Microsoft Word 33. Mohiraxon 180-185

---

180 
GORDON ALPORTNING SHAXS XUSUSIYATLARI KONSEPSIYASI 
HAQIDA
1
Rahmatullayeva Mushtariy Parda qizi, Mirzo Ulug‘bek nomidagi 
O‘zbekiston Milliy unversitetining Jizzax filiali o‘qituvchisi
 
2
Yo‘lchixo‘jayeva Mohiraxon Obidxo‘ja qizi, Mirzo Ulug‘bek nomidagi 
O‘zbekiston Milliy unversitetining Jizzax filiali talabasi 
 
Anotatsiya:
Allport nazariyasi shaxsning strukturalist nazariyalarining bir 
qismidir. Ushbu nazariyalar shaxsiyat - bu o‘ziga xos tuzilish bilan uyushtirilgan 
xususiyatlarning konfiguratsiyasi, degan fikrga asoslanadi. 
Kalit 
so‘zlar:
shaxs,nazariya,yondashuv, shaxs strukturasi,dispozitsion 
konsepsiya. 
Psixologiyada shax muammosini yoritishda bir qancha konsepsiyalar mavjud 
bo‘lib,bu nazariyalar shaxs xulq-atvorining umumiy elementlarini o‘rganish bilan 
bog‘liq. Ular psixologiya va sotsiologiyaning mahalliy va xorijiy vakillari yangi 
nazariyalarni yaratadigan yoki eskilarini takomillashtiradigan savollarga 
asoslanadi.
1.
Shaxsiy rivojlanish mexanizmi tug‘ma yoki orttirilgan; 
2.
Uning shakllanishining eng muhim yosh davri; 
3.
Shaxs tuzilishining dominant jarayonlari ongli yoki ongsizdir; 
4.
Erkin irodaning mavjudligi, shaxsning o‘z xatti-harakatlarini nazorat 
qilishi; 
5.
Insonning ichki dunyosi ob'ektiv yoki sub'ektiv tushunchadir. 
Shaxs - ijtimoiy individ, shaxsni xarakterlovchi munosabatlar, faoliyat va xulq-
atvor majmui.Psixologiyada shaxsiyat nazariyalari - bu farazlar, ta'riflar to‘plami 
bo‘lib, ular yordamida shaxsiy rivojlanish mexanizmlari o‘rganiladi. Ularning 
asosiy vazifasi inson xatti-harakatlarini tushuntirish, shuningdek, uni oldindan 
belgilashni o‘rganishdir.Tarix davomida odamlarni bir-biridan farq qiladigan, 
o‘ziga xos talqin qilish, aktyorlik va yashash tarziga ega bo‘lgan xususiyatlar 
to‘plami chuqur o‘rganilgan.Ushbu o‘ziga xos naqsh biz odatda shaxsiyat deb 
biladigan narsadir. Shaxsiyat mavhum tushuncha bo‘lib, ko‘plab yondashuvlardan 
izohlanadi.Ushbu yondashuvlar orasida ba'zilar shaxsiyat har bir inson uchun 
o‘ziga xos konfiguratsiya deb hisoblashadi, ikkalasi ham bir-biriga o‘xshash emas. 
Shunday qilib, har bir inson mutlaqo noyobdir, garchi boshqalar bilan ba'zi 
o‘xshashliklarni topish mumkin. Ushbu nuqtai nazar biz idiografik yondashuv deb 
hisoblaymiz, buning maksimal ko‘rsatkichi Gordon Allport va uning shaxsiyat 
nazariyasi.Shaxsiyat muallifga, nazariy oqimga va u bilan shug‘ullanadigan 
yondashuvga ko‘ra juda xilma-xil tarzda kontseptsiya qilingan. Allport misolida 
ushbu muhim psixolog shaxs shaxsni sub'ektning fikrlash uslubi va harakatini 
belgilaydigan psixofiziologik tizimlarning dinamik tashkiloti deb hisoblaydi. 

