Microsoft Word Hazir secilmis eserleri mir celal doc
Yüklə 2,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Səkkizinci fəsil
Qatar vağzalda dayanıb köksünü ötürəndə zəng səsləndi. Deyəsən bu səs o qədər qüvvətli idi ki, dəmir yol ilə şəhər arasında olan bütün həddi-səddi vurub dağıtdı. Vağzal qapıları taybatay açıldı. Əlində çamadan, bağlama, patefon, kitab, xurcun, kağız torba, çaydan və qeyri azuqə, qucağında uşaq olan, ya tamam əli boş adamlar vaqonlara sarı yönəldilər. Biletini göstərən, şeylərini vaqona qoyanlar elə sevinir, elə möhkəm otururdular ki, deyəsən ölənəcən bir daha vaqondan yerə düşməyəcəklər. Yola salanlar gedənlərdən çox idi. İnstitutda qış tətili başlanmışdı. Tələbələr dəstə-dəstə evlərinə yola düşür, qış istirahətinin bir saatını da hədər keçinmək istəmirdilər. Oğlan, qız bir-birinə qarışmışdı. Görüşən, ayrılan kim, vidalaşan kim. Birinci dəfə idi ki, Rübabə Bakıdan çıxırdı. Birinci dəfə idi rayona gedirdi; birinci dəfə idi atasından ayrılır, "yad" bir oğlana qoşulurdu. İmtahan kitabçasında yazılan fənlər siyahısının qabağında boş yer qalmadığını görəndən sonra Vahid arxayınlaşmış, tətilə evə getməyə tədarük görmüşdü. Rübabə ona bir dəfə: "Getməyəcəksən!" deyəndə o uşaq kimi yalvardı, ailəni, xüsusilə balaca bacısını könlü istədiyini dedi. Vahidin bu görüşdən əsas məqsədi anası idi, ancaq ana sözünü Rübabənin yanında dilinə gətirmədi. Rübabəni də qonaq çağırdı. Rübabə atasından izin aldı. Əslinə baxsan Vahid qonaq çağırmasa da Rübabə onunla gedəcəkdi. Əvvəla, ona görə gedirdi ki, rayonu, kəndi görsün, vətəni yalnız coğrafiyadan tanımaq, kənd həyatını hekayə və romanlardan öyrənmək Rübabə üçün eyib olardı. "Kəndi qoy aqronomlar öyrənsin" deyən qızlara Rübabə istehza ilə baxırdı. O, öz ixtisasını, - ev tikmək, insanlara məskən qurmaq işini - xalqın zövqündən kənarda təsəvvür edə bilmirdi. "Biz nə qədər oxusaq, yenə yaxşı mühəndis xalqın özüdür. Bizim borcumuz elmin hökmü ilə xalqın istəyini 291 birləşdirməkdir. Tikdiyimiz binalar kəndlinin, kolxozçunun zövqünə, məişətinə, güzəranına uyğun olmalıdır". Rübabə ilə həkim qızlar arasında mübahisə olurdu. Onların bəzisi, institutu bitirib kəndə getmədiyini, rayonun mədəniyyətsizliyi, şəraitin pisliyi, bəzi kənd işçilərinin kobudluğu ilə bəraətləndirirdi. Böyükxanım adlı bir uşaq həkimi Rübabəni sadəlövh adlandırıb gülür və deyirdi: - Ağzın isti yerdədir. Allah qoysa kəndə təyin olunarsan, onda görərsən... Birinci həftə qapına azı bir yüz elçi gəlməsə mənə söy! Başda rayon icraiyə komitəsinin sədri, ayaqda milis nəfəri, kommunxoz buxqalteri, məhkəmə katibi... Hərəsi elində məktub qapına gələndə onda halını soruşaram. Bənd olanların əlindən çamadanını da qoyub qaçacaqsan... - A Böyükxanım, niyə gülməli söz danışırsan?! Rayonlarda az məsul qadın işçiləri var? Elə bunların hamısına məktub gəlir? Bəzi axmaqları niyə nümunə çəkirsən! Böyükxanım ciddiyyətlə başını əyərək cavab vermişdi: - Əlbəttə gəlir. Ancaq öz yerlilərinə o qədər girişə bilmirlər. Elə ki, qıraqdan geldi, işi bitdi. Ələ gətirməmiş qapısından çəkilməyəcəklər... Rübabə bu mübahisələrdə qətiyyət göstərsə də, aciz qalırdı; çünki kəndi