Microsoft Word pc 3 ziyonet doc

2. Kompyuterning asosiy va kushimcha kurilmalari, ularning ishlash prinstiplari.
Kompyuter konfigurastiyam. Zamonaviy kompyuterlarning turlari

---

2.1. Kompyuterlarning tuzilishi. Yuқorida aytib o’tilganidek zamonaviy kompyuterlarning barchasi
fon Neyman tamoyillari asosida yaratilgan, ya’ni ularning barchasi bir xil funkstional tuzilmaga ega.
Kompyuter konfigurastiyam deb uning tarkibiga kiruvchi kurilmalar ruyxatiga va bu kurilmalarning
asosiy parametrlariga aytiladi.
Zamonaviy kompyuterlar kuyidagi asosiy bloklardan tashkil topadi.
1. Prostessor (tizim) bloki;
2. Monitor;
3. Klaviatura va sichkoncha.
Prostessor bloki tarkibiga kamida kuyidagi kurilmalar kiradi.
1. Korpus va elektr ta’minoti bloki;
2. Asosiy plata;
3. Mikroprostessor va uni sovutuvchi kuler;
4. Tezkor xotira;
5. Vinchester turidagi tashki xotira.
Ulardan tashkari, prostessor bloki ichida optik disklar: CD va DVD larni ukiydigan va ularga
ma’lumot yozadigan kurilmalar, videoprostessor platasi, internetga ulanish uchun turli rusumdagi modemlar,
FM radio, oddiy yoki sun’iy yuldosh televideniesini kabul kiluvchi kurilmalar va boshka shunga uxshash
jixozlar joylanishi mumkin.
Kompyuterga ulanadigan boshka kurilmalar: klaviatura, sichkoncha, joystik, ovoz kuchaytirgich,
mikrofon, printer, skaner, foto va video kamera, mobil telefon, flesh xotira, tashki vinchester, maxalliy
kompyuter tarmogi, internetga ulanish kabeli va boshka shunga ux
p
tsh kurilmalar prostessor blokiga uning
old va orka tomoniga chikarilgan ulanish nuktalariga ulanadi.
Kompyuterga ulanadshan, tugrirogi, uning tarkibiga kiruvchi kurilmalar joylashiga kura turt toifaga
bulinadi: joylangan, ichki, tashki va kushimcha. Joylangan kurilmalar asosiy plata tarkibiga kiradi. Ichki
kurilmalar turli shinalar ork^ali asosiy plataga ulanadi va kompyuterning prostessor bloki ichida joylashgan
buladi. Tashki kurilmalar deb kompyuterning asosiy konfigurastiyam tarkibiga kiruvchi va prostessor
blokidan tashkarida joylashgan

---

kurilmalar: klaviatura, sichkoncha, monitor, printer, flesh xotira, ovoz kuchaytirgich kabi kurilmalarga
aytiladi. Kushimcha kurilmalar deb kompyuterning asosiy konfigurastiyam tarkibiga kirmaydigan va
prostessor blokidan tashkdrida joylashgan kurilmalar: proektor, skaner, videokamera va boshkalarga aytiladi.
Funkstional vazifasi (ma’lumotlarni kiritishi va chikarishiga) kura kurilmalar uch toifaga ajratiladi:
kirituvchi, chikaruvchi, xamda kirituvchi va chikaruvchi kirituvchi kurilmalar. Masalan, klaviatura
kirituvchi, monitor chikaruvchi, vinchester xam kirituvchi, xam chikaruvchi kurilmadir
2.2. Korpus. Kompyuter korpuslari odatda tik va yotik kurinishda buladi. Tik korpuslar Tower
(minora) deb ataladi va ularning uchta turi bor: big (katta, balandligi 19 dyuym), midi (urta, 16 dyuym), mini
(kichik, 13 dyuym). Ulardan birinchisi odatda serverlar va uta kuchli kompyuterlar, ikkinchisi ommaviy
kompyuterlar, uchinchisi arzon kompyuterlar uchun muljallangan. Yotik korpuslarning balandligi juda past
bulib, ular odatda ustiga monitor kuyishga muljallangan.
Keyingi paytda super mini tower va monoblok deb ataluvchi korpuslar ommaviylashib bormoқda.
Ularning ommaviylashuvining asosiy sababi birinchidan ular kam joy egallaydi, ikkinchidan ularning
boshқalardan ajralib turuvchi dizaynidir. Super mini tower korpuslarining balandligi boshқa korpuslarning
balandligidan 2-3 marta kam.
Monobloklarda esa tizim korpusidan butunlay voz kechilgan. Unda barcha қurilmalar monitor korpusiga
joylanadi.

