Microsoft Word Маруза матн Тупрок-усимлик Zionet22

 
 
Qand lavlagi 
Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. 
Qand lavlagi shakar olinadigan ekinlar ichida eng asosiy
ekinlardan biri bo‘lib, ildizmevasining tarkibida 18-20% qand moddasi ildiz meva tarkibida 
15% quruq modda, shu jumladan 3% kletchatka, 0,7% kul va 0,1% moy va 1,2% oqsil bo‘ladi. 
Qand ishlab chiqarishda qolgan chiqindi o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Qand lavlagining bargi 

---

77
umumiy xosilni 35-45% ini tashkil qilib, to‘yimlilik xususiyati boshqa o‘simliklar ko‘katidan 
kam emas. Bargi tarkibida 20% quruq modda to‘planadi, shu jumladan, 2,5-3,5% oqsil, 0,8% 
moy bo‘ladi. Gektariga 100-150 s ko‘k ozuqa bargi (26-27 s

ga quruq modda) xosil qiladi.
Qand lavlagini vatani Turkiya, Yeron hisoblanadi. Uning yovvoyi formalari xozirgi 
vaqtda ham O‘rta yer dengizi, Kaspiy va Qora dengiz qirg‘oqlarida, Zakavkaziyada uchraydi. 
Qand lavlagi dunyodagi 42 ta mamlakatda ekiladi. Qand lavlagi o‘rtacha iqlim o‘simligi bo‘lib, 
u Kanada, Daniya, SHvetsiya, Polsha, Gyermaniya, Fransiya, Angliya, YAponiya, Afg‘oniston, 
Italiya, Ispaniya, Vengriya, Belgiya, Gollandiya, SHvetsariya, Amyerika, Latviya, Belorussiya, 
Rossiya, Ukraina va Qirg‘izistonda tarqalgan.. Ko‘pchilik ilmiy kuzatishlarda ko‘rsatilishicha, 
uning vatani O‘rta yer dengizi hisoblanadi. Sug‘oriladigan yerlarda bu o‘simlik yeramizdan 
oldingi 1500-2000 yil oldin ildizmevasidan Osiyoning tog‘li viloyatlarida, taxminan 
yeramizdan 1000 yil oldin foydalana boshlangan. VIII-XII asrlarda Markaziy Osiyo, 
Kavkazorti, Sibir va boshqa mamlakatlarga keltirilgan. XVIII-XIX asrlarga kelib, lavlagi 
ildizmevasi qand olish va oziq-ovqat maxsuloti sifatida ekiladigan bo‘ldi. Yer yuzida qand 
lavlagi 7,9 mln.ga maydonga ekiladi. O‘zbekistonda ham qand lavlagiga katta e’tibor byerib 
kelinmoqda. O‘zbekistonda qand lavlagi XX asr boshida keltirilib, asosan qand zavodlariga 
maxsulot etishtirish uchun ekilib kelgan. 1998 yilda Xorazmda Turkiya bilan birgalikda shakar 
ishlab chiqadigan qo‘shma zavod ishga tushirildi. 1999 yil Xorazm viloyatida 12 ming

ga, 
Qoraqalpog‘istonda 7 ming

ga yerga qand lavlagi ekish rejalashtirilgan. Xosildorligi 200-250 
s

ga, lekin ilg‘or xo‘jaliklarda 500-700 s

ga xosil olish mumkin. 
Xozirgi vaqtda lavlagining 50 dan ortiq navlari tarqalgan, chet eldan keltirib 
respublikamizda ekishga tavsiya qilingan quyidagi navlari mavjud: Astro, Gina, Klavdiya, 
Kresus, Lena, Mariya, Romeo, Syermo, Sonya, Flora, Syerioz. 
Botanik xususiyatlari. 
Qand lavlagi-Beta vulgaris L., V. Saccharifyera- Beta L avlodiga, 
sho‘radoshlar oilasiga (Chenopodiaceae) kiradi. SHu turga xashaki (v.crassa) bargli (v.cicia va 
oshxona yoki qizil (Vescilenta) lavlagilar ham kiradi. Ikki yillik o‘simlik bo‘lib, birinchi yili 
to‘p barg chiqaradi va yo‘g‘on ildiz rivojlanadi. Barg bandi asosida kurtak xosil bo‘ladi, 
ikkinchi yili bu kurtakdan barg va gulpoya o‘sib chiqadi.
Ildizi o‘q ildiz bo‘lib, ko‘p yon ildizchalar chiqaradi. Bu ildizchalar ildiz mevaning ikki 
tomoniga joylashgan bo‘lib, 2-2,5 m chuqurlikka va 40-50 sm atrofga tarqaladi. Qand 
lavlagining asosiy ildizi (ildizmevasi) konussimon bo‘lib, ikki yoniga tomon bir oz siqilgan. 
Ildizmevasi ko‘ndalangiga kesib ko‘rilsa, 10-12 konsentrik xalqa aniq ko‘rinadi. Bu xalqalar 
tomir-tolali tutamlar va parenxima to‘qimalarining navbatlanishidan iborat bo‘lib, ularda
shakar to‘planadi. 
Lavlagi barglari oddiy, yirik, bandli, shakli dumaloq, cho‘zinchoq, yuraksimon bo‘lib, 
bandli, chetlari to‘lqinsimon va satxi silliq yoki qat-qat bo‘ladi. Barglari yosh paytida bandi 
katta bo‘lib, dumaloq shaklda, keyinchalik bandi uzunlashadi va yuraksimon shaklga kiradi. 
Barglar pastga, yonga va yuqoriga qarab joylashadi, rangi yashil bo‘ladi. Urug‘ pallaning 
orasida o‘rnashgan kurtakdan birinchi chin barg, so‘ngra ketma-ket navbatdagi barglar 
rivojlanadi. O‘suv davrining davomida doimo yangi barglar paydo bo‘lavyeradi. YOsh barglar 
barg to‘plamining o‘rtasida shakllanadi, chetiga qarigan barglar siqib chiqariladi. Eng ko‘p 
yashaydigan va fotosintez jarayonida qatnashadigan barglar 10-25 tagacha bo‘ladi. Barglarning 
o‘suv davri 25-75 kunni tashkil etadi. Xar 1-3 kunda yangi barg xosil bo‘ladi. Birinchi o‘suv 
yili lavlagida 50-90 tagacha barglar xosil bo‘ladi. Barg to‘plamining pastki qismida xosil 
kurtaklari joylashadi. SHu kurtaklardan ikkinchi yili poyalar o‘sib chiqadi. Poyasi tik o‘sadi, 
shoxlanadi, yuzasi qirrali bo‘ladi, balandligi 1,0-1,5m gacha etishi mumkin.
Guli beshtalik tipda, yashil rangda bo‘ladi, ikki jinsli. Urug‘chisi beshta, to‘pguli siyrak 
boshoq xosil qiladi. Gullar barg qo‘ltiqlarida ikkitadan joylashadi. Qand lavlagi faqat chetdan 
changlanadi. Gul changi birinchidan ikkinchisiga shamol va xashoratlar yordamida o‘tadi. 
Gullash muddati 20 dan 40 kungacha o‘zgarib turadi. Mevasi-yong‘oqcha, etilganda to‘p-to‘p 

