Microsoft Word Materiallar Full

II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

196 

 Qafqaz University                         

          18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan 

ALINMA SİNONİMLƏRİN AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNƏ İNTEQRASİYASI 

 

Mirvari QASIMOVA 

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 

[e-mail] 

 

Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin birinci və əsas mənbəyini onun daxili imkanı  təşkil edir. Ümumxalq danışıq 

dili və onun müxtəlif sözdüzəltmə vasitələri istər dilin tarixi inkişaf prosesində  və istərsə  də onun müasir dövründə yeni 

sözlərin yaranmasında həlledici olmuşdur [7, 84]. 

Qey etməliyik ki, dilin lüğət tərkibi daxili imkanlarla yanaşı bir sıra başqa yollar  və üsullarla da zənginləşir. Başqa 

dillərdən bu və ya digər təlabatla əlaqədar olaraq alınan sözlər və ya alınmalar da bunlardan biri kimi qəbul edilir. 

Sivilizasiyanın müasir inkişaf mərhələsində, millətlərarası inteqrasiyanın insan həyatının bütün sahələrinə- iqtisadi, 

siyasi, elmi-texniki, mədəni və s. nüfüz etdiyi müasir zəmanədə “saf,  təmiz ” dil tapmaq çətindir. 

Qeyd edilən bu və ya başqa səbələrdən dünyanın bütün inkişaf etmiş dilləri bir-birilə söz mübadiləsi aparmış, biri 

digərindən söz almışdır. Dilə yeni gələn və ya gətirilən və dil daşıyıcıları  tərəfindən qəbul edilən belə sölərə alınma, 

“əcnəbi” [2, 92] sözlər deyilir. 

Dilə  məxsus olmayan, “ yad” vahidlərin hər hansı bir dilə daxil olması müxtəlif dillərdə  fərqli səbəblərdən 

qaynaqlansa da, oxşar və ya ümumi səbəblərdən də  məhrum deyillər. Bunlardan həmin xalqın tarixi istilalara məruz 

qalması, qonşu dövlətlərlə dostluq münasibətində olub, ticari və  mədəni  əlaqələr yaratması, coğrafi baxımdan  əlverişli 

mövqeyə sahib olub başqa xalqları cəlb etməsi kimi səbəblər əksər dillərdə alınma sözlərin dilə nüfuzunun başlıca səbəbləri 

arasında göstərilir. Bu səbəbləri Azərbaycan və ingilis dillərinə də şamil etmək mümkündür. Belə ki, hər iki dilin mənsub 

olduğu dövlət, xalq həmin səbəbləri doğuran amillərə malikdir. 

Alınmalar dilin lüğət tərkibində göstərilən subyektiv səbəblərlə yanaşı  bəzi obyektiv səbəblərdə  də yer tuta bilirlər. 

Yəni bəzi hallarda dildə müəyyən bir məfhumu ifadə edən müvafiq lazımi söz olmadığından həmin sözün başqa bir dildən 

götürülməsi ehtiyacı yaranır. 

Dilə daxil olma yollarından asılı olmayaraq alınma sözlər əksər dilçilər tərəfindən müsbət hal kimi, dili zənginləşdirən, 

dildə seçim bolluğu yaradan amil kimi qiymətləndirilsə  də, həmin dilçilər bunun “özbaşına” yox, “möhkəm  əsaslarla” 

edilməsini vurğulayırlar. Ə.Dəmirçizadənin yazdığı kimi: “Belə əsaslar olmadıqda dilə hər cür əcnəbi sözü gətirmək lüğət 

tərkibini zibilləmək deməkdir” [2, 98]. 

