zamanda daha yüksək ekoloji və iqtisadi nəticələr əldə edilməsi durur. Bu həm də 

hazırda  bir  çox  ölkələrdə,  o  cümlədən,  Rusiyada  parnik  qazlarının  buraxılmasına 

icazələrlə  (sertifikat)  bağlı  beynəlxalq  ticarət  mexanizminin  yenidən  işlənməsinə 

 

45 

 

 

aiddir.  Bunlardan  başqa,  həmin  mexanizm  Yerin  ekosisteminə  texnogen  və 

antropogen  yüklənmənin  daha  səmərəli  və  seçimi  bazarın  rəqabət  mexanizmini 

stimullaşdıracaq  həlli  yolunun  tətbiqilə  müvafiq  səviyyəyədək  azaldılmasına 

köklənib”[31, s.8].  

Qeyd etmək vacibdir ki, iqtisadiyyatın istiqamətinin dəyişilməsinə başqa bir 

qlobal  problem  -  təbii  sərvətlərin  tükənməsi  də  təkan  verir.  Təbii  sərvətləri  bir 

qayda  olaraq,  tükənməz,  bərpa  olunan,  bərpa  olunmayan  və  şərti  bərpa  olunan 

hissələrə  ayırırlar.  Bu,  kifayət  qədər  özünəməxsusluqlarına  malik  şərti  bölgüdür. 

Beləcə,  prinsipcə  karbohidrogen  xammalı  və  kömür  uzun  müddətə  başa  gələn 

bərpa olunan sərvətdir. Lakin ağac, oduncaq kimi sərvətin tam regenerasiyası üçün 

heç də az vaxt tələb olunmur. Ona görə də bioloji mənşəyə malik sərvətlərin yalnız 

bərpa dərəcəsi və həmin bərpanın apardığı vaxtdan danışmaq olar. 

Bundan başqa, bu və ya başqa sərvətin mümkünlüyü onun hasilat qiymətinin 

dəyərə  nisbətilə  müəyyənləşir.  Məsələn,  Venesuela  və  Kanadanın  neft 

qumsallığından  əldə  edilən  neftin  bir  barrelinin  maya  dəyəri  40-50  dollardan 

yuxarı təşkil edir və o, yalnız dünya neft bazarında neftin qiyməti qalxdıqdan sonra 

sərfəli oldu. 

Eyni  vəziyyət  mədən  yataqlarına  da  aiddir.  Prinsip  etibarilə,  yer  qabığının 

metal  ehtiyatları  kifayət  qədər  çoxdur,  lakin  ən  səmərəli  yataqlar  artıq  çıxarılıb 

qurtarıb. 

Beləliklə,  bəşəriyyət  sərvətləri  nə  qədər  tükədəcəksə,  bir  o  qədər  onların 

maya  dəyərlərinin  daima  artması  problemilə  qarşılaşacaq.  Müəyyən  mərhələdə 

metal  və  mineralların  hətta  kosmik  məkanda  əldə  edilməsinin  sərfəli  olması  da 

mümkündür.