---

181 
Ushbu elementlar orqali Allport shaxslarning xulq-atvor uslubini tushuntirishga 
qaratilgan nazariy tizimni yaratadi. Shu bilan birga, shaxsiyat o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘lgan magistral elementga muhtoj. Ushbu o‘qi muallif 
chaqiradi Shaxsiy, bu differentsiatsiyalangan shaxs sifatida o‘z-o‘zini anglash. Gap 
sub'ektning o‘zini turli xil xususiyatlar, tajribalar va istaklar bilan 
birlashtirilganligi, farqlangan mavjudot bo‘lishni o‘z-o‘zini anglashi kabi idrok 
etishi haqida. Allportning shaxsiy nazariyasida, Borliqning o‘zi haqidagi ushbu 
tasavvur turli xil omillar bilan shakllangan deb hisoblanadi.
Shaxsiyat - bu sub'ekt faoliyatidan xulq-atvor naqshlarini hosil qiladigan 
uyushgan tizimning bir turi sifatida tushunilishi mumkin bo‘lgan element. Uning 
tashkil etilishini tushuntirish va xulq-atvorni o‘rganish va bashorat qilishga imkon 
berish uchun uni tashkil etuvchi elementlarning asosiy va eng asosiy 
xususiyatlarini hisobga olish kerak.Xususiyatlar - bu turli xil ogohlantirishlarni 
to‘plam sifatida baholashga imkon beradigan element biz shunga o‘xshash tarzda 
javob bera olamiz, bizning xatti-harakatlarimiz ularga mos keladi.Xususiyatlar 
ruhiy jarayonlar va fiziologik tarkibiy qismlar o‘rtasidagi birlashma nuqtasi sifatida 
tushuniladi, bu birlashma bizning ishlashimiz uchun javobgardir. A) 
Ha, Allportning ta'kidlashicha, xususiyatlar har doim ham shunga o‘xshash tarzda 
harakat qilish istagini qo‘zg‘atadi.Bu biz hayot davomida turli xil tajribalarni 
boshdan kechiradigan doimiy ravishda "narsa" ekanligimiz haqidagi g‘oya haqida. 
Bu bizning hayotimiz tarixining asosi, biz qilgan sayohatni talqin qilish uslubimiz 
va bundan kelib chiqadigan xulosalar sifatida tushunilishi mumkin.Biz passiv 
shaxslar emasligimiz, lekin o‘z tajribamizni va hayotimizni o‘z harakatlarimiz 
bilan o‘zgartirganligimizni anglash, bu shaxsiyatni birlashtirganda juda muhim 
qismdir. Biz o‘zimizni qimmatli mavjudot deb bilamiz.Bu qiyosiy element bo‘lib, 
u bir tomondan ishlashning o‘zi va boshqa tomondan unga atrof-muhitning 
reaktsiyasini hisobga oladi. Boshqacha qilib aytganda, bu sizning fikringizcha 
boshqalar o‘zingizni o‘ylaydi.Shaxsning bu qismi shaxsning o‘ziga xos qiziqishlari 
borligini anglashni anglatadi, bu elementlar biz uchun muhimdir. Ushbu maqsadlar 
va maqsadlar xulq-atvorni boshqaradigan harakat vektorini tashkil qiladi.Atrof-
muhit taqdim etishi mumkin bo‘lgan turli xil muammolar va talablarga 
moslashuvchan echimlarni topish qobiliyatini o‘z-o‘zini anglash. Bu o‘ziga 
ishonch bilan chambarchas bog‘liq.Idiografik yondashuvning asosiy namoyandasi 
sifatida Allport har bir kishining xulq-atvor naqshlari o‘ziga xos va sub'ektlar 
o‘rtasida farq qiladi deb hisoblagan. Shunga qaramay, odamlarda odatda o‘ziga xos 
xususiyatlar, masalan, qaramlik, tajovuzkorlik, jamoatchilik va tashvish kabi 
xususiyatlar mavjud, deb hisoblashadi, shuning uchun ham shunga o‘xshash 
naqshlarning bo‘lishi odatiy hol emas. Har bir insonni o‘ziga xos xususiyatiga ega 
qiladigan narsa bu shaxsiyat xususiyatlari o‘rtasidagi munosabatlar va ularning 
qaysi birida ajralib turishi. 
Shaxsiy xususiyatlarni sub'ektning umumiy xulq-atvori uchun qanchalik 
aniqlanishiga qarab tasniflash mumkin, muallifning uchta asosiy xususiyatlarini 
hisobga olgan holda.Ular asosiy xususiyatlar deb hisoblanadi shaxsning o‘ziga xos 

