Microsoft Word Investisiya f?aliyy?tini huquqi t?nziml?nm?si docx

Enerji Xartiyasına Müqavil&nin

investisiya münasib&tl&rinin t&nziml&nm&sind& &h&miyy&ti
Enerji Xartiyasına Müqavil d h m investor, h m d investisiya m fhumuna geniş açıqlama verilir. Razılığa g l n t r fin qüvv d olan qanunvericiliyin uyğun olaraq müvafiq dövl tin razisind yaşayan v ya v tandaşlığa malik olan fiziki ş xsl r (m. 1 (7)); müvafiq dövl tin qanunvericiliyin uyğun olaraq t sis olunmuş mü ssis v ya t şkilat (m. 1 (7)) investisiya münasib tl rin subyekti kimi xarakteriz olunur.

İnvestisiya anlayışına is investor t r find n birbaşa v ya dolayısı il idar edil n v ya ona m xsus aktivl rin bütün növl ri kimi-maddi v qeyri-maddi, h mçinin daşınar v daşınmaz mlak v dig r mlak hüququları kimi, icar , ipoteka, girov v mlakın saxlanılması hüquqları; kompaniya v ya mü ssis d pay (iştirak) formaları v ya s hm, h mçınin öhd lik, paylı mü ssis nin v ya kompaniyanın borc öhd liyi, t l b hüququ; enerji sektorunda h r hansı t s rüfat f aliyy tini h yata keçirm k üçün qanuna sas n veril n ist nil n lisenziya v icaz (m. 1 (6)) v ya kontrakt üzr qanuna uyğun t qdim edil n ist nil n hüquq, g lirl r, qli mülkiyy t aid edilir.

Müqavil nin 10-cu madd sind n z rd tutulur ki, razılığa g l n h r bir dövl t öz

razisind dig r razılığa g lmiş dövl tin investorlarına idar etm , istifad , sahiblik v s r ncam verm d h r hansı ayrı-seçkiliy yol verm m li v stabil, b rab r, lverişli v ş ffaf ş rait yaratmaqla investisiyaları t şviq etm lidirl r. Müqavil nin investisiya f aliyy tinin h yata keçirilm si rejimi il bağlı qeyd olunur ki, heç bir halda bel investisiyalara beyn lxalq hüquqla, h mçinin müqavil öhd likl ri il t qdim olunan rejimd n az lverişli olan rejim t qdim olunmamalıdır (m. 10 (1)). Beyn lxalq t crüb y gör , investisiya sazişl ri bir qayda olaraq ya milli, ya da lverişli rejim saslanır. Bu müdd anın t fsirind n d bel bir n tic ld etm k olardı, lakin h min madd nin 3-cü b ndind n z rd tutulan müvafiq dövl tin öz investorlarına v yaxud da ist nil n razılığa g l n üçüncü dövl tin investoruna t qdim olunan rejimd n az lverişli olmayan rejimin t qdim olunmasına çalışacaqlarını qeyd etm l ri (m. 10 (2)) h min normanın “yumşaq hüquq” ( soft law) xüsusiyy ti il bağlıdır.

Avropa Enerji Xartiyası qeyri-ayrı-seçkilik prinsipini minimal standartı kimi daha

lverişlilik prinsipini yalnız b yan etmiş, milli rejim prinsipin g ldikd is bu haqda 6sas sazişin v ya Protokolun q bul olunacağını n z rd tutur (IV bölm : Yekun qaydalar). Müqavil nin 10-cu madd sinin 4-cü b ndind qeyd olunur ki, 3-cü b ndd n z rd tutulan (y ni milli v yaxud da daha lverişli) rejimin t qdim olunması il bağlı öhd liyi ks etdir n 6lav Müqavil imzalanmalıdır. Müqavil d investisiya qoyuluşunun ilkin m rh l sind h min prinsipl rin n z rd tutulmaması keçid iqtisadiyyatlı dövl tin çoxt r fli sazişl özl rini xarici investorun, transmilli korporasiyaların qarşısında enerji resurslarının hasilatı v idar çiliyi kimi strateji bir sah d öhd likl ndirm k ist m m si il bağlı olmuş müvafiq münasib tl rin rejimil bağlı ikit r fli sazişl r üstünlük verilmişdir. Enerji Xartiyasına Müqavil d daha lverişlilik prinsipi yalnız investisiyaların t minat v t hlük sizliyi sah sind n z rd tutulduğu halda ilkin invsetisiya m rh l si üçün differensiasiya olunmuş rejim ifad edilib.