---

Kompyuter korpusы mustaxkam bulishi kerak. Unga bir necha ventilyatorlar urnatiladi va ular
kuchli tebranishlarga sabab buladi. Bu tebranishlar vinchester turidagi disklar uchun juda xavfli. Korpus
karkasы kuchli bulsa, ventilyatorlarning tebranishi korpusning tebranishiga olib kelmaydi.
Korpusning yana bir muxim jirata uning kdnday asosiy platalarga muljallanganligidir. Korpuslarning
bu jirata form faktor deb ataladi. AT deb atalgan korpuslar uz urnini AT-X deb nom olgan korpuslarga
bushatib berdi.
Korpuslar ularga urnatilgan elektr ta’minoti blokining kuvvati bilan xdm farkdanadi. AT
korpuslaridagi ta’minot bloki kuvvati 100 - 300 Vatt bulsa, AT-X korpuslarida bu kursatkich 350 - 500
Vattga teng. Ta’minot bloklari 5 va 12 Volt kuchlanishli elektr toklarini ishlab
chikdradilar.
Ilgarilari mikroprostessorlarga xdm 5 voltli kuchlanishli elektr toki berilardi. Mikroprostessorlarda
tranzistorlar soni oshishi bilan ularda ajraladigan issikdik mikdorini kamaytirish uchun 5 volt kuchlanish
avval 3 voltgacha, sung 1,1 voltgacha kamaydi.
2.3. Elektr energiyasini uzluksiz ta’minlash tizimlari. Kompyuterlarning eng birinchi dushmani
elektr energiyasini ta’minlash tizimidir. Bu tizimda elektr toki kuchlanishi kupincha nominal kiymati: 220
Voltdan fark, kiladi. Elektr energiyasiga talab, kunning kdysi vaktiligiga kdrab uzgarib turadi. Kunduzi elektr
energiyasiga talab kamayadi, stechkurun esa kupayadi. Kunduz kunlari kuchlanish 250 Voltgacha kutarilsa,
kechki payt 180 voltgacha pasayib ketadi.
Bu kabi elektr kuchlanishining davriy uzgarishiga karshi choralar allakdchon ishlab chщilgan bulib,
x,ar kdnday elektron k^urilmalarning elektr kuvvati ta’minoti bloklari u
3 s
tabilizatorlariga egalar va ular
kuchlanishning bunday uzgarishini muvaffakiyatli bartaraf eta oladilar.
Lekin elektron kurilmalarga eng katta xavf ularni yokish va uchirish paytida paydo buladi. E’tibor
bergan bulsangiz, oddiy yoritish lampochkalari ^am fak^at ularni yokish paytida kuyadi yoki yonmay krladi
(ular uchirish paytida kuygan buladi). Bunga sabab, elektr asboblarini yokish va

---

uchirish paytida kuchlanish kiska vakt ichida 220 Voltga uzgaradi. Bu esa, katga elektr impulslarining paydo
bulishiga olib keladi va bu impulslarning kuvvati elektr asboblari chidab beradigan kuvvatlardan ancha katta
buladi. Shu sababli elektron kurilmalar yokilganda ularning elektr impulslariga sezgir kismlariga elektr toki
darxrl ulanmay, sekin asta ulanadi, uchirilganda xam shu kabi ish tutiladi.
Elektr ta’minoti tizimidagi katta kuvvat talab kiluvchi ba’zi kurilmalar, masalan ishxonadagi lift
motori, xonadagi kondistioner yoki muzlatgichlar ishga tushayotganida katta kuchlanishli impulslar paydo
kilishi va bu impulslar yakin urtadagi kompyuter texnikasining kayta yuklanishiga sabab bulishi mumkin.
Lekin eng katta xavf elektr tokining birdan uchib kolishidir.
Kompyuterning birdan uchib kolishi uning fayl tizimi uchun katta xavf tugdiradi. Tashki xotiralarga
yozilgan ma’lumotlardan foydalanish uchun ular kompyuterning tezkor xotirasiga yuklanib olinadi.
Kompyuter bir vaktda unlab fayllarni kompyuter xotirasiga yuklab oladi va ular bilan doimiy ravishda
foydalanadi.
Boshkacha aytganda, kompyuter ishlayotganda unlab fayllar ulardan ma’lumot ukshn yoki ularga
yozish uchun ochi; xolla buladi va ular fakat kompyuter uchirilishidan oldin yopiladi. Elektr tokining birdan
uchib kolishi bu fayllar ustida bajarilayotgan amallarning tugatilmay kolishiga va bu fayllarda xatoliklar
paydo bulishiga olib keladi.
Fayl tizimida vujudga kelgan muammolar ma’lumotlarning uchib ketishiga, dasturiy ta’minotning
notugri ishlashiga yoki butunlay ishlamay kolishiga olib keladi. Natijada dasturiy ta’minot va ba’zan
operastion tizimni k^ayta urnatishga tugri keladi.
Buning oldini olish va kompyuter texnikasini x^imoyalash uchun uzluksiz ta’minlash tizimlari (BPS
bespereboynoe pitanie sistemы yoki UPS Unlimited Power System)naH foydalaniladi.
UTT da zaxiradagi energiya manbasi vazifasini elektr toki akkumulyatorlari bajaradilar. Ular 12
yoki 6 Volt kuchlanishga muljallangan bulib, kompyuter 220 V kuchlanishli elektr toki tarmogiga ulanganda
tulik^ zaryadlanib oladi. 220 V kuchlanishli elektr ta’minotida uzilishlar

