Microsoft Word Dissertasiya Gunay Rustamova docx

 

 

1.3 Dövlət büdcəsinin idarə edilməsində xəzinədarlığın rolu 

 

Büdcənin  idarə  edilməsi  –büdcə  vəsaitlərinin  yığılması  və  istifadəsi  üzrə 

büdcə  prosesinin  mühüm  mərhələsidir.  Bu  icra  prosesində  icra  hakimiyyəti 

orqanları, maliyyə  və 

vergi  orqanları, kredit  təşkilatları,  hüquqi  və  fiziki 

şə

xslər–vergi ödəyiciləri  vəbüdcəvəsaiti  alanlar  iştirak  edirlər. 

Azərbaycan  Respublikasında  büdcələrin  xəzinədarlıq  vasitəsilə  icra 

edilməsi müəyyənləşdirilmişdir.  cra hakimiyyəti orqanlarına büdcələrin icrasının 

təşkili və icra edilməsi, büdcə hesablarının və büdcə vəsaitlərinin idarə edilməsi 

həvalə  edilir.  Göstərilən  orqanlar  büdcə  vəsaitlərini  alanların  və  bütün 

sərəncamların xəzinədarları sayılırlar və büdcə idarələrinin tapşırığı ilə və adından 

büdcə vəsaitləri tədiyyələri  həyata  keçirirlər. 

Büdcənin  icrası  xəzinənin  vahidliyi  prinsipinə  əsaslanır.  Bu  prinsip  daxil 

olan  gəlirlərin  və  büdcə  kəsirinin  maliyyələşdirilməsi  mənbələrindən 

daxilolmaların  vahid  büdcə  hesabına  götürülməsini  və  nəzərdə  tutulan  bütün 

xərclərin vahid büdcə hesabından  həyata  keçirilməsini  nəzərdətutur. 

Azərbaycan Respublikası büdcə sisteminin bütün səviyyəli büdcələri vahid 

xəzinə prinsipi  əsasında icra  edilir. 

Xərclər  üzrə  büdcənin  icrası  xərclər  siyahısı  üzrə  nəzərdə  tutulmuş 

tədbirlərin  maliyyələşdirilməsinin  təmin  edilməsi  deməkdir  və  bir  neçə 

mərhələdən ibarətdir:  

               1.  Büdcəbölgüsünün   tərtibi,  təsdiqi   və büdcə vəsaitlərinin sərəncamçılara 

çatdırılması. 

Azərbaycan  Respublikası  büdcə  sisteminin  bütün  səviyyəli  büdcələrinin 

icra edilməsini müvəkkil icra orqanları büdcə bölgüsü əsasında  həyata keçirirlər. 

Büdcə  bölgüsü  üzrə  büdcə  vəsaitlərinin  baş  sərəncamçıları  tərəfindən 

rüblərə  bölünməklə  Azərbaycan  Respublikası  büdcə  xassələrinin  funksional  və 

iqtisadi  təsnifatına  uyğun  təsdiqedilmiş  büdcə  əsasında  sərəncamçılar  və 

---

26 

 

büdcədən  vəsait  alanlar  üzrə  tərtib  edilir  və  büdcənin  tərtibinə  məsul  olan  icra 

hakimiyyəti orqanına təqdim edilir. 

2.  Büdcə  öhdəliklərinin  limitləri  haqqında  bildirişlərin  təsdiqi  və  onun 

sərəmcamçılara və  büdcə vəsaiti alanlara  çatdırılması. 

Büdcə öhdəliyi–büdcəni icra edən orqanın büdcə haqqında qanuna və icmal  

büdcə bölgüsünə uyğun yaranan, müəyyən edilmiş müddət ərzində müvafiq büdcə 

vəsaitlərinin xərclənməsini  həyata  keçirmək üzrə borcudur. 

Büdcə  öhdəlikləri  limiti  –  büdcəni  icra  edən  orqanın  büdcə  haqqında 

qanuna  və  icmal  büdcə  bölgüsünə  uyğun  yaranan,  müəyyən  edilmiş  müddət 

ə

rzində  müvafiq  büdcə  vəsaitlərinin  xərclənməsini  həyata  keçirmək  üzrə 

borcudur. 

Büdcə  öhdəlikləri  limiti  –  büdcəni  icra  edən  orqan  tərəfindən  sərəmcam–

çılar və büdcədən vəsait alanlar üçün üç ay müddətinə müəyyən edilən və təsdiq 

edilən büdcə öhdəliklərinin həcmidir. 

Sərəncamçılar  və  büdcədən  vəsait  alanlar  üçün  büdcə  öhdəlikləri  limitləri 

büdcəni icra edən   orqan  tərəfindən  baş  sərəncamçılar  tərəfindən  təsdiq  edilən 

büdcə vəsaitlərinin bölgüsünün lahiyələri əsasında təsdiq edilir. Büdcə öhdəlikləri 

limitləri  büdcəni  icra  edən  orqan  tərəfindən  onların  qüvvədə  olduğu  müddət 

başlanana qədər bütün sərəncamçılara və büdcədən vəsait alanlara çatdırılır. 