Enerji Xartiyasına Müqavil nin 10-cu madd sinin 6 (b) b ndind qeyd edilir ki, razılığa g l n t r f ist nil n vaxt, dig r razılığa g l n t r fl rin investorlarının enerji sektorunda t s rrüfat f aliyy tinin bir hiss sin v yaxud bütün növl rin üçüncü b ndd göst ril n rejimi könüllü olaraq t qdim etm k öhd liyi götür bili r. Bel öhd lik Katibliy bildirilir v “VC 6lav sin ” daxili edil r k Müaqvil y uyğun olaraq m cburi qüvv k sb edir.

Enerji Xartiyasına Müqavil keçid iqtisadiyyatlı dövl tl rin iqtisadi maraqlarını t min etm kl yanaşı, h m d qlobal iqtisadi mexanizmil rin t şviqini n z rd tutan GATT-1994 qaydalarına istinad edir. Buna misal olaraq üzv dövl tl r

• 
  millin qanunvericiliy gör xarici kapitallı mü ssis l rin mü yy n sayda milli
  

mt l rd n m cburi istifad sini;

• 
  hüququları m hdudlaşdıran xüsusi ixrac qaydasını;
  
• 
  istehsal olunan mt l rin ixracına kvotanın qoyulmasını v s. t şviq ed bilm zl r.
  

Xarici kapitalın millil şdirilm si zamanı Müqavil dal tli, çevik v effektli konpensasiya formulasından çıxış edir.

Beyn lxalq investisiya hüququnda “konpensasiyasız ekspropripasiyaya yol verm m k” prinsipi Müqavil üçün d xarakterikdir. Müqavil nin13-cü madd sind millil şdirm y (ekspropripasiya) mü yy n hallarda

• 
  dövl t maraqlarını t min etm k m qs di il ;
  
• 
  ayrı-seçkilik olmadan;
  
• 
  z ruri hüquqi prosedurları gözl m kl ;
  
• 
  çevik, dal tli v effektli konpensasiya verm kl yol verilir.
  

İnvestor millil şdirm h yata keçir n dövl tin qanunvericiliyin uyğun olaraq h min dövl tin müvafiq m hk m sin v ya dig r s lahiyy tli müst qil orqana qiym tl ndirm v öd m il bağlı müraci t etm k hüququna malikdir (m. 13(2)). Müqavil d müharib , h rbi konflikt, v t ndaş ita tsizliyi v başqa analoji hadis l r zamanı d ymiş z r r gör restitusiya (öd m ) n z rd tutulur (m.12). 6mlakın m hv olmasına gör çevik, kifay t q d r d effektli restitusiya v ya öd m rejimi v ist nil n t nzimetm növü üçün

razisind müvafiq hadis l r baş vermiş dövl tin öz investorlarına, ist nil n razılığa g l n dig r t r fin investorlarına v ya üçüncü dövl tin investorlarına t qdim olunan rejimd daha lverişli rejim t qdim edilir.

Beyn lxalq sazişl rd İnvestisiya t dbirl rinin ticar t aspektl ri üzr Sazişd olduğu kimi t r fl rin investorlarının s rmay l rin dal tli v b rab r rejim t qdim etm k öhd liyi n z rd tutulur (m.10(1)). Beyn lxalq hüquqda “ dal tli rejim” “hüquq, qanunvericiliyin sasında”, “beyn lxalq hüququn m nb l rind n z rd tutulan t l bl r müvafiq”, “investisiya idxal ed n dövl tin öhd likl rin müvafiq” qaydad t fsir olunur. “B rab r” rejim is bütün t r fl rin, o cüml d n, investorun, onun m nsub olunduğu investisiya ixracçısı v investisiya idxal ed n dövl tin maraqlarını t min etm yi n z rd tutur.