---

vujudga kelganda UTT juda tez ta’minotni elektr toki akkumlyatorlariga ulaydi va kompyuterlar ta’minot
tizimida vujudga kelgan uzilishlarni sezmaydi xam.
UTT larning asosiy parametrlaridan biri uning iste’molchiga bera oladigan maksimal kuvvatidir. Bu
kuvvat 600 Vattdan bir necha kiloVattgacha bulishi mumkin. UTTning yana bir muxim parametrы bu uning
kdncha vaktgacha kompyuternы elektr toki bilan ta’minlay olishidir. Bu parametr kompyuterning kdncha
kuvvat iste’mol kilishi va UTTning akkumulyatorining sigimiga boglik, Akkumulyatorning sigimi
AmperXsoatlarda ulchanadi. UTT dagi akkumulyatorlarning sigimi 12 AmperXsoat va undan kup buladi. 12
AS sigimli akkumulyatlor 1 Amper tok iste’mol kiladigan kurilmani 12 soat, 6 Amper tok iste’mol
kiladiganini 2 soat tok bilan ta’minlashi mumkin.
600 Vatt iste’mol kiladigan kompyuterni 12 AS sigimli akkumulyatorga UTT 12VX12A/600 =0,25
soat vakt davomida elektr toki bilan ta’minlay oladi. Bu 15 minut vakt ichida foydalanuvchi kompyuter dagi
ishini tugatib, kompyuterni uchirishga bemalol ulguradi.
Lekin xozirgi paytda kuplab kompyuterlar tarmokda server (Veb server, data server, print server,
pochta serveri) sifatida ishlatiladi. Odatda bu serverlar tunu-kun ishlaydi va fakdt profilaktika mak,sadida
uchiriladi. Bundan taiщari, kupgina foydalanuvchilar ishxonadagi kompyuterlarini xdm ish kuni tugagach,
uchirmaydilar va ulardan uylaridan turib foydalanadilar. Bunday kompyuterlarni 10-15 minut elektr toki bilan
ta’minlash muammoni tulik, xai kilmaydi. Chunki chorak soatdan sung elektr ta’minotining tiklanishi
extimoli juda kam.
Shu sababli oxirgi paytda inson aralashuvisiz muammoni xal kila oladigan “aklli” UTT (smart UPS)
larga bulgan talab oshib bormokda va kuplab bunday modellar taklif kilinmokda. Bunday UTTlar
komptyuter tarmogiga ulanish uchun maxalliy tarmok, kartalari yoki telefon liniyalari orkdli internetga
ulanish uchun modemlarga ega. Tarmok, orkdli UTT lar kompyuterlarni xavfsiz tarzda uchirishi, kutish yoki
uxlash tartibiga utkazishi mumkin. Bundan tashkdri, “aklli” UTTlar bir necha soniya ichida dizel yokilgisida
ishlaydigan elektr toki generatorlarini ishga tushirishi va ularni boiщarib borishi mumkin.
2.4. Asosiy plata. Kompyuterning asosiy kurilmasi uning mikroprostessoridir. Dolgan kurilmalar
unga xizmat kiladilar. Asosiy plata esa ularni bir-biriga boglaydi. Odatda yangi mikroprostessor ishlab
chikilganda, u uchun muljallangan asosiy platada foydalanish uchun yangi mikrosxemalar x^am yaratiladi.
Bu mikrosxemalar birgalikda cMpset (mikrosxemalar tuplami) deb ataladi.
Bir turdagi mikroprostessorlarning tezligi vakt utishi bilan oshib boradi, ulardan farkdi ravishda
chipsetning chastotasi uzgarmaydi. Shu sababdan yangi chipsetlar mikroprostessorlardan kura tezrok, paydo
buladilar. Ulardan x^am kuprok, bu chipsetlarda yasalgan yangi asosiy platalar sotuvga chikdriladi. Kuyida
Intel kompaniyasining chipsetlarida yaratilgan asosiy platalarning ruyxati
va ularning asosiy parametrlari keltirilgan.
810
Socket 370
DIMM
AGP
-
IDE
AT
820
Socket 370
DIMM
AGP
-
IDE
AT
825
Socket 370
DIMM
AGP
USB
IDE
AT
845
Socket 478
DDR
AGP
USB 2
IDE
AT
865
Socket 478
DDR
AGP
USB 2
IDE
AT
875
Socket 478
DDR
AGP
USB 2
IDE
AT
895
Socket 478
DDR
AGP
USB 2
IDE
AT
915
Socket 478
DDR
AGP
USB 2
IDE
AT
925
Socket 478
DDR
AGP
USB 2
IDE
AT
945
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX
965
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX
975
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX
21
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX
28
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX
31
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX
38
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX
43
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX
45
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX
45
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA
ATX