görməmişdi, gəzməmişdi. Doğrudur. Rübabə onların rəyinə inanmırdı. Bu fıkirləri şəhər mübtəlalığı, ərköyünlük, tacir əhvali-ruhiyyəsi sayırdı. Amma yenə də kəndi görmək, aydın təsəvvür almaq istəyirdi. Bunun üçün münasib vaxt indi idi. Vahiddən gözəl yol yoldaşı olmayacaqdı. Bir də Rübabə şəxsən Vahidin ailəsini görməyi, onun ata-anası ilə yaxşı tanış olmağı çoxdan arzulayırdı. Bilirdi ki, qızın oğlana qoşulub getməsini söz eləyərlər. Bunları yadına salmaq istəmirdi; çünki nə öz ailəsinə, nə Vahidə və onun sadə atasına bunlar yaraşmazdı. Kəndə getməyin üçüncü səbəbi Vahiddən ayrıla bilməməsi idi. Vahid ilə ünsiyyəti elə yerə gəlib çatmışdı ki, heç biri o birindən kənarda yaşamır, yaşaya bilmirdi. Tətil günləri tələbələrin sevdiyi, intizarını çəkdiyi bir vaxtdır. Ancaq Vahiddən ayrılmaq qeydi olduğu üçün Rübabə bu günləri arzulamazdı. İllah da anasının vəfatı Rübabənin sevincinin yarıdan çoxunu itirmək deməkdi. Vahid de elə buna görə Rübabəni aparmaq, qüssəsini unutdurmaq mühitini, havasını təzələmək istəyirdi. 292 Vağzalda da, qohum-əqrəba yola salanda da ana kədəri Rübabəni tərk etmədi. Vaqonun pəncərəsindən aşağı baxanda özünə tərəf çevrilən ata baxışını, qoca xanəndənin gülər üzünü, nəvazişi və şəfqətli nəzərlərini, tanışların vida gülüşlərini, yaylıq oynadan əlləri gördü. Bunlar bir dəstə çiçək kimi sanki, pəncərəyə sarı tutulmuşdu. Rübabə baxıb fərəhlənir, uğura doğru getdiyinə inamı artırdı. Ancaq bu gül dəstəsinin ortası yox idi, orada qaralan boşluqmu idi, ya lalə sinəsinə çəkilən dağdı, matəm əlaməti idi? Rübabə o qaranlıq nöqtədən boylanan anasının solğun, həyəcanlı çöhrəsini gördü. Şirinxanım qızının uzaq səfərə getdiyini eşidib məzardan qalxmışdı... O, yenə xəstədir. Rəngi qaçmış, gözləri qızarmış, dodaqları ağarmışdı. Arıq, uzun və qüvvətsiz qollarını açıb zəif səs ilə yalvarır: "Qızım, Rübabə, səni sağlığımdakı kimi istəyirəm. Qızım, tez qayıt, qabağına gələcəyəm!". İncə bir riqqət Rübabənin könlünü parçaladı. Baxışını anasının xəyalı simasından ayırmadı. Səttarzadə qızının bir nöqtəyə dikilən gözlərindən qəlbindən oyanan kədəri oxudu. Rübabənin ürəyindən keçənlər sanki gizli bir yol ilə onun qəlbinə axdı. Atanın gözlərindən axan yaş balanın yanaqlarında işıldayan incilərə cavab oldu. Rübabə vaqonun dəhlizinə çıxıb tamaşa eləmək istəyirdi. Vahid stansiyaları, kəndləri, şəhərləri göstərirdi. Kürdəmirdən sonra təbiət dəyişdi. Boz, çılpaq, quru və bəzən də mazutlu çöllər, təpələr əvəzinə məhsuldar torpaqlar, sıx məskənlər başlandı. Yol kənarları bağ-bağçalıq, otlaq idi. Naxır, sürü otlayırdı. Çaylar düzənliklərdə qıvrılaraq sakitcə axır, kəndin saf havası adamı həvəsə gətirirdi. Azuqə ilə yüklənmiş ovçular uzaqlara gedirdilər. Buludlu mülayim hava, qışı yox, payızı andırırdı. Bəzən açılan, bəzən inadkar uşaq kimi tutulan üfüqlər, ötəri səpələnən yüngül yağışlar sanki Vahidə, vətənin təbiəti haqqında söyləmək istəyirdi. Elə yer olmurdu ki, qatar dayananda Vahid düşməsin. Gah böyük və sarı heyvanlar, gah Şirvanın gülöyşə, şirin nan, qırqovul, kərpic kimi camış qatığı, təndir çörəyi, bandaxdan kəsilmiş Gəncə üzümü... Rübabəni ən çox maraqlandıran kəndlilər, yerli camaat idi. Bunların bəzisi qiyafəsini dəyişməmişdi, lakin çoxusu təzə dəb ilə paltar . 