İnvestisiyaların müdafi si v yaxud da d ymiş z r r gör dal tli konpensasiya prinsipi beyn lxalq hüquqi ifad y malik olduğu kimi, dövl tdaxili hüquqla da t sbit edilib. Xüsusi mülkiyy tin qanunla qorunması Prinsipi, ilk növb d konstitusiya sasına malikdir. AR Konstitusiyasının 13-cü madd sind qeyd olunur ki, AR-d mülkiyy t toxunulmazdır v dövl t t r find n müdafi olunur.

Konstitusiyanın 29-cu madd sind is dövl t v ictimai ehtiyaclar üçün mülkiyy tin özg ninkil şdirilm sin yalnız qabaqcadan olan d y rini dal tli qaydada öd m k ş rti il yol verilir, mlakın tam müsadir sin is icaz verilmir. El h min madd d mülkiyy tin m hk m qaydasında müdafi si prinsipi ks olunub (m.29.IV). Bu konsititusion norma yalnız milli investorlar üçün deyil, h mçinin xarici s rmay çil r d şamil edilir. Bel ki, Konstitusiyanın 69.I madd si cn bil r v v t ndaşlığı olmayan ş xsl r üçün milli rejim prinsipi n z rd tutur . Milli rejim prinsipi Xrici investisiyaların müdafi si haqında 1992- ci il Qanunda v dig r aktlarda da t sbit olunub.

Az rbaycan Respublikası Konstitusiyasında (1995) xarici investorlar üçün qanunvericilik t minatı il bağlı mü yy n sistem f aliyy t göst rir. 29-cu madd d qeyd edilir ki, heç ki mülkiyy tçinin irad sinin ksin olaraq onu mülkiyy tind n m hrum ed bilm z. Yalnız m hk m nin q rarı mülkiyy t hüququnun m cburi k silm si üçün sas ola bil r.

Xarivi investisiyaların müdafi si il bağlı dig r t minat millil şdirm v ya ekspropriasiya baş verdikd n sonrakı prosesi hat edir. Beyn lxalq hüquq “t bii ehtiyatlar üz rind dövl t suverenliyi” (AR Konstitusiya,m.14) hüququndan doğan dövl tin xüsusi mülkiyy ti millil şdirm k hüququnu tanıyır v q bul edir, lakin beyn lxalq hüquqda formalaşmış “ dal tli konpensasiya verilm d n millil şdirilm y yol verm m k” prinsipi milli qanunvericilikd d ks olunub (AR Konstitusiyası, m.29.IV) v h min prinsip

müvafiq olaraq investora, o cüml d n xarici investora d ymiş z r rinin v zinin öd nilm si mexanizmi t minat üçün hüquqi sas yaradır.

Müvafiq prinsip AR-in neft kontraktlarında t r fl rin hüquq v v zif l rinin, ilk növb d , hökum t t minatlarının sasını t şkil edir. Abşeron d niz blokunun k şfiyyatı, işl nm si v hasilatın pay bölgüsü haqqında Şevron şirk til ARDNŞ arasında 1997-ci ild bağlanmış Sazişd qeyd edilir ki, Podratçı t r fl rin heç bir hüquqların m nafey v