Alınma sözlərin dildə sinonim vahidlərin əmələ gəlməsində də müəyyən rolu vardır. Həm Azərbaycan, həm də ingilis 

dilində dilçilərin sinonim sözlərin növlərindən bəhs edərkən onları mənşəyinə görə milli və alınma olmaqla qruplaşdırması 

fikrimizi təsdiqləyir [6, 307-309; 1, 31-32;] 

Həm tarixin müxtəlif dövrlərində, həm də müasir zəmanəmizdə fərqli mənbələrdən dilimizə daxil olub “vətəndaşlıq” 

hüququ qazana bilən sözlər sinonim cərgələrin genişlənməsinə, müxtəlifliyinə də səbəb olurlar. Dilimizdə əsasən ərəb, fars, 

rus, qismən də latın,yunan və başqa Avropa dillərindən alınma sözlər mövcuddur. İngilis dilində isə latın, skandinav və 

fransız dilindən alınmalar üstünlük təşkil edir. Lakin burada başqa dillərdən- italyan, ispan, alman və digər Avropa 

dillərindən alınmalara da qismən təsadüf edilir. 

Qeyd edək ki, dilimizdəki alınmalar mənşəyinə görə ərəb, fars, rus, avropa, qafqaz olmaqla göstərilsə də, dilçilərimiz 

tərəfindən bu fərqli ardlcıllıqla verilir. Məsələn: Ə.Dəmirçizadə bu ardıcıllığı  ərəb, fars, rus, Avropa kimi [2, 92] S.Cəfərov 

qafqaz, fars, ərəb, rus, başqa dillər [1, 47-61] A.Qurbanov [6, 197-204] və B.Xəlilov [5, 40-60] isə ərəb, fars, rus, Avropa 

olmaqla verirlər. Göründüyü kimi, dilimizdəki alınmalarda ərəb və fars mənşəli sözlər üstünlük təşkil etdir. Təbii ki, bu fakt 

dilin sinonim sözlərində də özünü eynilə  bu cür göstərir. 

N.Seyidəliyev isə Azərbaycan dilində alınma sözlərin üslubi sinonimlər əmələ gətirməkdə rolunu qiymətləndirir və bu 

tipli sözlərin dilimizə klassik ədəbiyyatda işlədilən ərəb və fars dillərindən, müasir dilə isə XIX əsrin 40-cı illərindən rus 

dilindən və rus dili vasitəsilə latın, yunan və başqa Avropa dillərindən keçdiyini qeyd edir [10, 37]. 

Burada alınma sözlərin dilə inteqrasiyası ilə bağlı maraqlı  və diqqət yetirilməli məqamlardan biri də “alınma sözün 

sinonim olması üçün sinonimlik əlamətlərini kəsb etməsidir, yəni ümimiləşdirici bir əsas məna ilə daxil olduğu cərgədəki 

digər sinonim sözlərdən müəyyən əlavə məna çalarlığı ilə fərqlənməsidir” [8,145]. Bunun əksi olarsa, yəni dilə başqa dildən 

söz götürülən zaman sırf təkrardan qaçmaq məqsədi güdülərsə, “dil yersiz əcnəbi sözlərlə dolar və nəhayət, bir neçə lüğət 

tərkibi olan bir “dil” yaradılar ki, bu da nəticə etibarı ilə ünsiyyətə yaramaz, yəni dil olmaz” [2, 126]. 

Hər iki dildə alınma sözlər həm milli sözlərlə, həm də öz aralarında sinonimik münasibətdə ola bilirlər : 

a)milli mənşəli söz - alınma söz tipli sinonim cərgələr; məs: ağ - bəyaz (ərəb), qanacaq - mərifət (ərəb), çiçək – gül 

(fars), ürək - qəlb (ərəb) - könül (fars) və s. 

b)alınma söz - alınma söz tipli sinonim cərgələr, yəni sırf alınma sözlər hesabına yaranan sinonim cərgələr. Bu növdən 

olan sinonim cərgələr həm eyni bir dildən alınma sözlərlə, həm də  fərqli dillərdən alınma sözlərlə yaradıla bilirlər, məs: 

---