---

51
LGA 775
DDR II
PCI Express
USB 2
SATA II
ATX
55
LGA 1156
DDR III PCI Express
USB 3
SATA II
ATX
58
LGA 1366
DDR III PCI Express
USB 3
SATA III ATX
Odatda asosiy plata tarkibiga kuyidagi kushimcha kurilmalar xdm kiradi.
1. Ovoz platasi; 2. Videoplata; 3. Maxdlliy tarmokka kartasi (LAN card).
Bu kurilmalar asosiy plataga joylangan deyiladi, bu va bopщa kurilmalarini asosiy plataning
slotlariga xam urnatish mumkin. Bunday kurilmalar ichki kurilmalar (korpus ichidagi) deb ataladi. Bundan
tashkari, kurilmalarni asosiy plataning korpus tapщarisiga chikarilgan raz’emlariga xam ulash mumkin.
Bunday kurilmalar, masalan flesh xotira tashki kurilmalar deb ataladi.
Asosiy plataning tashki kurinishi va uning tarkibiga kiruvchi kurilmalar kuyidagi rasmda keltirilgan.
Rasmdan kurinib turibdi-ki, asosiy plata kompyuterning eng murakkab kismlaridan biri. Asosiy
plataning murakkab kismlaridan biri uning shinasidir. Dastlabki kompyuterlarda barcha ichki va tashki
kurilmalarni ulash uchun bitta shinadan foydalanilar edi. Xrzirgi paytda shinalar tashki kurilmalarning
ishlash tezligiga karab turli toifalarga ajratiladi va ular uchun turli tezliklardagi shinalar ishlab chikilgan.
Videokarta uchun
PCI Express
Kompyuterning asosiy platasi
Asosiy plataning ikkita katta mikrosxemasi aynan shinalar uchun muljallangan. Ular kupriklar deb
ataladi. Shimoliy kuprik uta tezkor kurilmalar: tezkor xotira va videoprostessorni ulash uchun ishlatiladi.
Janubiy kuprik nisbatan sekin ishlaydigan bopщa kurilmalar: klaviatura, sichkoncha, PCI, SATA, USB
slotlarga ulanadigan kurilmalarga xizmat kursatadi.
Elektr ta’minoti
blokiga
Prostessor uchun slot
Klaviatura
Korpusdagi
indikatorlar