mlakı AR-in h r hansı hakimiy t orqanlarının h r hansı h r k tl ri n tic sind ekspropriasiyaya, millil şdirm y v ya başqa ş kild özg ninkil şdirilm y c yin t minat verilir. Lakin “T minat” müdd alarına baxmayaraq, Podratçı t r fin h r hansı hüquqları, m nafel ri v mlakı ekspropriasiya edil rs , millil şdiril rs v ya başqa ş kild özg ninkil şdiril rs , hökum tin, lverişli konyuktura ş raitind qdl maraqlı olan alıcının v satıcının mövcudluğu ş raitind n qd pulun diskontlaşdırılmış axınları metodunu t tbiq ed r k Podratçıya mü yy n edilmiş tam bazar d y ril , dollarla, tam h cmd , d rhal kompensasiya verilm sini t min ed c yin Podratçı t r fin göst ril n hüquqlarının, m nafel rinin v mlakının tam bazar d y rini qiym tl ndirm k üçün möt b r beyn lxalq nüfuza malik investisiya bankını, arbitraj m hk m sini t yin ed c yin v s. t minat verir (6lav 5, m.1(e)).

Xarici investisiyalarının müdafi si yalnız ekspropriasiya, millil şdirm il bağlı m hdudlaşmır. H mçinin qanunvericiliyin d yişilm zliyind n (Kontraktın 23.2-ci madd si), valyutanın xaric çıxarılmasından (192), hasilata s r ncam hüququ (m.19) v s. t minatlar da kontraktlarda ks etdirilib.

3. İnvestisiya münasib&tl&rinin Dünya Ticar&t T&şkilatı ç&rçiv&sind& beyn&lxalq hüquqi t&nziml&nm&si

Xarici investisiyaların universal qaydad t nziml nm si GATT-ın Uruqvay (1986 1994) raunduna t sadüf edir. H rgah xarici kapital qoyuluşunun müxt lif aspektl rin , o cüml d n xarici investisiyaların maliyy aspektl rin Beyn lxalq Valyuta Fondunun t sis Sazişind (m.IV.b.3), ticar t aspektin Tarifl r v Ticar t üzr Baş Sazişd (GATT) münasib t ifad edilib. Mübahis l rin h lli qaydaları, investisiya t hlük sizliyi v qeyri-kommersiya riskl rinin sığorta mexanizmil ri d müxt lif vaxtlarda universal qaydada beyn lxalq hüquqi t nzimetm nin predmetin daxil edilmişdir. Bel ki, 1965-ci ild Dövl tl dig r dövl tin ş xsl ri arasında investisiya mübahis l rinin h lli qaydaları haqqında Vaşinqton Konvensiyası İnvestisiya Mübahis l rinin h lli üzre M rk zi t sis

etmişdirs

, bir q d r sonra 1985-ci ild İnvestisiya t minatları üzr çoxt r fli Agentliyin t sis edilm si haqqında Suel Konvensiyasının q bulu problemin h llind yeni bir m rh l nin başlanğıcını qoymuşdur . Bilavasit investisiya f aliyy ti, investisiyaların daxilolma mexanizmi v diger bu kimi m s l l r müxt lif s b bl rd n universal beyn lxalq hüquqi t nzimetm nin obyektin daxil edilm mişdir. Yalniz, Uruqvay raundu ilk d f bu m s l y mü yy n bir münasib t bildirir. Bel ki, dig r sazişl rl yanaşı Xidm tl rl ticar t üzr Baş Saziş (GATS), Investisiya t dbirl rinin ticar t aspektl ri üzr Saziş (TRIMS) v 6qli mülkiyy tin ticar t aspektl ri üzr Saziş (TRIPS) q bul edilir. Özünün

m hdud xarakterin baxmayaraq TRIMS bilavasit xarici investisiya qoyuluşunu t nzim ed n s n d kimi q bul edilm kd dir.
BMT-nin Havana Ticar t v m şğulluq üzr konfıransında hazırlanan, lakin hüquqi qüvv y minm y n Beyn lxalq Ticar t T şkilatının Nizamnam sinin III f slind qeyd edilir ki, iştirakçı dövl tl r ist r dövl t, ist rs d xüsusi beyn lxalq investisiyaların iqdisadi inkişafın yüks ldilm sind h miyy tini q bul ed r k beyn lxalq kapitalın f aliyy tini iqdisadi baxımdan stimullaşdırmaq marağındadırlar. İştirakçı dövl tl r mövcud beyn lxalq sazişl r riay t etm kl :