Microsoft Word monoqrafiya docx
Yüklə 7,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
59 MÜASİR İRAN ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞINDA NİZAMİ GƏNCƏVİ İRSİNİN TƏDQİQİ Dünya ədəbiyyatşünaslığının bir hissəsi olan İran ədəbiyyatı ən zəngin ənənələrə və çox güclü şairlərə malik olmaqla yanaşı həm də qədim köklərə söykənir. Bəzən bu ədəbiyyat bütün fars dilli ədəbiyyatı öz çərçivəsi dairəsinə salmağa çalışır. Nəzərə alsaq ki, bütün Yaxın və Orta Şərqin şeir dili fars dili qəbul edilmişdir, onda buna heç bir ehtiyac qalmır. Orta əsr şairlərinin əksəriyyəti fars dilinə müraciət etdiklərindən yeni bir fars dilli şeir çələngi meydana çıxmışdır. Bu şairlərdən Firdovsi, Xəyyam, Sədi, Hafiz, Rudəki, Cami, Farabi, C.Rumi, Nəvai ilə yanaşı Xaqani, Məhsəti, Nəsimi, Füzuli kimi şairlər Azərbaycan şeirinin fövqündə dayanmış, əsərlərinin əksəriyyətini fars dilində yazmışlar. Nizamiyə gəldikdə isə, o, xüsusi bir yer tutmuş, nəinki Şərqin, dünyanın ən qüdrətli şairi kimi şöhrət qazanmışdır. Nizami, İran ədəbiyyatşünaslığında özəl bir yer tutur. Heç təsadüfi deyil ki, ömrünün 30 illik fəaliyyətini Nizamiyə və onun yaradıcılığına həsr etmiş böyük İran alimi V.Dəstgerdi demişdir ki, İran ədəbiyyatnıda Nizami ilə müqayisə ediləcək ikinci bir şairə rast gəlmək mümkün deyildir. Ədalət naminə desək, elə Nizamidən ən çox yazan, onu lap çox araşdırıb tədqiq edənlər İran yazıçı, şair, alim və şərqşünaslarıdır. Nizaminin fars dilində yazması buna daha artıq stimul yaratmışdır. Əlbətdə, burada fars təsirinin də istisna rolu vardır. Lakin həqiqət naminə desək, Nizamini ən çox təhlil edən və onun əsərlərini tədqiq edənlər də İran alimləridir. Nəticədə Nizami dünyada məşhurlaşmış, İranda isə onu tanımayan yoxdur. XIX əsrin II yarısından başlayaraq İran alimlərindən S.Nəfisi, V.Dəstgerdi, Ə.Şəhabi, Zərrinkub, M.Sərvət, K.Əhmədnejad, B.Zəncani, Ə.Fərzanə və başqaları Nizamiyə dönə-dönə müraciət etmiş, onun əsərlərini təhlil etmiş və tədqiqatında mühüm rol oynamışlar. Nəticədə Nizami əsərləri fars və ingilis dillərində bütün dünyaya yayılmışdır. 60 Lakin bu araşdırmaların hamısı ilə tam razılaşmaq mümkün deyildir. Burada bir neçə faktora diqqət yetirmək lazımdır: 1. Nizami elə bir dahidir ki, hər tədqiqatçı onu olduğu kimi dərk edə bilməz. 2. İran ədəbiyyatşünasları bir qayda olaraq Nizamiyə fars prizması ilə yanaşmışlar. 3. Şairin doğum ilində 10 il fərqlə yazılara rast gəlinir. 4. Nizamidə türkçülük meyllərinə demək olar ki, heç toxunulmamışdır. 5. Onun Gəncədə doğulması inkar edilməsə də, başqa yerdən gəldiyi fikirləri var. 6. Orta əsr şeir dili fars dili olduğundan İran ədəbiyyatşünasları onu fars şairi kimi verməyə çalışırlar. 7. Nizamini dünyaya ən çox tanıdan İran alimləri olduları üçün, elə şair haqqındakı fikirləri də onlar formalaşdırmışlar. Açığını etiraf etsək, Azərbaycan onun vətəni olsa da, H.Araslı və R.