1.

 Büdcə təxsisatları haqqında bildirişlərin təsdiqi, onun sərəncamçılara və büdcə 

vəsaitləri alanlara  çatdırılması ; 

Büdcə  təsisatları  haqqında  bildirş  aldıqdan  sonra  büdcə  idarəsi  müəyyən 

olunmuş  formada  gəlirlər  və  xərclər  smetasını  tərtib  və  təsdiq  olunmaq  üçün 

yuxarı büdcə vəsaitləri sərəncamçılarına   təqdim etməlidirlər. 

2.

 Büdcədən  vəsait alanların xəzinə öhdəliklərinin qəbul edilməsi ; 

Büdcə vəsaitlərini alanlar onlara çatdırılmış büdcə öhdəlikləri limitləri gəlirlər və 

xərclər smetaları hüdudunda xərclərin həyata keçirilməsi, xərclərin və tədiyyələrin 

aparılması  üçün  lazım  olan  tədiyyə  və  digər  sənədlərin  tərtib  edilməsi  yolu  ilə 

tədiyyələrin həyata keçirilməsi üzrə xəzinə öhdəliyi qəbul edirlər. 

---

27 

 

Ödəmə  sənədlərinin  formalarını  Azərbaycan  Respublikası  Maliyyə 

Nazirliyi Mərkəzi Banklara razılaşdırmaqla  təsdiq  edir. 

3.

 Xəzinə öhdəliklərinin icra edilməsinin  təsdiqi ; 

Büdcəni icra edən orqan xərclərin icra edilməsi üçün lazım olan ödəmə və 

xərcləri  büdcə  idarəsinin  təsdiq  edilmiş  gəlirlər  və  xərclər  smetasının  və  büdcə 

limtlərinin  tələblərinə  uyğunluğunu  yoxladıqdan  sonra  büdcə  vəsaitlərinin 

xərclənməsini  aparır.  Təqdim  edilən  sənədlərin  siyahısı  və  formaları  icra 

hakimiyyəti orqanının hüquqi aktı ilə təsdiq  edilir. 

Büdcəni icra  edən  orqan xəzinə 

öhdəliklərinin 

icrasını 

qəbul 

edilməsindən aşağıdakı  hallarda imtina  edəbilər : 

         - Qəbul  edilmiş xəzinə öhdəlickləri tələblərə cavab vermədiyi zaman; 

         - Qəbul edilmiş xəzinə öhdəliklərinin büdcə haqqında  qanuna,  çatdırılmış 

büdcə təxsisatlarına və büdcə öhdəlikləri limitlərinə uyğun gəlmədiyi zaman ; 

             -  Qəbul  edilmiş  büdcə  öhdəliklərinin  büdcə  idarəsinin  təsdiq  edilmiş

 

gəlirlər və xərclər smetasına uyğun gəlmədiyi zaman. 

       - Xərclərinblokirovkasızamanı. 

Xərclənmişbüdcəvəsaitlərininhəcmitəsdiqedilmişxəzinəöhdəliklərininhəcmi

nə uyğunolmalıdır. 

Dövlətbüdcəsininicrasıprosesindəzərurətyarandıqdamüvafiqicrahakimiyyəti 

orqanlarıbüdcətəsnifatınauyğunolaraqtəsdiqedilmişxərcmaddələrihəddində 

dəyişiklik  aparabilər. 

Bütün 

ölkələrdə 

xəzinədarlıq 

maliyyə 

resurslarını, 

maliyyənin 

mərkəzləşdirilmiş dövlətmənbələriniözündə əksetdirir. 

Xəzinədarlıq  sistemi  (Treasury  system)  –  maliyyə  planlaşdırılması,  büdcənin 

icra  edilməsi,  nağd  dövriyyənin  idarə  olunması,  kassa  əməliyyatları,  maliyyə 

uçotu,  daxili  audit,  daxili  və  xarici  borcların  idarə  edilməsi  funksiyalarını  icra 

edən  bütün  təşkilati  qurumların  73  X  məcmusudur.  Bu  sistem  çox  mürəkkəb 

informasiya  axınlarının  idarə  edilməsi  sistemidir.  Həmin  sistemin  ən  mühüm 

xüsusiyyəti  onun  xəzinədarlıq  hesabı  açmaq  hüququna  malik  olmasıdır.  Ölkədə 

---

28 

 

olan  digər  dövlət  idarələrindən  heç  birinin  belə  hüququ  yoxdur.  Xəzinədarlıq 

sisteminin  yaradılmasında  əsas  məqsəd  büdcə  təşkilatlarının  fərdi  maliyyə 

hesablarına daimi nəzarəti həyata keçirməkdir. 