293 geymişdi. Ancaq bu libas onların kənd xüsusiyyətini örtmürdü, əksinə, daha da qabarıq göstərirdi. Demək olar ki, onların çoxunda paltara bir laqeydlik, etinasızlıq gözə çarpırdı. Görürdün, gözəl və yenicə mağazadan alınmış kostyum geyinən bir kolxozçu unlu torbanı, ya meyvə səbətini qoltuğuna vurub budur gedir. Bir başqası yun şalvarını uzun-boğaz çəkmənin quncuna güc ilə yerləşdirmiş, kostyum üstündən qayış bağlamışdı... Bunlar vaqona girəndə nə danışdıqlanın, nə hərəkətlərini dəyişirdi. Rəftarlarında sərbəstlik, təbiilik hakim idi. Öz evlərinə gəlirmiş kimi arxayın, zarafatlaşa-zarafatlaşa vaqonda özlərinə yer eləyirdilər. Oturan kimi hamı ilə yoldaşlaşır, tanış olur, əhvallaşırdılar: - Əmioğlu, səfəriniz haradır, allah qoysa? Rübabə bunların sadəliyinə, güləşqabaqlığına baxdıqca xoşu gəlirdi. Vahiddən soruşurdu. Vahid onları yaxşı tanıyırdı: - Kəndli, - deyirdi, - çox böyük sinifdir. Qədim sinifdir. Fəhlə sinfi iki- üç əsrlik yol gəlirsə, bunlar neçə min illərdir yoldadırlar, kəndlilər həmişə əkib-becərib, biçib, yığıb, xırman vaxtı isə taxılı özgəsi aparıb. Həmişə başlarına döyüblər. Bunlara yaz əkinçi, qış dilənçi deyiblər. Sabir bəy zülmünü yaxşı göstərib: Vur, vur ki, gətirınəyibdir arpa! İnsan dözməz bu şarpa-şarpa? İnqilabın böyük qələbələrindən biri bunların ayılmasıdır. Görürsən, Rübabə, onlar vaqona girəndə ev yiyəsi kimi tərpəşirlər. Keçmişdə vaqonlarda kəndli cınqırını çəkə bilməzdi, indi az qalırlar konduktora qanun öyrətsinlər. Rübabə xoş bir hiss ilə dedi: - Nə qədər sadədirlər. Camaat içində öz evlərindən, arvad-uşaqlarından danışırlar. - Onlar zəhmətlə böyümüşlər. Əmək indi onlara vacib vərdişdir. Ürəkləri, süfrələri, qapıları, əlləri dilləri kimi açıqdır. Səmimiyyətləri, səxavətləri, qonaqpərəstlikləri, dostluqları qəribədir. Başını kəs, istədiyindən dönməz. Ərəblər neçə əsr babalarımızın başına qamçı, qapaz yağdırıb, dediklərinə inandıra bilmirdilər. Qılınc zoruna "Allahü-əkbər" dedirdiblər. Kəndli yaxşı başa düşür ki, "Allahü-əkbər" filan onun əkin- tikininə faydasızdır. 294 Biz bunların sadəliyindəki səmimiyyəti saxlamalıyıq. Sadəlövhlük, avamlıq qalıqlarını isə atmalıyıq. Görürsən, ayaqqabılarını, libaslarını, papaqlarını təzələmişlər. Bu asandır, başlarını təzələmək isə mürəkkəbdir, çətindir. Ona görə də ziyalılarımızın mühüm işi kənddədir. Kəndlini başa saldıqca, özü başlayır köhnə adətlərlə mübarizəyə! - Məsələ yalnız köhnəlikdə deyil. Hər köhnəni köhnə olduğu üçün atmaq, hər yenini yeni olduğu üçün tutmaq uşaq xasiyyətidir. Yeni köhnədən yaxşı deyilsə, yeniliyin mənası yoxdur. Saç burmaq, dodaq boyamaq Avropadan gəlmə adətdir, amma yaxşı adət deyil! Xalqın gözü sərraf gözüdür. Onun min illər boyu davam edib gələn yaxşı adətləri də var. Qocaya hörmət eləmək, qonağın hardan gəlib, haraya getdiyini soruşmaq, müsibətə düşən adamın başına yığılıb təsəlli vermək, kömək əli uzatmaq... Bunlar hamısı köhnə şeylərdir, ancaq təki bu köhnəlik insanlarda çox olaydı, həmişəlik olaydı. - Mən köhnəlik kəndlilərin avamlığına deyirəm. Avamlıq ilə səadət