---

Shinalar xakida ran ketganda mikroprostessorlarning bir jixdtiga aloxida tuxtalish lozim.
Mikroprostessorlar kompyuter tarkibiga kiruvchi turli kurilmalarni boshkdrish uchun vakti-vakti bilan uz
ishini tuxtatib turadi. Bu tuxtashlar uzilishlar deb ataladi. Uzilishlar ikki turga bulinadi. Birinchilari davriy
uzilishlar deb ataladi va ular ma’lum vaktdan keyin takrorlana beradi. Ikkinchilari talabga kura uzilishlar deb
ataladi.
Davriy uzilishlar mikroprostessor e’tiborini doimiy talab kiladigan kurilmalar uchun muljallangan.
Masalan, klaviaturadan ma’lumot doimiy ravishda kiritiladi. Shu sababli, mikroprostessorlar xar sekundda
50 marta (xar 20 millisekundda) klaviaturada biron tugma bosilganligini tekshirish uchun uz ishini tuxtatadi.
Bundan tashkdri, xdr sekundda 18900 marta (xdr 21 mikrosekundda) prostessor uz ishini tuxtatib tezkor
xotiraga murojaat kiladi. Tezkor xotira shunday tuzilgan-ki, unga 50 mikrosekund davomida murojaat
kilinmasa, uning yacheykalaridagi zaryad sunadi va undagi ma’lumot uchib ketadi.
Xrzirgi paytda klaviatura va tezkor xotiraga kupriklar orkdli xizmat kursatilsa-da, doimiy uzilishlar
eski dasturlarning tugri ishlashi uchun sakdab krlingan va ulardan dastur yaratishda foydalanish mumkin.
Biron bir kurilma uziga xizmat kursatilishini xrxlasa, u boshkdrish shinasiga talabga kura uzilish
signalini junatadi. Bu signalni olgan mikroprostessor uz ishini tuxtatib unga xizmat kursatadi. Xdr bir
kurilmaning uz drayveri (unga xizmat kursatuvchi dasturi) bulib, uzilish paytida shu drayver ishga tushadi.
Talabga kura uzilishlardan mikroprostessorlar bir vaktda kup masalalar bilan shugullanishda
foydalanadilar. Bir vaktda unlab jarayonlar bilan ishlayotgan mikroprostessor bir jarayon bilan ishlashni
uzib, ikkinchisi bilan ishlay boshlaydi, keyin ikkinchisini xdm vaktincha tuxtatib uchinchisiga utadi. Bu
utishlar tez-tez bajarilgani uchun foydalanuvchiga barcha jarayonlar parallel ravishda (bir vaktda)
bajarilayotgandek tuyuladi.
Zamonaviy kompyuterlarning bir vaktda bir necha masalalar bilan shugullana olishi ularning
ishlashlarini juda barkdrorlashtirishi bilan birga, foydalanuvchilarga xdm bir kdtor kulayliklar tugdiradi.
Kompyuterda xujjat yarata turib, bir vaktda musikd eshitish, internetdan yangi kitobni yuklash va boshkd
ishlarni bajarish mumkin.
FSB (Face Side Bus - old tomon shinasi) shimoliy kuprik shinasi bulib, tezkor xotira uchun
muljallangan. U kompyuterning takt chastotasini ikkilantirish asosida vujudga keladi.
Shimoliy kuprik mikroprostessor uchun xam takt chastotasini ishlab chikdradi. U kompyuter
chastotasini biron songa kupaytirish asosida yaratiladi. Masalan, mikroprostessorning chastotasi 1,8
GigaGerst, kompyuterning takt chastotasi 100 MegaGerst bulsa, u 18 ga kupaytiriladi. Agar mikroprostessor
chastotasi 2,4 GG bulsa, kompyuterning takt chastotasi 24 ga kupaytiriladi.
Shimoliy kuprik videokarta ulanadigan PCI E (Peripheral Components Interface Express -tezkor
tashki kurilmalar interfeysi) shinasiga xam xizmat kursatadi. Bu shina chastotasi 16 martagacha
kupaytirilishi mumkin.
Janubiy kuprik USB (User’s Serial Bus - Foydalanuvchi uchun ketma-ket shina), IDE (Interface for
Data Exchance - axborot almashuvi uchun interfeys), PCI va SATA shinalari uchun xdm xizmat kursatadi.
Kompyuter texnikasini ishlab chikishdagi rakobat uning konfigurastiyasida xdm bir kdtor uzgarishlar
bulishiga olib kelmokda. Ilgari tashki yoki ichki kurilma sifatida ishlab chikilgan bir kdtor kurilmalar asosiy
plataga joylana boshlagan bulsa, endi asosiy plataning bir necha vazifalari prostessor zimmasiga yuklanishi
kutilmokda. 32 nanometrli (mikrosxemadagi tranzistorlarning ulchami) texnologiya asosida yaratilgan
mikroprostessorlar grafik videoprostessor vazifasini bajaruvchi grafik yadro(lar)ga ega bulishi bilan birga,
shimoliy kuprik vazifasini bajaruvchi mikrosxemani xdm uz ichiga oladi. Janubiy kuprik xdm tez orada
mikroprostessor tarkibiga kirishi kutilmokda. Bunday mikroprostessorlar 2011 yilda ishlab chikdriladigan
kompyuterlarda keng kullanilishi ishlab chikdruvchilar tomonidan ta’kidlanmokda.
2.5. Tezkor xotira. Mikroprostessor stirkdagi kuz boylagichga uxshaydi. Kuzboylagich turli
mujizalar kursata oladi, Lekin uzidan bir necha metr naridagi koptokni ola olmaydi. Kuzboylagichga uxshab,
mikroprostessorga x^am yordamchi kerak. Bu vazifani tezkor xotira bajaradi. Tezkor xotirada
mikroprostessor uchun dasturlar, ma’lumotlar va xisob-kitob natijalari sakdanadi.
Tezkor xotira elektron kurilmalar - tranzistorlardan yasaladi va mikrosxema kurinishida buladi.
Mikrosxemalarda yasalgan xotiraning kulay tomonlari: ulchamlari kichik, kam kuvvat sarflaydi, sigimi katta
va tez ishlashidir. Tezkor xotira mikrosxemalari ikki xil buladi:

