Microsoft Word mulki huquq doc

miyyəti orqanlarına xüsusi razılıq (lisenziya) almaq üçün müraciət edir. Məsələn, bank təşkilatı yaradılar-

kən əvvəlcə o, ədliyyə orqanında dövlət qeydiyyatına alınır. Sonra isə Milli Bankdan müvafiq qayda əsasında 

xüsusi razılıq (lisenziya) alınır. Özəl universitet əvvəlcə dövlət orqanında qeydiyyata alınır, sonra isə Təhsil Na-

zirliyindən  müvafiq  qayda  əsasında  xüsusi  razılıq  (lisenziya)  alınır.  Sığorta  təşkilatının  fəaliyyət  göstərməsi 

üçün vacibdir ki, o, əvvəlcə dövlət qeydiyyatına alınsın, sonra isə Maliyyə Nazirliyindən xüsusi razılıq alsın. 

Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatına alınması zamanı onun təsis sənədi yoxlanır. Təsis sənədləri dedikdə, 

hüquqi şəxsin fəaliyyətinin hüquqi əsası (bazası) başa düşülür. Bu sənədlərdə təsisçilər ümumi hüquq normala-

rını konkretləşdirirlər.  

Təsis sənədinin bir neçə hüquqi əlaməti vardır. Həmin əlamətlərə aiddir: 

•

•

•

• təsis sənədi hüquqi şəxsin həyata keçirdiyi fəaliyyətin hüquqi bazasıdır; 

•

•

•

• təsis sənədi hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatına alınması özün qeydiyyat orqanına təqdim edilir; 

•

•

•

• təsis sənədi hüquqi şəxsin yaradılmasının, müvcud olmasının və fəaliyyət göstərməsinin əsasıdır; 

•

•

•

• təsis sənədi hüquqi şəxs özün hüquq və vəzifələr yaradır.  

Hər hansı bir sənəd bu əlamətlərə javab verərsə, təsis sənədi hesab edilir. Nizamnamə və təsis müqaviləsi hə-

min əlamətlərə uyğun gəldiyinə görə təsis sənədləri sayılır. Buna görə də təsis sənədi ümumiləşdirilmiş anlayış-

dır. Belə ki, o, tərkibjə əsasən iki sənəddən (nizamnamə və təsis müqaviləsindən) ibarətdir. Özü də hər bir hü-

quqi şəxsin təsis sənədi tərkibjə eyni yox, müxtəlif olur. Odur ki, ayrı-ayrı hüquqi şəxslərin təsis sənədinin tər-

kibi bir-birindən fərqlənir. Elə buradaja dərhal qeyd etməliyik ki, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi-

nə görə, nizamnamə hüquqi şəxslərin (məsələn, tam ortaqlığın, səhmdar cəmiyyətinin, kooperativin və s.) yega-

nə təsis sənədidir; bizim ölkə qanunvericiliyi hər hansı bir halda təsis müqaviləsini hüquqi şəxsin təsis sənədi 

kimi nəzərdə tutmur. Nə tam ortaqlıq, nə səhmdar cəmiyyəti, nə məhdud məsuliyyətli cəmiyyət, nə də digər hü-

quqi  şəxslər  özün  təsis  müqaviləsi  tələb  olunmur.  Amma  ayrı-ayrı  ölkələrin  qanunvericiliyi  bəzi  növ  hüquqi 

şə

xslər özün təsis müqaviləsini təsis sənədi kimi nəzərdə tutur. Məsələn, Almaniyanın, RF-in və digər ölkələrin 

mülki hüququna görə, təsis müqaviləsi tam ortaqlığın yeganə təsis sənədi kimi müəyyənləşdirilir; bu növ hüqu-

qi şəxs yalnız təsis müqaviləsi əsasında yaradılır və fəaliyyət göstərir; onun nizamnaməsi olmur. Tam ortaqlığın 

nizamnaməsinin olmaması onunla izah edilir ki, bu növ hüquqi şəxsin təşkilati strukturu kifayət dərəjədə sadə-

dir. Belə ki, tam ortaqlıqlarda məhdud məsuliyyətli və səhmdar cəmiyyətindən fərqli olaraq, idarəzilik orqanları 

sisteminə rast gəlmirik. Bu səbəbdən tam ortaqlıq özün nizamnamə hazırlanması tələb olunmur. 

Dözdür,  Azərbaycan  Respublikasının  Mülki  Məjəlləsində  «təsis  müqaviləsi»  termini  işlədilir:  məjəllənin 

109-1-ci maddəsinin 4-cü bəndində göstərilir ki, kooperativin özvləri öz aralarında təsis müqaviləsi bağlayırlar. 

Lakin  bu  müqavilə  yuxarıda  sadaladığımız  əlamətlərə  uyğun  gəlmədiyinə  görə  təsis  sənədi  hesab  edilmir  və 

şə

rti olaraq «təsis müqaviləsi» adlanır. Həmin müqavilə yalnız təsiszilər özün hüquq və vəzifələr yaradır. Mülki 

qanunvericilik buna görə onu «təsiszilər arasında bağlanmış müqavilə» adlandırır (MM-in 98-ci maddəsinin 10-

cu bəndi). 

Təsiszilər arasında bağlanmış müqavilənin məzmunu qanunda göstərilmişdir (MM-in 45-ci maddəsinin 2-ci 

bəndi). Onun məzmunu aşağıdakı şərtlərdən ibarətdir: 

•

•

•

• hüquqi şəxsin nizamnaməsini hazırlamaq şərti; 

• hüquqi şəxsin yaradılması özrə birgə fəaliyyət göstərmək şərti; 

• təsiszilərin özlərinin əmlakını vermək şərti; 

• təsiszilərin hüquqi şəxsin fəaliyyətində iştirak etmə şərti. 

Göstərdiyimiz  müqavilə  hüquqi  şəxsin  yaradılması  zamanı  təsiszilər  arasında  qarşılıqlı  münasibətləri  tən-

zimləyir. Təsiszilər öz aralarında həmin müqaviləni birgə fəaliyyət göstərmək məqsədilə bağlayırlar ki, bu fəa-

liyyət hüquqi şəxsin təşkilinə yünəlir. Odur ki, bu müqavilə birgə fəaliyyət haqqında müqavilənin (sadə or-

---

 

170

taqlıq müqaviləsinin) növüdür; həmin müqaviləyə görə təsiszilər hüquqi şəxsin yaradılmasını öz ühdələrinə gü-

türürlər. 

Təsiszilər arasında bağlanmış müqavilə konsensual müqavilədir. Belə ki, həmin müqavilənin bağlanması 

özün təsiszilərin razılaşması kifayətdir; təsiszilər razılığa gəldikləri andan müqavilə bağlanmış hesab edilir, on-

lar özün hüquq və vəzifələr əmələ gəlir. 

Təsiszilər arasında bağlanmış müqavilə hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatına alınması özün səlahiyyətli orqana 

təqdim olunmur; o, dövlət qeydiyyatına alındıqdan sonra hüquqi şəxsin müvcudluğuna və fəaliyyətinə təsir gös-

tərmir. 

Məlum məsələdir ki, əgər hüquqi şəxsin təsiszisi bir şəxsdən ibarət olarsa, müqavilə bağlanmır. Əgər təsiszi 

iki şəxsdən ibarət olarsa, müqavilə ikitərəfli əqd şəklində bağlanılır. Öz və daha zox təsiszi müqavilə bağlayar-

larsa, o, zoxtərəfli əqd hesab olunur.