Əliyevdən başqa şairin əsərləri o qədər təhlil olunmamış, tədqiq edilməmişdir. Ayrı-ayrı illərdə və şairin 800-850 illik yibileylərində işlər aparılıb müxtəlif məqalələr yazılmışdır ki, bunu bizcə qənaətbəxş saymaq olmaz. Heç deyilsə biz mütəmadi olaraq «Nizami məktəbi» yaratmalı idik. Təəssüflər olsun ki, biz bunu etmirik, nəticədə İran alimləri artıq indidən Nizaminin 900 illiyinə hazırlıq məqsədilə şairin xəmsəsini yenidən fars və ingilis dillərində dünyaya yayıb özününküləşdirirlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Nizami elə böyük bir şəxsiyyətdir ki, onun xəmsəsinin hər bir əsərində ən azı 5 dahi çıxır. Bu baxımdan əgər şairin hər misrasından bir öyüd və nəsihət çıxırsa, biz onu ömrümüz çatıncaya qədər araşdırmalı və tədqiq etməliyik. İranda elə bir il olmur ki, Nizami haqqında yazmasınlar, onu təhlil etməsinlər və əsərələri araşdırılaraq tədqiq edilməsin. Şairin doğum ili haqqında yeni-yeni mülahizələr, onun ilk şeirləri barədə araşdırmalar, yaşadığı dövr və bu dövrün hökmdarları haqda geniş məlumatlar verilməklə yanaşı xəmsədəki əsərlərindən «Sirlər xəzinəsi», «Xosrov və Şirin», «Leyli və Məcnun», «Yeddi Gözəl» və «İskəndərnamə» poemalarnın səciyyəvi xüsusiyyətləri, onların yaranma səbəbləri haqqında geniş şərhlər 61 verib açıqlamağa çalışmışlar. Maraqlı orasıdır ki, bu tədqiqatlar bir-birini təkrar etməmiş, yeni-yeni mətləblərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. İndiyə qədər də Nizami və onun xəmsəsi bir tədqiqat obyekti olaraq qalmaqdadır. İranda bu iş dövlət səviyyəsində dəstəklənir və müxtəlif çap evlərində yazılan hər bir elmi məqalə işıq üzü görür. Digər tərəfdən Nizaminin atəşpərəstlik, sufilik, islama münasibətləri və onun dini görüşləri araşdırma obyekti olaraq açıqlanmağa çalışdırılır. Nizamidə idrak, irfan və real dünya görüşü bir vəhdət təşkil edir. Elə buna görədir ki, biz Nizamini nə tam din xadimi, nə sufii, nə də dinsiz adlandıra bilmirik. Şairin tarixi şəxsiyyətlərə müraciət etməsi və öz fəlsəfi fikirlərini söyləməsi onun tam öz düşüncə tərzindən xəbər verir. Nizamiyə bir şair kimi baxmaq doğru sayılmazdı. O, dövrünün bütün mövcud elmlərini şeriyyətə gətirməklə, fəlsəfi fikir sahəsində ən uca kulminatik nöqtəni fəth etmişdir. Belə olmasaydı bu illər ərzində Nizamidən bu qədər yazmaq mümkün olmazdı. Tədqiqatlar göstərir ki, Nizami elə bir bitməz-tükənməz xəzinədir ki, biz hələ onun içərisinə daxil olmağa macal tapmamışıq. Olsa-olsa onun astanası ağzındayıq. Elə buna görədir ki, təkcə İran alimlər deyil, Nizamini bütün dünya alimləri onu tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Bəşəriyyətin poeziya hissiyyatı durduqca Nizami öz ölməzliyi ilə yaşayacaq, neçə-neçə nəsillərə örnək olacaqdır. Həmişəyaşıl ağac kimi heç vaxt solmayacaqdır. Nizamini ən çox araşdıran, onun əsərlərini təhlil edib tədqiq edən şərqşünas alimlərdən V.Dəstgerdi və rus alimi akademik Bertelsdir. V.Dəsgerdi öz yazılarında qeyd edir ki, mən, Nizami xəmsəsini 100 dəfədən çox oxuyub mütaliə etmişəm. Ancaq hər dəfə Xosrov və Leylinin ölüm səhnələrinə gəldikdə gözlərimdən qeyri-ixtiyari olaraq yaş gəlmişdir. Əsərin emosional təsiri o qədər yüksəkdir ki, biixtiyar insan özünü saxlaya bilmir. Biz, Nizamini tədqiq etməklə özümüzü dərk etmiş oluruq. Eyni zamanda elm aləmi də bizi tanımağa başlayır. 