---

dinamik va statik. Statik mikrosxemalarda xar bir xotira katakchasi registr kurinishida bulib, bu registrlarning
xar biri uchuy 6 ta tranzistor ishlatiladi. Bu mikrosxemalar nisbatan tez ishlaydi.
Dinamik mikrosxemalarda xar bir katakcha ikkita tranzistor yordamida yasaladi, ulardan biri
katakchani tanlash uchun kalit vazifasini bajarsa, ikkinchisi mitti kondensator vazifasini bajaradi,
kondensatorning zaryadlangan xolati 1 ga, zaryadsiz xolati 0 ga moe keladi. Bunday mikrosxemalardan
yasalgan tezkor xotira nisbatan sekin ishlaydi va ulardagi ma’lumot uchib ketmasligi uchun ularni bir
sekundda bir neche un ming marta zaryadlab turish kerak buladi.
Bu kamchiliklariga kdramay, ularning sigimi kattarok, va ularning narxi ancha arzon. Xrzirgi paytda
tezkor xotiralarning deyarli barchasi dinamik mikrosxemalar asosida ishlab chikiladi.
Tezkor xotiraning asosiy parametrlari ularning sigimi va tezligi (takt chastotasi)dir. Tezkor
xotiraning sigimi xar doim ikkining darajasi kurinishidagi songa teng buladi. Bu ularning manzilini anikdash
bilan boglik, Xrzirgi paytda DIMM, DDR, DDR II va DDR III rusumli tezkor xotiralardan foydalaniladi.
DIMM xotiralarning sigimi 32, 64, 128, 256, 512 MB bulishi mumkin, ularning takt chastotasi 66,
100, 133, 166, 200 MGst lardan biriga teng.
DDR xotiralarning sigimi 128, 256, 512, 1024 MB, takt chastotasi 266, 333, 400 MGst bulishi
mumkin. DDR xotiralarda takt chastota bilan birga ma’lumot uzatish tezligidan xam foydalanila boshlandi.
Masalan, DDR 2100 deb takt chastotasi 266 MGst bulgan xotira belgilangan. Bu chastotada ishlaydigan xotira
bir sekundda 266 MGst * 8 bit = 2100 Megabit axborot uzata oladi. Shu kabi DDR 2700 va DDR 3200
rusumli xotiralar xdm bor.
DDR II turidagi xotiralar 512, 1024, 2048 MB sigimli va 4200, 5300, 6400 Mb tezlikda, DDR III
turdagi mikrosxemalar 1, 2, 4 GB sigimli va 11000, 13000, 16000 va 20 000 Mb tezlikda bulishi mumkin.
DIMM va DDR rusumidagi tezkor xotiralar xrzir ishlab chikdrilmaydi.
2.6. Videoprostessorlar. Zamonaviy kompyuterlar uch ulchovli grafika, yukori sifatli video
bilan ishlaydi. Bu ulardan ekranga chikdriladigan murakkab axborotni tezda kdyta ishlay olishini
talab kiladi. Shu sababli, videoprostessorlar xisoblash ishlarini bajara olish kuvvati buyicha
allakdchon markaziy mikroprostessorlardan uzib ketdilar. Ulardagi tranzistorlar soni
mikroprostessordagidan bir necha barobar kup bulishi mumkin. Xrzirgi videoprostessorlarning
razryadlari soni 128 dan kam emas, 256 va xatto 384 razryadli videoprostessorlar xam mavjud.
Videoprostessorlar uz tezkor xotiralariga xdm ega buladilar. Bu videoxotira sigimi 256 MB dan 2
GB gacha bulishi mumkin. _________________________________________

---

Videoprostessorlarning bu kuvvatidan oddiy-xisob kitoblarda da foydalanish mumkin. Maxsus
ishlab chikilgan dasturiy ta’minot yordamida videoprostessorda 80 xonali (unli sanok sistemasida) anikdikda
matematik xisob ishlari bajariladi.
^ozirgi paytda videoprostessor urniga PCI Express slotiga urnatiladigan, 32 yadroli
mikroprostessorga eta va sekundiga yarim trilliongacha amal bajara oladigan bloklar ishlab chikdrilmokda.
Bu bloklar yordamida oddiy kompyuterni superkompyuterga aylantirish mumkin.
Videoprostessorlarning asosiy parametrlari bu uning razryadlari soni, videoxotirasi sigimi va bir
sekundda nechta triangel (uch ulchovli tasvirning eng kichik bulagi)ni kdyta ishlay olishidir.
2.7. Vinchester rusumidagi tashki disk. Tezkor xotiraning bitta kamchiligi kompyuter uchirilganda
undagi barcha ma’lumotning uchib ketishidir. Shuning uchun barcha kompyuterlar bopщa
turdagi xotira bilan xam ta’minlanadi. Bu xotira tezkor xotiradan kura sekinrok, ishlasa xam, kuprok,
sigimga eta bulishi va elektr ta’minotiga boglik, bulmasligi kerak. Bunday tashki xotiralarning barchasi
disklar deb ataladi. Ularning bir necha turlari yaratilgan bulsada, ulardan eng ommaviysi vinchester
rusumidagi tashki xotiradir.
Vinchesterlar germetik (butunlay xdvo utkazmaydigan) yopik, korpusga joylangan, magnitlana
oladigan kdtlamga ega disklardir. Bitta korpusga bitta yoki bir nechta bunday disklar urnatilsa-da, ular
foydalanuvchi uchun bitta disk bulib kurinadi. Vinchester jismonan yaxlit disk deb kdraladi, undagi disklar
esa stilindr yoki kallaklar deyiladi, stilindr x,alkasimon yulchalardan tashkil topadi, yulchalar esa uz
navbatida sektorlarga ajratiladi.
Mantikdn vinchester ixtiyoriy sigimli bulimlarga ajratiladi va bu bulimlarning x^ar birida bittadan
mantikiy disk joylashadi. Disklarda ma’lumotlar fayl kurinishida sakdanadi. Fayllar esa klasterlar ketma-
ketligidan iborat buladi. Klaster bir necha sektorlardan iborat buladi. Klasterdagi sektorlar soni barcha
klasterlar uchun bir xil buladi. Faylning xdjmiga kdrab unga kerakli sondagi klasterlar ajratiladi. Faylning
oxirgi klasterida k,olgan bush joy boshka fayllarga berilmaydi.
^ozirgi paytda sigimi 80, 120, 160, 250, 320, 500, 640, 750, 1000, 1500, 2000 GB bulgan
vinchesterlar sotuvda bor. Vinchesterlarning korpusi eni 3,5 dyuymga teng bulib, ularni joylash uchun
kompyuter korpusida maxsus joy ajratilgan. Noutbuk kompyuterlari uchun ishlab chikariladigan
vinchesterlarning eni 2,5 dyuymga teng buladi.
Vinchesterlar bilan ma’lumot almashishni tezlashtirish makeadida ularda elektron mikrosxemalarga
joylangan bufer (oralik) xotiralar buladi. Bu xotira tezkor xotira kabi tez ishlaydi, uning sigimi unchalik katta
bulmay, 8, 16, 32 MB bulishi mumkin. Vinchesterlarning tezligi uning disklarining aylanish tezligiga xdm
boglik, Disklar minutiga 5400, 7200 yoki 10 000