barışmamışdır, barışmayacaq da. * * * Rübabə Sadıq kişinin alçaq, daş hasarlı həyətinə girəndə ürəyi döyündü. Nabələdliyindən necə hərəkət etmək lazım olduğunu, bu saat qabağına çıxacaq adamlara nə cavab verməli olduğunu kəsdirə bilmirdi. Ürəyində arzuladı: "Sadıq kişi özü çıxaydı!". Vahidin qolunu buraxmamışdı, sanki ondan kömək istəyirdi. Xəyalına gəldi ki, "kənd yeridir, söz eləyərlər". Tez əlini çəkdi, yavaş və müntəzir addımlarla həyətin bir tərəfində təmiz, şüşə pəncərələri ilə onlara baxan, qoşa sütunlu eyvanını qucaq kimi açıb çağıran, ikimərtəbəli evə doğru yeridi. Alt otağın böyük qapısı cırıltı ilə açıldı. Bir dəstə arvad-uşaq şadyanalıq ilə səslənib, gələnlərin qabağına çıxdılar. Onlar Vahidin əmisi qızı Dilara, qonşu qız Gülab, Gülabın uzaq qohumu Bədirnisə arvad və məhəllə uşaqları idilər. Balaca, uzunsaç, uzuntuman, başmağını sürütləyən bir qız uşağı Vahidin boynuna atıldı. - Qağam gəldi, ay ana! Qabağa çıxanların arasında ortaboy, enlisifət bir qadın vardı. Görən kimi Rübabə tanıdı: "Odur, anasıdır". Qadın ağır-ağır yeriyib, Vahidin boynunu qucaqladı. Sonra Rübabəyə döndü. Onu diqqətlə süzdü, evə gələn bir səadət kimi, sevinc və ürəkaçıqlığı ilə qarşıladı: 295 - Çox xoş gəlmisən, qızım! Evim-eşiyim sənə qurbandır. Rübabə onun ehtiramına bircə "sağ olun!" dedi. Bunun az olduğunu hiss edib soruşdu: - Bəs Sadıq əmi hanı? Qonum-qonşu Rübabə ilə Fatmanın danışığına diqqət yetirirdilər. Xüsusilə qızlar, nabələd quş kimi geyimi, gəlişi, duruşu və danışığı ilə təzə görünən Rübabənin tamaşasına durmuşdular, maraqla ona baxıb pıçıldaşırdılar, pıçıldaşıb baxırdılar. Fatma qonaqlara kürsü çəkdi: - Əyləşin! Oxuyanlar dünən, srağagündən gəliblər. Biz də nigaran qalmışıq. Pirolmuş, əl boyda kağız yazmır, demir, ata-anadır, gözü yoldadır axı? Vahid əl-üzünü yuyurdu, dəhlizdən qışqırdı: - Ay ana, qonağın yanında az danla məni! - Qonaq niyə olur, Rübabə özümüzünküdür. Sənə nə? - Özümüzünkü yaxşı bilir ki, mən tez-tez kağız yazıram. Rubabə təsdiq elədi: - Doğrudur, yazır. - Yazmağına sözüm yox, amma bir bizə də yazsın da. Rübabə qızaran kimi oldu, lakin qadının söhbəti göstərirdi ki, o ayrı şeydən danışır. - Bir çamadan dəftər gətirir. Görürəm, tifıl onları bir-bir əli ilə yazır. Deyirəm, ay bala, barmaqların qabar olar, bu nədir? Bakı dərsi də ağırdı. Amma əl boyda kağıza nə var. Arada yazarsan. Vahid bacısını yanına çağırdı: - Necəsən, maral bacım. Böyümüsən, yaxın gəl görüm! Sənə şəkilli kitab gətirmişəm. Fatma arvad o biri otaqda çay-çörək hazırlayırdı. Gümüş stəkanaltılarını, qaşıqlarını tələsə-tələsə dolabdan çıxarır, mürəbbə, gülab tədarük edirdi. O, qonağının, bəlkə də gələcək gəlininin gəlişinə son dərəcə şad idi, ürəyində deyirdi: "Həyalı balamdır, qapıya gələn inək südlü-bərəkətli olar! Yazın sığırçını kimi uçub gəlib, qədəmi xoş olsun, ilahü". Vahidin başladığı iş ata-anası üçün, xüsusilə anası üçün qorxulu bir iş idi. Fatma çox görmüşdü, oğlan özgə vilayətlərdə biri ilə danışır. Əvvəllər sözləri bir-birinə xoş gəlir, uyuşurlar, ata-ananın yanına 296 gəlirlər. İki ay keçməmiş evdə mərəkə qalxır, qohum-əqrəba bir-birinə dəyir, gəlin - həyasız qız isə