Bir çox hallarda artıq faktiki xərclənmə, həmçinin vəsaitlərin böyük həcmdə 

kəsrlə  xərclənməsi  büdcə  və  proqramların  tərtibi  zamanı  bütün  amillərin  nəzərə 

alınmaması ilə bağlıdır. Şişirdilmiş büdcə və gəlirlərin qeyri-real proqnozları icra 

Zamanı büdcəyə yenidən baxılmasınavə "büdcənin dəfələrlə işlənilməsi"adlanan 

arzuolunmaz praktikanın tətbiq edilməsinə gətirib çıxarır. Büdcə təsdiq edildikdən 

sonra  Maliyyə  Nazirliyi  büdcənin  icrasını  onun  tərtibi  zamanı  özünün 

formalaşdırdığı  xüsusi  qiymətləndirməyə  əsasən  həyata  keçirir.  Xəzinədarlıq  isə 

büdcənin  icrasını  gəlirlərin  səviyyəsi  ilə  müqayisə  edir  və  faktiki  daxilolmaların 

vəziyyətindən  asılı  olaraq  dövlət  büdcəsində  nəzərdə  tutulan  vəsaitlərin  istifadə 

edilməsinə  icazə  verir.  Beləliklə,  vəsaitlər  Maliyyə  Nazirliyi  və  xəzinədarlıq 

tərəfindən müəyyən edilmiş proseduralara uyğun büdcədən silinir. 

Respublikamızda  bazar  münasibətlərinin  daha  da  gücləndirilməsi  zərurəti 

ilə əlaqədar olaraq mövcud iqtisadi mühitə uyğun olan və aparılan iqtisadi siyasəti 

tamamlayan real dövlət büdcəsinin tərtibi, onun icrası zamanı dövlət vəsaitlərinin 

səmərəli idarə edilməsinin təşkili ən zəruri həyati məsələlərə çevrildi. 

Beynəlxalq təcrübə və respublikamızda maliyyə sistemi mövcud vəziyyətdə 

bu  məsələlərin  düzgün  və  beynəlxalq  standartlara  uyğun  həll  edilməsi  üçün 

müvafiq  təşkilati  tədbirlərin  həyata  keçirilməsini  və  praktiki  olaraq  alternativ 

olmayan  təşkilati  qərarın  qəbul  olunmasını  tələb  edirdi.  Bu  qərar  Respublika 

Maliyyə Nazirliyinin nəzdində Dövlət Xəzinədarlığının yaradılması idi. 

Azərbaycan  Respublikası  Maliyyə  Nazirliyinin  Dövlət  Xəzinədarlığı 

Agentliyi  dövlət  büdcəsinin  kassa  icrasını  həyata  keçirən  və  həmin  maliyyə 

ə

məliyyatlarının  uçotunu  aparan,  büdcə  xərcləri  üzrə  dövlətin  adından  büdcə 

təşkilatları qarşısında öhdəlikləri qəbul edən, Azərbaycan Respublikasında dövlətə 

məxsus maliyyə vəsaitlərinin vahid mərkəzdən idarə edilməsi, bu vəsaitlərin daxil 

olması və məqsədyönlü xərclənməsi sahəsində cari nəzarəti həyata keçirir. 

---

29 

 

Agentlik  vəzifə  və  hüquqlarını  Azərbaycan  Respublikasının  bütün 

ə

razisində  bilavasitə  rayon  və  şəhər  üzrə  maliyyə  idarələrinin  və  şöbələrinin 

xəzinədarlıq strukturları və regional (zona) xəzinədarlıq orqanları vasitəsilə həyata 

keçirir. 

Deyilənləri  ümumiləşdirərək,  xəzinədarlıq  sistemininin  yaradılması  aşağıdakı 

səbəblərdən zəruri olmuşdur: 

 -  əməliyyatların  avtomatlaşdırılmış  qaydada  aparılması  vasitəsilə  büdcə-  maliyyə 

uçotu.  Bu,  büdcə  mədaxillərində  dəyişikliklər  baş  verərkən  dövlət  xərclərini 

nəzarətdə  saxlamağa  imkan  verən  operativ  və  birmənalı  informasiya  alınmasına 

yardımçı ola bilər;  

-  vergilərin  və  büdcənin  daha  dolğun  informasiya  bazasında  proqnozlaşdırılması. 

Belə  proqnozlar  əsasında  büdcə  gəlirlərinin  mədaxilində  baş  verən  dəyişikliklərə 

operativ reaksiyanı təmin etmək mümkündür;  

 -  Proqnozlardan  istifadə  etməklə  həyata  keçirilən  maliyyə  planlaşdırması. 

Xərclərin hüdudlarının dəqiqləşdirilməsi əsasında nağd vəsaitin gələcək hərəkətini 

müəyyənləşdirmək olar.