---

marta aylanishi mumkin. Xrzirgi paytda vinchester disklarining aylanish tezligi asosan 7200 ayl/min ga teng.
5400 ayl/min tezlikdan fakdt noutbuk kompyuterlari uchun muljallangan ba’zi vinchesterlarda foydalaniladi.
10000 ayl/min tezlik esa server kompyuterlar uchun muljallangan vinchesterlarda ishlatiladi.
Vinchesterlarni kompyuterning asosiy platasiga ulash uchun bir necha standartlardan foydalaniladi.
IDE (Imbedded Drive Electronics - ulanadigan va boiщariladigan elektron kurilmalar) shinasi 15 yil xizmat
kildi va bu shina uchun muljallangan vinchester lar xozirgi paytda deyarli ishlab chikdrilmayapti. SATA,
ya’ni Serial ATA (ketma-ket ATA) oxirgi paytda ommaviylashib ketgan shina bulib, unda ma’lumotlar
ketma-ket, ya’ni bitma-bit uzatiladi. SATA shinasiga vinchesterlardan taiщari optik disk yurituvchilarni xam
ulash mumkin.
Avvallari optik disk yurituvchilar xam IDE shinaga ulanar edi. Xrzir IDE shinasi RATA -Parallel
ATA (Advanced Technologies Attachment - ilgor texnologiyali ulanish) deb atala boshlandi. Bu shinada bir
vaktda baytning sakkizta biti parallel ravishda sakkizta sim orkdli uzatiladi.
Xrzirgi paytda multimediali axborot: kushikdar, kliplar, kinofilmlarning ommaviylashuvi,
televidenie va videoning yangi standartlari vujudga kelishi bilan katta sigimli axborot tashuvchilarga extiyoj
oshib bormokda. Bu uz navbatida portativ (olib yuriladigan) vinchesterlarning paydo bulishiga olib keldi. Bu
kurilmalarni nafakdt kompyuterga, balki video pleer lar, musikd va media markazlari, sun’iy yuldosh tele
vide niesini kdbul kiluvchi tyunerlar, video va fototexnikaga ulash mumkin.
Texnologiyalarning rivojlanishi bilan vinchesterlar urnini bosuvchi SSD (Solid State Disc - kdttik,
xrlatdagi disklar) paydo buldi va ommaviylashib bormokda. Ularda axborot elektron mikrosxemalarda
saklanadi. Bu mikrosxemalar tezkor xotira mikrosxemalari kabi bulib, ulardan farkdi ravishda elektr
ta’minotidan uzilganda xam uzidagi axborotni sakdab kola oladi.
Ishlash tamoyiliga kura bu disklar kuyida kurib chikilgan flesh xotira kurilmalariga uxshab ketadi.
Lekin ularning kamchiliklari bartaraf kilingan: xotira sigimi va ukish-yozish
tezliklari ancha katta. Bu disklar vinchesterlardan farkdi ravishda mexanik kurilmalar: motor, aylanuvchi
disk va xarakatlanuvchi kallaklardan xoli. Bu esa ularning ishonchliligini oshiradi, ulchamlarini
kichiklashtirish va energiyani kamrok, iste’mol kilish imkonini yaratadi. Yakin orada bunday kurilmalarning
vinchesterlar urnini tulik, egallashi kutilmokda.
2.8. Optik disk yurituvchilar. 1983 yil Sony kompaniyasi bozorga katta shov-shuvlarga sabab bulgan
CD ROM (Compact Disc Read Only Memory - kompakt disk, fakdt ukiladigan xotira) disklarni va ular
uchun disk yurituvchilarni bozorga chikdrdi. 70 minutli oliy sifatli stereomusikdni rakdmli kurinishda yozish
uchun muljallangan kompakt disk sigimi 650 MB ga teng edi. Usha paytdagi ommaviy kompyuter IBM PC
XT ning tezkor xotirasi 128 KB, sotuvdagi vinchesterlarning xajmi 5 MB edi.
Oradan bir necha yil utib axvol uzgardi. Kompyuterlarning imkoniyatlari kengayib, ular kompakt
disklarga yozilgan audio axborotni kdyta ishlab ovoz kuchaytirgichga chikdra olishga kuchi etadigan buldi.
Windows operastion tizimining ommaviylashuvi natijasida dasturiy ta’minotning xajmi xam osha boshladi
va kompakt disklar kompyuterlarda xam ommaviy ravishda kullanila boshlandi.
Kompakt disklardagi ma’lumot vinchesterlardagi kabi elektromagnit tebranishlar yordamida emas,
balki yoruglik nurlari asosida ishlaydigan lazer kurilmalari yordamida ukiladi va yoziladi.