xanimanı dağıdası olur. Vahidin gətirdiyi qız özünə bab idi. Sadıq kişi Bakıdan qayıdanda "Bir xanəndə qızının bənd olduğunu, Vahidin də, deyəsən rəy verdiyini" söyləmişdi. Hətta onların evinə getdiyini, atasının nəcib adam olduğunu, ondan çox hörmət gördüyünü demişdi. Bu xəbər ana iftixarı ilə sevinən Fatmanı bir yandan da təşvişə salmışdı. "Zamana qızlarını tanımaq olmur. Quzu kimi uşağını lotuya rast gələr. Uzaq olsun! Başı pozulandan sonra Allah görsətməsin, yığışdırmaq olmaz..." Kişidən hey soruşdu. Qızın əsil-nəslindən, "cəld-əbasından" tutmuş gün- güzəranına, ev-eşiyinə, boy-buxununa, pal-paltarına, əndamına qədər, duruşuna, oturuşuna, dərsinə, mərifətinə, sözünə-söhbətinə, yar-yoldaşına, tay-tuşuna qədər hər şeyi xəbər alırdı. Ancaq Bakıda beş günün qonağı olan Sadıq kişi bunları bilə bilməzdi. Bilsə də onda hövsələ nə gəzir, qıçını qıçının üstünə qatlasın, "arvad ilə arvad söhbəti" başlasın. - Nə bilim, a rəhmətliyin qızı, adamdır də, pis olsa, gedə yaxın getməz. Zamana işlərini o səndən, məndən yaxşı bilir. Xeyir olar inşallah! , İndi daha Fatmanın nə süala-sifarişə, nə də Sadıq kişinin izahına ehtiyacı qalmışdı. Bacasından ay düşmüş - gəlini öz ayağı ilə gəlib çıxmışdı. Fatma Rübabənin gözəlliyinə sevindi, çünki o, qız üçün gözəlliyi şərt sayan analardan idi. Oğlunu evləndirmək fikirlərilə uğraşanda bu etiqadı daha da bərkimişdi. El arasında gözəlliyə uymağı pis sifət sayırlar, misallar çəkirlər. Amma Fatma ağıllı olsa da, çirkin qızların çoxunu ocaq başında qalan görmüşdü. Fatma arvad da öz gəlini haqqında tələbkar olacaqdı, kamal cəhətinə bəlkə də güzəştə gedərdi, amma çirkinliyinə yox. "Kamalı qazanmaq olur. Sovet hökuməti məktəblər açıb, çobanları dağdan aparıb, dörd-beş ildə oxumuş eləyir, yola salır. Qız uşağını da öyrətmək, isinişdirmək olar. Amma çirkinin əlacı yoxdur, hökumət də düzəldə bilmir. Göz-qaşını min bəzə, Biməzəsən, biməzə! 297 Bir də zəmanə qızları açıqdırlar: "Bacı, - deyirdi, - oğlan ki, yastıq yoldaşını kifir gördü, gözü qıraqda olacaq. Qırağa baxan göz də çaş bitər. Axırı düzəlməz. Brilyant kimi qız olmasa Vahidi adaxlamaram. Qoy ayı qucağında görsün, ulduza baxanda gözü qamaşmasın". Rübabə bu tələblərə münasib idi. Ucaboy, qaraqaş, alagöz, güləş-qabaq, gərdənli, durna kimi! Bu təsvir Fatmanın xəyalından keçəndə ixtiyarsız dili tərpəndi. Səs ilə dedi. Vahid ona yanaşıb pıçıltı ilə soruşdu: "Ana, durna kimə deyirsən?". Fatma oğlunun üzünə baxdı, hər ikisi gülümsədi. Göyün bir yeri top düşmüş dam kimi sökülmüşdü. Ağ, seyrək buludları aralayaraq, günorta günəşi oradan düz Sadıq kişinin eyvanına, əlində güllü çaynik dayanıb dəmləyən Fatmaya baxırdı. Fatma çayniki samovarın başına qoyub dayandı, üstünə tikmə dəsmal saldı. Gözünü göylərə dikdi. O, fəzada günəşi yox, arıçı evinə gəlin gələn Rübabəni görürdü. Rubabə sanki qəsdən eyvanın qənşərində dayanıb gülümsəyir, salam verirdi. Fatma sükutu ilə, müntəzir duruşu ilə işıqdan və təbəssümdən kiçilən gözləri ilə ona xoşgəldin edib içəri qayıdır, analıq sandığını onun "mübarək qədəmlərinə" tökmək istəyirdi... Bu sandıqda Fatma arvadın nəyi yoxdur... Hələ oğlu bir yaşa çatmamış, sünnət