Место и роль США в развитии мировой экономики

2. 2 krizistan keyingi Amerika ekonomikasınıń jaǵdayı

Amerika ekonomikasınıń innovciyalıq mexanizmleri hár túrlı ólshem degi kompaniyalar hám ilimiy shólkemler iskerliginiń kombinatsiyasına kiritilgen bolıp, olardıń hár biri innovciyalıq shınjırda málim bir funktsiyanı atqaradı. Iri korporatsiyalar bul shınjırlarda hám ulıwma innovciyalıq processda tiykarǵı shólkemlestirilgen, birlestiruvchi hám muwapıqlastırıwshı rol oynaydı, eger jańa ashılıw texnologiyasın jańalıq ashıw funktsiyası kóbinese kishi innovciyalıq kompaniyalarda qaladı.

Iri korporatsiyalar, sonıń menen birge, ilimiy-texnikalıq hám islep shıǵarıw iskerligin ámelge asırıw ushın málim bir aymaqtaǵı túrli ólshem degi kompaniyalar, universitetler hám basqa shólkemlerdi birlestirgen " ekonomikalıq klasterler" yamasa " ilimiy baǵlar" dıń etakchi sub'ektleri esaplanadı.
AQSh kompaniyalarınıń jáhán ekonomikası daǵı uzaq múddetli básekige shıdamlılıǵı perspektivalı mútajliklerdi prognoz qılıw hám jaratıw, joqarı texnologiyalı tarawlarda jetiskenliklerge erisiw hám ilimiy-texnikadan tartıp shólkemlestirilgen hám basqarıwge shekem bolǵan barlıq tarawlarda innovciyalıq texnologiyalardı jaratıw hám engiziw qábileti menen belgilenedi.
2008-2009 jıllardaǵı finanslıq-ekonomikalıq daǵdarıstıń paradoksal nátiyjesi. bul derlik xalıq aralıq korporatsiyalardiń finanslıq jaǵdayına tásir etpegeni edi. Bunnan tısqarı, házirgi waqıtta AQShdiń iri kompaniyalarınıń dáramatları eń joqarı dárejede. 2013 jılda AQShdiń eń iri Fortune 500 kompaniyalarınıń jıllıq reytingine kiritilgen kompaniyalardıń jıllıq jıllıq dáramatı 824, 5 milliard dollardı quradı. Bul 2010 jılǵa salıstırǵanda 16, 4 procentke o'sdi hám 2006 jıldaǵı 785 milliard dollarlıq rekord dárejeden asıp ketti [4, p. 112].
2013 jıldaǵı payda kólemi kompaniyalardıń ulıwma satılıwınıń 7 payızın quradı, bul júdá joqarı kórsetkish: Fortune jurnalınıń 500 dane eń iri kompaniyaları ushın 58 jıllıq ortasha tariyxıy dárejesi 5, 14 protsentti quraydı.
Neftdiń joqarı bahası energiya kompaniyalarınıń tiyisli kórsetkishlerine alıp keldi. Exxon Mobil, onıń jıllıq dáramatı 453 milliard dollardı quradı. AQSh, reytingde birinshi orındı iyeledi.
Usınıń menen birge, Amerika ekonomikasınıń tiykarǵı mashqalası rekord dárejede joqarı jumıssızlıq bolıp qalıp atır. 2007 jıl aqırında turaqlılıq baslanǵanınan 2014 jıl basınasha AQShda 8, 5 millionǵa jaqın adam ıssız qaldı jáne bul joytıwlardıń barlıǵı jeke kompaniyalarǵa tuwrı keldi. Krizis nátiyjesinde, házirgi uǵımsızlıq hám biyqararlıq tásiri astında, kóplegen iri kompaniyalar resurslardan jáne de nátiyjeli paydalanıw ushın xızmetkerlerdi kemeytiwdi, nátiyjede miynet ónimliligi asdı. 2007 jılda s&P indeksiniń bir bólegi bolǵan kompaniyanıń hár bir jumısshısı ushın ortasha 378 mıń kisi bar edi. AQSh dolları dáramat, 2013 jılda - qashannan berli 420 mıń dollar. Házirgi waqıtta kompaniyalardıń rekord dárejedegi dáramatlarına qaramay, bántliktiń sezilerli ósiwi ele da júz bermeyapti.
Bunnan tısqarı, 2007 jıldan beri kompaniyalarda qosımsha túrde islengen 1, 1 million jumıs orınlarınıń kópshiligi AQShdan sırtda.