---

78
gullari 2-6 donadan to‘pmeva xosil qilib qo‘shilib ketadi. To‘p meva 2-6 ta yong‘oqcha tugadi. 
Xar qaysi meva qopqog‘i ostida yaltiroq qo‘ng‘ir qobiqli urug‘ joylashgan bo‘ladi. Qo‘shaloq 
mevalar ekilganda bittasidan 2-6 ta maysa o‘sib chiqadi. Bu etishtirish jarayonida ancha 
qiyinchiliklar tug‘diradi, chunki lavlagini yagona qilishni talab etadi. 1000 ta urug‘ining vazni 
20-50 gr ni tashkil etadi. Urug‘i mayda jigarrang, sariq rangli, yaltiroq va silliq bo‘lib, ikkita 
palla va murtakdan iborat. 
Xosilni yig‘ib-tyerib olish paytida qand lavlagi tarkibida o‘rtacha 75% suv va 25% quruq 
modda bo‘ladi, buning 17,5% ini saxaroza va 7,5% ini shakarsiz moddalar tashkil qiladi.
Biologik xususiyatlari. 
Qand lavlagi o‘sish, rivojlanish sharoitiga juda talabchan 
o‘simlik. Lavlagi urug‘i 2-5
0
S da unib chiqadi, maysalari 6-7
0
S da paydo bo‘ladi, lekin 12-15
0
S 
da qiyg‘os unib chiqadi, maysalari baxorgi 4-5
0
sovuqqa chidashi mumkin. Lavlagi 20-22
0
S 
tempyeraturada yaxshi o‘sadi. Kuzda o‘simlikning o‘sishi 2-4
0
da to‘xtaydi. Gullash davrida 
xarorat 1-2
0
bo‘lsa, o‘simlikni sovuq uradi. Qand lavlagi namga talabchan, qurg‘oqchilikka 
chidamli. Transpiratsiya koeffitsienti 240-400 ni tashkil qiladi. Eng ko‘p miqdordagi suvni tez 
o‘sish davrida, iyul-avgust oylarida talab qiladi. 
Qand lavlagi uzun kun o‘simligi hisoblanadi. Agar yorug‘lik etishmasa, uning 
xosildorligi va shakarning miqdori pasayib ketadi. Qand lavlagining vegetatsiya davri 
hayotining birinchi yili 160-170 kun, ikkinchi yili 100-130 kun davom etadi. Urug‘ unib chiqish 
uchun o‘z vazniga nisbatan 150-170% miqdorda suv talab qiladi. Maysalar paydo bo‘lgandan 
keyin 6-8 kun o‘tgach, birinchi juft chinbarg chiqadi. Birinchi yili 30-60 tagacha barg chiqaradi. 
Birinchi juft barglar paydo bo‘lganda asosiy ildiz yo‘g‘onlasha boshlaydi. 
Qand lavlagi hayotining birinchi yili o‘sishini 50-55 kundan 3 bosqichga bo‘lish 
mumkin: 
1) 
assimilatsiya qiladigan satx va ildiz sistemasining shakllanishi. 
2) 
ildiz va barglarning asosiy o‘sishi. 
3) 
shakarning jadal to‘planishi.
 
Qand lavlagi uchun tuproq yeritmasi neytral reaksiyali va mexanikaviy tarkibi qumoq 
to‘plamli, organik moddalarga boy qoratuproq eng yaxshi hisoblanadi. Kam unum qumoq va 
og‘ir soz tuproqli yerlarda lavlagi yaxshi o‘smaydi. Almashlab ekishda qand lavlagi uchun eng 
yaxshi o‘tmishdosh ekin toza shudgorga ekilgan kuzgi ekinlar yoki o‘g‘itlangan band shudgor 
hisoblanadi.
Nam etarli bo‘lgan rayonlar uchun quyidagi almashlab ekish sxemasi tavsiya etiladi: 
1) 
ko‘p yillik o‘tlar-kuzgi ekinlar-qand lavlagi 
2) 
ko‘kat oziq va pichan uchun bir yillik o‘tlar-kuzgi ekin-qand lavlagi