toyunda kirvənin gətirdiyi töhfələrdən tutmuş bu günə qədər əlinə keçən qiymətli, əziz nə varsa hamısınm üstünə sanki qızıl su ilə "Vahid" yazılmışdı. Belə əziz-girami oğulun nişanlısı quru evə gəlməməli idi. Bunun üçün Fatmanın hər tədarükü var idi. Ağır sandıq seçmə parçalarla dolu idi. Bacı mənə bax, qayçıkəsməz, gendədur, şəmsiqəmər, qaymağıxara, gülməxmər, naz-naz örpək, tirməkürdü, güləbətin, zərxara... Körpəsini əlində oynadan zamanlar Fatma nəzərində Vahidi böyüdüb gənc bir oğlan eləyər, həmin parçaları geyinən yaraşıqlı bir gəlini onun qabağında, fərş döşənmiş zalda süzdürərdi. Qızın qızıl ətəklikləri xoş və xəfif gülüş kimi səslənər, döşündə babaxanası parıldar, təsəkqabağı yenicə doğmuş ay kimi cilvələnərdi. Oğlan buxara papağını çıxarıb mıxdan asar, qollarını dala əyib, çuxasını soyundurmağı tələb edər, qızüzəncirli saatını taxçaya qoyar, arxalığının ögənini qatlayar, bardaş qurub oturar, əl suyu istərdi... Bunlar indi Fatmaya nə qədər köhnə gəlirdi. Utandığından bu arzularını dilinə gətirmirdi. Vahid indi komsomol oğlandır. Mühəndislik 298 oxuyur. Qələmi, ağlı-kamalı ilə tanınır. Adaxlısı da özü kimi, "Arıçı oğlu Vahid incinar". Fatma bu xəyaldan sonra dayanar, ürəyində deyərdi: "Belə də olarmış!.. Nişanlısı da özü kimi!.." Fatmaya heç kəs dərs verməmişdi. Heç kəs sandıqdakı parçaları, təsək- məsəyi, çadra-çarşabı pisləməmişdi. Ancaq nədənsə bunların hamısı onun gözündən düşmüşdü. Gəncliyində, qocalıq günlərinin şadlığı, dincliyi üçün yığdığı bu şeyləri xəyalına gətirəndə məyus və narahat olurdu, övladı üçün elə bir aqibət hazırladığına xəcalət çəkirdi. Rübabə gələndən sonra Fatmanın sevinci, təlaşı daha da artmışdı. Uzun illərdən bəri gözlədiyi oğul toyu, gəlin gətirmək mərasimi çatmışdı. Xəyal, arzu yox, həqiqət olmuşdu. Öz-özünə deyirdi: "Hanı sənin tədarükün, incinar oğula layiq işlərin hanı? Rübabəyə paltolar gərəkdir, sən çaşıb saxlamısan. Kostyumlar əvəzinə kürdü almısan. Ağır sandıqların, yüngül mücrülərin nəyə lazımdır?.. Kitab şkafları, yazı cihazları, stullar, bufet, patefon, belə-belə şeylər gərək..." * * * Sadıq kişi Məşədi Qasımla gəldi. Xoş-beşdən, Səttarzadə haqqında əhval soruşandan sonra oğluna döndü: - Sizin dalınızca çıxmışdım. Son maşın da gəldi, yəqin elədim ki, sabaha qaldınız. Vahid nəqliyyat ittifaqının maşını ilə yox, ayrı maşınla gəldiklərini dedi. Sadıq kişi həmişəki kimi Bakıdan, qəzetlərdən soruşmamış özü söhbətə başladı: - Məşədi ilə aşağı düşmüşdük. Bakıdan gələn vardı. Nağıl hazırlığına. - O nə deməkdir? Yığırlar, zaqatovka gedir. Deyir, hərə gerək nağıl borcunu versin. Vahid dedi: - Siz necə, borcunuzu verdiniz, ya yox? - Mən başlasam kağız, mürəkkəb çatmaz. Gedin dedim, özüm Bakıya gələcəyəm. - Bakıda nə tapacaqsan onları? 