Sırt el degi iskerligi sebepli jaqsı finanslıq nátiyjelerdi kórsetetuǵın iri kompaniyalar jeńis erisip atır. Bul kompaniyalar ózleriniń úlkenligi hám global tásirinen tısqarı, krizis túrli mámleketler hám regionlarǵa hár túrlı intensivlikda hám hár túrlı waqıtlarda tásir kórsetiwi sebepli salıstırǵanda turaqlı pozitsiyalarni iyeleydiler, bul bolsa global kompaniyalarǵa ózleriniń diversifikatsiyalengen shet el operatsiyalarınan turaqlı payda alıw hám jáne de maslasıwshı rawajlanıw strategiyasın jaratılıwma múmkinshilik beredi.

McDonald's kompaniyasınıń sırt elde islep shıǵarılǵan jıllıq dáramatı 2009 jılǵa salıstırǵanda AQSh dáreklerinen alınǵan soǵan uqsas dáwirdegi dáramattan úsh teńdey tez o'sdi. Starbucks eki jıl ishinde sırt el dáreklerinen túsken dáramattı 35 procentke asırdı, usınıń menen birge onıń AQShdagi bólindileri bul dáwirde tek 14 procentke o'sdi. IBM kompaniyasınıń Braziliya, Rossiya, Indiya hám Kitay daǵı operatsiyalardan alǵan tabısı 2013 jılda ótken jılǵa salıstırǵanda 10 procentke o'sdi jáne onıń shet el bólindilerinde sap satıw 12 procentke asdı. 2013 jılda Intel kompaniyasınıń tabısı 12, 9 milliard dollardı quradı. hám birinshi ret Kitayda bul kompaniyanıń jeke kompyuterlerin satıw kólemi basqa hár qanday mámlekette sotilganidan asıp ketti. Braziliya hám Rossiya sawda kólemi boyınsha ekinshi yamasa úshinshi orındı iyeledi. Ulıwma alǵanda, s&P 500 indeksindegi kompaniyalar dáramatlarınıń derlik úshten bir bólegi AQShdan sırtda satıwdan kelip shıǵadı, texnologiyalıq kompaniyalar sektorı ushın bul kórsetkish 50% ten asadı [4, p. 114].
Amerikalıq ekonomist R. Kroznerdiń sózlerine kóre, Amerikanıń kóp milletli kompaniyaları biznesti júrgiziwdiń talay maslasıwshı hám innovciyalıq usıllarınan yamasa " shólkemlestirilgen kapital" dep da atalatuǵın islep shıǵarıw procesin shólkemlestiriw usıllarınan paydalanadılar hám Liberal sawda qaǵıydaları olarǵa bul shólkemlestirilgen kapitaldı sırt el operatsiyalarına ótkeriwge múmkinshilik beredi. Sonday etip, Amerika xalıq aralıq korporatsiyalari texnologiyadan natiyjelilew paydalanadılar hám shólkemlestirilgen yamasa shólkemlestirilgen hám basqarıw kapitalı arqalı basqa mámleketlerdiń xalıq aralıq korporatsiyalariga qaraǵanda natiyjelilew bolıwadı.
Sonday etip, Amerika ekonomikası hám Amerika kompaniyalarınıń innovciyalıqlıǵı haqqında sóylegende, bul innovciyalıqtıń keminde eki tárepin ajıratıw kerek. Biz ilimiy hám texnologiyalıq innovatsiyalar, yaǵnıy ámeldegi ónimlerdi óndiriste sapa ózgeriwi yamasa jańa ilimiy hám texnologiyalıq ideyalarǵa tiykarlanǵan jańa ónimler (tovarlar hám xızmetler) jaratıw hám islep shıǵarıw haqqında gápiramiz.
Ilimiy-texnikalıq innovatsiyalardıń nátiyjesi miynet ońimdarlıǵınıń ósiwi hám ónim bahasınıń tómenlewi yamasa jańa mútajlikler hám jańa ónimdiń jaratılıwı bolıp, bul ámeldegi sawda bazarlarınıń kóbeyiwine, jańa bazarlarǵa shıǵıwǵa hám kompaniya tárepinen jaratılǵan ónimler qarıydarlarınıń keńeyiwine alıp keledi. Ilimiy hám texnologiyalıq innovatsiyalar ushın kompaniyalar maman kadrlar hám zárúr úskenelerge qarjı kirgiziwleri kerek.