62 Akademik Bertels demiş ki, Nizami bəşəriyyətin 100 illərlə arzuladığı azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq, doğruluq, sülh ideyalarını onlara bəxş etmişdir. Biz ondan daha nə istəyə bilərdik?! (94-98) Həqiqət naminə desək İran ədəbiyyatşünaslığında Nizami xüsusi bir yer tutur. Uzun illər onu tədqiq etmək deyilənlərə bariz nümunədir. Hal-hazırda İranda elə bir ədəbi məclis, elə bir şair, yazıçının yubileyi, elə bir ədəbi-bədii konfrans, konqress olmaz ki, orada Nizami adı çəkilməsin. Söhbət dünya poeziyası incilərindən gedərkən hər şeyin başında Nizami şeriyyatı durur. Nizaminin çox nəfis və gözəl farscası var ki, insan istər-istəməz ondan uzaqlaşa bilmir. Digər tərəfdən bu dil bütün oxucu kütlələri üçün anlaşıqlıdır. Nizami poeziyasındakı ərəb və türk sözləri tam yerli-yerində işlədilərək şerə yeni bir təravət gətirmişdir. Şairin bir poliqlot kimi dilləri kamil bilməsi ona başucalığı gətirmiş, əsərlərinin tez bir zaman içərisində yayılmasına zəmin yaratmışdır. Beləliklə də, Nizami hələ sağlığında ikən özünə ölməzlik, əbədilik mücəssəməsi yaratmışdır. Doğurdan da İran ədəbiyyatşünaslığında 100-dən artıq müəllif Nizaminin həyatı, şəxsiyyəti, yaşadığı dövrü, onun şeir dünyası və xəmsəsindəki beş əsəri haqqında çox yazmışlar. Lakin onu qeyd etmək yerinə düşər ki, bu müəlliflərin Nizamiyə yanaşma tərzi hər kəsin öz bilik meyarı çərçivəsi hesabınadır. Nəticədə elə bir müəzzəm elmi əsərlər toplusu meydana gəlmişdir ki, onları illərcə tədqiq etməyə yetərincə vaxt lazımdır. İran ədəbiyyatşünaslığında Firdovsi və Nizamidən başqa bu qədər tədqiqat obyekti olan şairə rast gəlmək mümkün deyil. Sevindirici haldır ki, bu işlər indi də gənc ədəbiyyatşünas, alim və şərqşünaslar tərəfindən davam etdirilir. Bu, onu göstərir ki, Nizami elə bir ümmanlı dahidir ki, biz hələ onun içərisinə heç qurşağa qədər də daxil ola bilməmişik. Müasir ədəbiyyatşünaslıqda Nizami haqda yazan və onu tədqiq edən alimlərdən ən görkəmlisi doktor Ə.Zərrinkubdur. Ona görə ki, Zərrinkub Tehran universitetində, Əfqanıstanda, Pakistanda, Hindistanda, İsveçdə və hətta Oksford universitetində 63 çalışaraq şərq ədiblərini, ədəbiyyatını tədris etmiş, eyni zamanda Nizamiyə xüsusi hüsnü-rəğbəti olmuşdur. Onun 2004-cü ildə yazdığı «Gəncə piri və ya utopiya» əsəri Nizaminin həyat, əsər və fikir dünyasından bəhs edir. Müəllif bu əsərlə Nizami dünyasını tam açmağa çalışmış, eyni zamanda onun tədqiqini göstərilən ölkələrdə yaymışdır. Onun Nizami haqqındakı kitabı ingilis dilində yazılıb tərcümə edilərək dünyanın əksər ölkələrinə yayılmışdır. Bu baxımdan İran alim və ədəbiyyatşünaslarının gördüyü işlər təqdirə layiqdir. Ə.Zərrinkub Nizamini tədqiq etməklə qərb aləminə poeziyanın şərqin özü kimi necə əsrarəngiz odğunu çatdırmış, onu sevdirməyə nail olmuşdur. Ədəbiyyatın, mədəniyyətin, sivilizasiyanın Şərqdən doğub nəşət etməsini bir daha sübut etmişdir. Heç də Nizami kimi dahiləri yetişdirən şərqin təsadüfi bir yer olmamasını sübuta yetirmişdir. Tədqiqatçı, günəşin Şərqdən doğub yer kürəsini qızdırdığını söyləməklə şeriyyatın da bir o qədər qəlblərə nüfuz etdiyini göstərməyə çalışmışdır. Doğurdan da, əsrlər, illər ötüb keçsə də Avropanın ən məşhur şairləri şərq şeriyyatının ecazkar ritmi qarşısında aciz qalmış, etiraf etməyə məcbur olmuşlar ki, Şərqin ən adi şairi Qərbin ən görkəmli şairindən daha üstündür. Bu nöqteyi-nəzərdən Nizami heç kəslə müqayisə ediləcək bir şair deyil. 900-ilə yaxın bir məsafə onu bizdən ayıran olsa da, yenə ikinci bir Nizami yetişəcəyi mümkünsüz görünür. Yüklə 7,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|