299 - Mən niyə, onlar tapacaq. Şuşada gəlib tapan, Bakı qəsdinində məni tapmaz? Rübabə dedi: - Əmi, mehmanxana adı çəkmə, evimizə nə gəlib? - Məsəl deyirəm də. Vahid kişinin sayıq salmaq istədi: - Evinizi o nağıl hazırlayana tanıtsanız, özünüzü də nağıla düzər... Sadıq sözü dəyişdi: - İstəyirik artel düzəldək. - Nə arteli? - Fermadır, nədir, arıçılıq barədə. - Haqqın yolunu tapdınız axırda. Xahiş eləyən çoxdurmu? - Vardır, var bir yeddi-səkkiz nəfər. Binasını qoyandan sonra dalısı gələcək. Rübabə söhbətə qarışdı: - Arılar çoxdanın artelidirlər, bir işləyir, bir də yeyirlər. Sadıq kişi öz hünərindən söhbət düşınüş kimi arılardan həvəslə deməyə başladı. - Onların aləmi var, qızım. Böyüyün sözünə baxmağı, ağzıbir olmağı, tənbəli cərgədən çıxarmağı, qənaəti, təmizkarlığı... nəyini deyim, çox pak heyvandır. Təki biz insanlar çox şeyi onlardan öyrənəydik! Vahid dedi: - Ata, onların şüuru yoxdur. Nə eləyirlərsə... Bu söz Sadıq kişinin xoşuna gəlmədi: - Şüur nəyə deyirsən? Bişüur o adama deyərəm ki, iki əli ilə bir başını dolandırmır. Sən onların mərifətinə bax! Ananın başı ağrıyanda hamısı yas saxlayır, Özgəsinin başını yarmaq, tikəsini əlindən almaq üçün olan şüur nəyə lazımdır? O şüur deyil, zülmdür. Müsəlman şüuru... - Şüuru yaxşı işlərə sərf etmək olar. - Arılar eləyir də... Mən də onu deyirəm... Sadıq həvəslə anların əmək bölgüsündən, yazbaşı qaynayan həyatlarından söhbət elədi. Sonra dedi: - Danışın görək, cavanlar, sizlərdə nə var, nə yox, a Vahid! O nədir, o mərdimazar oğlu Gəldiyev yenə oralardadır? 300 * * * Bu yerlərin nə gözəl gecələri var! Xüsusilə, qışda hava qaranlıqlaşan, çıraqlar işaran kimi tərəddüd kəsilir. Hər şey istirahət sükutuna batır. Ay aşağıdan, dağlar ardından, Araz üstündən qalxanda, yuyunmuş kimi tərtəmiz, gümüş bədəni ilə görünəndə, bütün aləmə - evlərə, həyətlərə, küçələrə, dərələrə, təpələrə, düzlərə, dağlara ağ bir örtük çəkilir. Hər şey yatır, dünya xəlvət görünür. Ay səssiz yerişi ilə sanki qalxmaq, göylərin üst qatında, piləkli, abı gərdəyin dalındakı yatağına girmək üçün tələsir. Tamaşadan doymaq olmur. Ancaq ayazdır. Fatma arvad Rübabəni səsləyir: - Qızım, özünü soyuğa verərsən ha! Bakıya ağlın getməsin. Bura dağ yeridir, ayaz kəsir! Rübabə içəri qayıdır. Otaqda adam xarici aləmi, sükutu, soyuğu tamam unudur. Üzlərdə şənlik, deyib-gülmək, çalıb-çağırmaq həvəsi görünür. Səkkiz gündür ki, Rübabə gəlmişdir. Bunun beşini kənar evlərdə, qonaqlıqlarda keçirmişdir. Vahidin qohumları, dostları növbə ilə onları çağırırlar. Şirin söhbətdə keçən gecələrin xoş dəqiqələrindən ayrılmaq olmur. Ev sahibi gecə qonaqları buraxmır. Səhər çayını da orada içirlər. Rübabə cürbəcür insanlar ilə tanış olur. Həkim Böyük-xanımın söhbətini xatırlayır. "Bunlar hamıyamı, həmişəmi belə hörmətlidirlər? Bəs yalanmı deyirdilər? Bəlkə mənə hörmətləri Vahidin xatirinədir?" Vahidin xatirinə də olsa, elin adeti də olsa, bu ehtimalın hər ikisi Rübabəyə xoş idi. * * * Bu səhər Vahid Rübabəni Cıdır düzünə tamaşaya aparmalıydı: - Rübabə, - dedi, - buraların tamaşalı vaxtı bahardır. Söz ver ki, yayda da gələrsən. İstəyirəm bu düz, bu dağlar al-əlvan geyinəndə, Qarabağın esil xanəndələri şeyda bülbüllər səs-səsə verəndə baxasan... Rübabə dedi: - Baharda, gül-çiçək açılanda çox yer gözəl görünür. Ancaq zəngin təbiət qışın qış vaxtında da seçilir. Bu kəmər dağlar, şiş qayalar, 301 günün altında parıldayan təmiz, sədəf qar, bu dərələr, hamısı zehnimdə qalacaqdır, unudulmayacaqdır. Onlar uşaq sanatoriyasının yanından diklənib düzə çıxdılar. Əl ağacına söykənərək, yavaş-yavaş