---

182 
yadrosining bir qismi bo‘lgan shaxsiyat xususiyatlari, odamning xulq-atvor 
repertuarining aksariyat qismiga ta'sir qiladi va belgilaydi. Ya'ni, ular har bir 
shaxsning yashash tarzida ko‘proq vaznga ega bo‘lganlardir.Markaziy 
xususiyatlari shaxsning xatti-harakatlariga ta'sir ko‘rsatadigan xususiyatlar 
to‘plami turli xil sharoitlarda. Ular, odatda, bir-biridan mustaqil bo‘lib, 
ijtimoiylashish kabi cheklangan xatti-harakatlar majmuasiga ta'sir qilishiga 
qaramay, bizning ishlashimiz va bizdagi tendentsiyalarda qatnashadilar. 
Bu omillarning barchasi Allport nazariyasini shaxsga tarkibiy nuqtai 
nazardan ma'no berishga harakat qiladigan murakkab elementga aylantiradi, bu 
shaxsiylik nazariyasining asosiy xususiyatlari har bir inson o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega kompozitsiya orqali tuzilganligidir. har bir inson va inson - bu 
hayot o‘tishi bilan harakatsiz qolish bilan chegaralanib qolmaydigan, lekin qurish, 
tajriba o‘tkazish va maqsad va vazifalarni bajarish uchun o‘z muhitida faol ishtirok 
etadigan mavjudot.Allportning shaxsiyat nazariyasi nafaqat mazmuni, balki turli 
mafkuralar va nazariy qarashlarning uyg‘unligi tufayli ham qiziqarli. 
Bu har bir insonni o‘ziga xos va har xil qiladigan o‘zgaruvchilar ta'kidlanadigan 
idiografik nuqtai nazardan cheklanganligidan qat'iy nazar,
 
Allport tomonidan 
o‘rnatilgan nazariya shuni ko‘rsatadiki, har bir insonning konfiguratsiyasi o‘ziga 
xos bo‘lsa-da, odatdagi xatti-harakatlar naqshlari mavjud, chunki shaxsiyat 
xususiyatlari, odatda, tug‘ma elementlarga bo‘linadi. Xuddi shu tarzda, garchi 
uning nazariyasi tabiatan mavjud bo‘lsa-da, xatti-harakatni tushuntirishda vaziyat 
omillarining ta'sirini e'tiborsiz qoldirmaydi, shu bilan xatti-harakatni biologik va 
atrof-muhitning kombinatsiyasi sifatida ko‘radigan interaktivistik pozitsiyalarga 
yaqinlashadi.Va 
nihoyat, 
Allport 
nazariyasi 
shaxsning 
strukturalist 
nazariyalarining bir qismidir. Ushbu nazariyalar shaxsiyat - bu o‘ziga xos tuzilish 
bilan uyushtirilgan xususiyatlarning konfiguratsiyasi, degan fikrga asoslanadi, bu 
esa shaxs ushbu tuzilishga muvofiq harakat qilishga moyil bo‘lganligi sababli 
kelajakdagi xatti-harakatni bashorat qilishga imkon beradi.