Juwmaq

Amerika mámleketi óz ixtiyorida bolǵan qurallardan paydalanıp, mámlekettiń materiallıq, finanslıq hám basqa resurslarini qayta bóliwleydi, AQShdiń xalıq aralıq ekonomikalıq poziciyasin bekkemlew hám Amerika monopoliyalarınıń keńeyiwin keńeytiw ilajların kóredi.

Mámleket ekonomikası daǵı qarama-qarsılıqlardıń kusheytiwi mámlekettiń ekonomikalıq rolin kúsheytiwge járdem berdi, bul ekonomikanı mámleket-monopolistik tártipke salıw sistemasın rawajlandırıwda kórinetuǵın boldı. Bir neshe on jıllar dawamında AQSh ekonomikasın mámleket tárepinen tártipke salıwdıń teoriyalıq túsinikleri hám ámeliy usılları qáliplesti, ekonomikalıq siyasattiń mámleket mexanizmi keń tarqaldı hám qabıllandı.
Amerikanıń eń iri korporatsiyalari ámeliyatı sonı kórsetedi, ekonomikalıq nátiyjelililikke erisiw ushın ekonomikalıq jáne social wazıypalar bir-birine keri bolmawi kerek. Kerisinshe, korporatsiyalardiń da óz xızmetkerlerine, de mápdar táreplerdiń keń sheńberine social jóneltirilganligi juwmaqlawshı nátiyjege iye ekonomikalıq nátiyjelililiktiń ósiwi. Kompaniyalardıń ózleri korporatsiyadiń social juwapkerli minez-qulqlarınıń sebebi ápiwayı ekonomikalıq mápdarlıq ekenligin tán aladılar.
Mısalı, Cisco sırtqı hám ishki social máselelerge munasábeti boyınsha jaqsı abırayǵa iye hám nátiyjede dúnyanıń barlıq iri mámleketlerindegi eń ózine tartatuǵınlı jumıs beretuǵınlardıń on danalıǵına kiredi. Kompaniya basshısı jan CHambersdiń sózlerine kóre, " biziń korporativ social juwapkershiliktegi tabıslarımız biznes degi jetiskenliklerge qanday aylanıwı tańlanıwlanarli".
Bir qatar máselelerge qaramay, AQSh jáhán ekonomikasında etakchi orındı iyelep, eń kóp tavar hám xızmetlerdi islep shıǵaradı, kópshilik tolıq hám salıstırmalı ekonomikalıq kórsetkishler boyınsha etakchi orındı iyeleydi.
AQSh sanaat islep shıǵarıw kólemi boyınsha dúnyada birinshi orında turadı. Olar búgingi kúnde global dán kiripiniń yarımına tuwrı keledi. Mámlekettiń kirip iskerliginde barǵan sayın zárúrli orın tutatuǵın xizmet kórsetiw tarawı jedel rawajlanıp atır.
америка конкурентоспособность кризис экономика