yeriyirdilər. Rübabə Vahidin qolunu buraxmırdı. Addımbaşı dayanıb ətrafa, şəhəri üzük qaşı kimi əhatə edən qarlı dağlara, sıldırım qayalara baxır, buranın nə üçün Qala adlandığını düşünürdü. Qayalar içində, qaya biçimində tikilən xan evləri, sanki buzdan sürüşüb düşməmək üçün divara yapışmışdı. Vahid böyük bir şairin cəzalandığı yeri, xanın qəzəb yerini Rübabəyə göstərdi. Divar kimi dik təpədən göz işlədikcə baxırsan, dərənin təki görünmür. Daş tullayıb qulaq asırsan. Bir dəqiqədən sonra quyudan gələn kimi səsi eşidirsən. - Xanın daş qəlbi varmış! Adamların qolu dalısına bağlanar, dərəyə atılarmış. Rübabə bu söhbəti eşidə bilmədi. Əlini ürəyinin başına qoydu. Ayağının altındakı sərt qayalara, daşlara, quru kollara, buzlamış qumlara baxdı, sanki onların şahidliyini soruşurdu. Onlardan səs çıxmırdı. Qış günəşi isə ağır- ağır əsrlik təmkinilə qalxır, şəhərin üstündən ötür, getmək istəyirdi. Bu da həmin günəşdir. Bu da xanın, xaqanın cəza dəstələrini görmüş, "müqəssirlər" fəryadını, yetimlər naləsini dinləmişdir... Rübabənin xəyalına gəldi ki, meşə ilə bu təpə yapışmalı, bu məzar dəstəsini örtməli idi; heç olmazsa qanlı qətllərə təbiət mane olaydı! Vahid dedi: - Eh, Rübabə, insan çox qəddar olmuşdur. Öz həmcinsini məhv etmək üçün, o vasitə tapır. Bu dərəyə baxanda yadıma böyük, lakin bədbəxt bir sənətkar düşür. Simnarı, şahın tələbi ilə Xəvərnəq sarayı tikən ustanı deyirəm. Onu öz əsəri ilə məhv edirlər: tikdiyi uca sarayın başından yerə atırlar. - Onun təqsiri nə idi? - Təqsiri onun qabiliyyəti idi. Daha yaxşı saray tikmək, hünərini artırmaq meyli idi. Şah paxıllıqdan elədi, istəmədi ki, ayrı adamda da gözəl mülk olsun... Nizami sənətkarın faciəsini ürək ağrısı ilə təsvir etmişdir. Rübabə dərənin o tayında, lap aşağıda qarda yüyürən bir adam gördü. Qarlı günlərdə ətraf kəndlərdən ova çıxan çox olur. Kəklikdə 302 qəribə bir axmaqlıq var. Adamı görən kimi uçub qaçmır, başını qara soxub arxayın dayanır. Yüyürən adam doğrudan deyəsən quş tutmuşdu. Nə isə çantası ilə əlləşirdi. Meşədən pırıltı ilə bir dəstə kəklik uçdu. Güllə elə şaqqıldadı ki, deyərdin, dağlar yarıldı, təzədən dərələr açıldı. Bir kekliyin özünü yerə çırpdığını Rübabə gördü: "Ovçular nə imansız olurlar..." Onlar şəhərə tərəf enəndə Muşu kəndi tərəfdən gələn ovçular ilə qabaqlaşdılar. Ortayaşlı, başlıqlı plaş geymiş birisinin sol böyründə bir dəstə başı kəsilmiş quş vardı. Ovçu Rübabənin dayanıb mərhəmət hissi ilə baxdığını duydu: - Qızım, - dedi, - ürəyiniz yuxa olur, bilirəm, amma bunlar bizim üçün yaranmışdır. Bunu dedi, çantasından bir turac açıb Vahidə verdi. Vahid götürmək istəmədi. Ovçu təkid elədi: - Al deyirəm sənə! Rubabə dedı: - Nahaq vurursunuz bu yazıqları. Bunlar dağlar üçün yaranıblar. Ovçu dedi: - Biz də "dağ başına" qoymaq üçün vururuq. - Bilirsiniz bunun yamacda uçması nə gözəldir? - Buludda olması da yaxşıdır, plov buludunda! - Qarlı dağdan pırıldayıb uçması adama ləzzət verir. - "Yağlı dağın" başında oturmağı da adama dad verir. Rübabə ovçunun üzünə baxıb gülümsədi. Vahid quşu aldı. - Ay Rübabə, - dedi, - söz güləşdirmə. Sən romantiksən, bunlar yeddi arxadan realistdirlər! |