Microsoft Word Materiallar Full

 

 

---

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

183 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

AZƏRBAYCAN VƏ RUS DİLLƏRİNDƏ SOMATİK KOMPONENTLİ  (ƏL,AYAQ) 

FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN TƏHLİLİ 

 

Elnarə MƏMMƏDOVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

 

Qədim yunanlar bədənin “ölümə məhkum hissəsini” soma adlandırırdı. Terminoloji mənası bədənə aid olan “somatik” 

sözü də buradan götürülmüşdür. Müasir anlayışlar və terminlərin qısa lüğəti somatizm sözünü bədənlə (psixika istisna 

olaraq) bağlı olan insan orqanizminin hadisə və sistemlərinin mənasını ifadə etmək üçün müəyyənləşdirmişdir. Somatizmlər 

baş, üz, ürək, qan, sümük və s.dir.  Somatik frazeologizmlər öz sabitliyinə rəğmən fasiləsiz olaraq dəyişir və inkişaf edirlər. 

F.Vaqq somatik frazeologizmlərin üç dəyişmə yolunu göstərir: arxaik, köhnəlmiş materialın itirilməsi, yeni 

frazeologizmlərin və ya onların variantlarının yaranması, mövcud frazeologizmlərin semantik əvəzlənməsi. 

Alim O.Nazarov yalnız insanın bədən üzvləri adlarının vahidlərini somatik termin hesab edir. Alim jest və mimiki 

sözləri somatik vahidlər qrupuna daxil etmir.  İnsan və heyvan bədən üzvlərini xarici üzvlərə və daxili orqanların adlarına 

bölmək olar. Xarici üzvləri (göz, baş, əl, ayaq) asanlıqla görmək və müşahidə etmək olur, lakin daxili orqanlar(ürək, qan) 

insan nəzərindən kənarda qalır.  İnsan bədəninin orqanlarını müxtəlif əlamətlərinə görə bir-birindən fərqli  formada təsnif 

etmək, qruplara ayırmaq olar. Məsələn, informasiyanı xaricdən qəbul edən baş, göz, qulaq, burun kimi orqanlar var. Bu 

prosesdə əksinə qarın, çiyin, ayaqlar iştirak etmir. Somatizmləri üç qrupa bölürlər: 1) somatizmlərin birinci qrupuna daxil 

olanlar (baş, təpə, üz, göz, göz qapağı, burun, qulaq, ağız, dodaq, diş, qaş, çənə və dil); 2) somatizmlərin ikinci qrupuna aid 

olanlar (boyun, boğaz, sinə, qarın və çiyin); 3) yuxarı və aşağı ətrafları bildirən somatizmlər.      

 

РУКА/Əl – Somatik komponent olan əl insan əməyini, fiziki fəaliyyətini, ustalığını və bacarığını göstərir. Azərbaycan 

və rus dillərində  əl polisemantik xüsusiyyət daşıyır. Lüğətlərdə  əl sözünün yalnız bir həqiqi mənası qeyd olunmuşdur: 

“qolun biləkdən dırnaqlara qədər olan hissəsi ” və ya rus dilində    “каждая  из  двух  верхних  конечностей  человека  от 

плечевого сустава до кончиков пальцев”. Əl sözünün digər mənaları isə məcazi mənada işlənir və frazeologiyalaşmış söz 

birləşmələrinin yaranmasında iştirak edirlər. Rus dilində рука sözü iki məna bildirir:əl və qol. Нога/Ayaq – Lüğətlərdə ayaq 

sözünün aşağıdakı formada mənaları  verilmişdir: 1) İnsan və heyvanın aşağı  ətraflarından biri;2) Nəyinsə (mexanizmin, 

qurğunun, mebelin) dayağı, aşağı hissəsi.  

Ayaq 

komponentli 

frazeoloji 

birləşmələr də aktual və  məhsuldardır. Bu 

komponentdən ibarət olan frazeologizmlər azərbaycan və rus dillərində sayına görə dördüncü yerdə durur. Sabit söz 

birləşmələrində ayaq komponenti əsasən öz həqiqi mənasını, məhz insanın hərəkət vasitəsini ifadə edir. 

 

 

Frazeoloji birləşmələrin bir dildən digərinə  tərcümə edilməsi işi mürəkkəb məsələ olduğundan xüsusi yanaşma və 

təcrübə tələb edir. Çünki tərcümə prosesindəonların semantik bütövlüyü, metaforikliyi və milli xüsusiyyətləri itir,  orijinalda 

ifadə edilən emosiyanallıq, ekspressivlik,obrazlılıq ikinci dilə ötürülə bilmir. Bu səbəbdən frazeoloji birləşmələrin böyük 

əksəriyyəti  ikinci bir dilə  təcümə edilə bilmir. Qeyd edək ki, frazeoloji birləşmələrin tərcüməsi nəinkiqohum olmayan, 

eləcə də qohum dillərdə çox zaman üst-üstə düşmür. Bu vəziyyəti qismən aradan qaldırmaq üçün də onların tərcüməsində 

adekvat məna köçürülməsindən istifadə olunur. Frazeoloji birləşmələrin ekvivalent və analoji tərcümə üsulları mövcuddur. 

Ekvivalent frazeoloji birləşmələrdə birinci dildə olan məna və komponentlərin quruluşca tərkibi üst-üstə düşür. Qarşı-

qarşıya qoyulan dillərdə ekvivalentlik tam və natamam olur və ya ümumiyyətlə ekvivalentlik olmur. Analoji frazeoloji 

birləşmələr eyni məzmuna malik olsalar da,  quruluşca  və komponentlərin tərkibinə görə bir-birindən fərqlənirlər.