---

Shuning uchun bu kurilmalarda ukish kallagi diskdan nisbatan uzokda joylashishi va vinchesterdan farkdi
ravishda ularda disklarni almashtirish imkoni vujudga keldi.
Xrzirgi paytda 700 MB li kompakt disklardan foydalaniladi. Kompakt disklarning uch turidan
foydalaniladi. CD ROM dan tapщari, CD R va CD RW deb ataladigan kompakt disklar mavjud. CD R disk
(Recordable - yozish mumkin bulgan)larga maxsus disk yurituvchi kurilma yordamida bir marta axborot
yozish mumkin. CD RW (Rewritable - kdyta yozish mumkin bulgan) disklarga bir necha (mingtagacha)
marta kdytadan axborot yozish mumkin. Ularga moe ravishda CD ROM, CD R va CD RW disk yurituvchi
kurilmalar yaratildi.
1995 yil yangi turdagi optik disklar DVD lar yaratildi. Ular kompakt disklardan katta sigimlari bilan
ajralib turadilar. Yukori chastotali lazerlardan foydalanish va diekdagi xdlkdlar orasidagi masofani
kamaytirish xisobiga bitta diekka 4,7 GB sigimli disklar yaratish mumkin buldi. Diekka ikki kdtlam kilib
axborot yozish xisobiga disk sigimini 8,5 GB gacha, ikki tomoniga yozish xisobiga 17 GB gacha etkazish
mumkin buldi.
DVD disklarning kompakt disklardan farkdi ravishda uzaro moe kelmaydigan ikkita standarta
mavjud edi. Bu foydalanuvchilar orasida bir kdtor kiyinchiliklar tugdirar edi. Bugungi kunda bu muammolar
ortda koldi va DVD disk yurituvchilar barcha disklarni ukiy oladi. DVD disklarning xam kompakt disklar
kabi DVD ROM, DVD R, DVD RW turlari va disk yurituvchilari mavjud. DVD disk yurituvchilar kompakt
disklarni xam ukiy oladilar. Lekin teskarisi tugri emas.
Optik disklarning yangi standarti Blue Ray deb ataladi. Bu nom kuk nur degan ma’noni bildiradi va
bu disklarni ukishda ishlatiladigan yanada kiekd tulkin uzunligiga ega lazer nurining rangidan olingan.
Oldingi optik disklarda kizil nurli lazerdan foydalanilar edi.
Blue Ray disklarining xajmi 25 GB bulib, ulardan DVD standartidan xam yuk,ori sifatli HD (High
Definition - yukori anikdikdagi) va Full HD - tupik, yukori anikdik standartidagi tele kursatuvlar va
videomateriallarni saklash uchun foydalaniladi. HD standartida xar bir kadr 1280X720, Full HD da
1920X1080 ulchamga ega buladi.
2.8. Flesh xotiralar. Flesh xotira (Flash Memory - bir zumda (kuz yumib ochguncha) ukiydigan
xotira) deb elektron mikrosxemalar kurinishidagi, elektr ta’minotidan uzilganda xam uzidagi ma’lumotlarni
sakdab kola oladigan va kompyuterga USB shina orkdli ulanadigan tashki xotiraga aytiladi. Flesh xotiralar
dastlab rakdmli foto va videokameralarda kushimcha xotira sifatida kullanilgan. Oradan bir necha yil utib,
2001 yilda ular USB shina orkali ulanadigan shaklda sotuvga chikdrildi. Ularning sigimi avval 1, 2, 4 yoki 8
MB bulgan bulsa, xrzirgi kunda 2, 4, 8, 16, 32 GB sigimli flesh xotiralar ishlab chikilmokda.
Flesh xotiralarning yana bir muxim parametri bu ularning ma’lumotlarni ukish va yozish
tezliklaridir. Bir oz ilgari bu kursatkich 10 - 15 Megabitga teng edi. Xrzir 250 Mb tezlikda ma’lumotlarni
ukiydigan fleshkalar mavjud. Flesh xotiralarga ma’lumotni yozish ukishga Karaganda ikki barobargacha
kichik bulishi mumkin.
Flesh xotiralar ulardan avval kompyuterlar orasida axborot almashish uchun xizmat kilgan floppi disk
(disketa)larni butunlay mщib chщardi. Floppi disklardan fakdt ularning ulchamlari: 5,25 va 3,5
dyuymlargina krldi. Birinchi ulchamdan optik disk yurituvchilarni ishlab chikdruvchilar foydalanishea,
ikkinchisidan vinchesterlarni ishlab chikdruvchilar foydalanadilar.
2.9. Klaviatura. Klaviatura kompyuterga xdrf va rak^am kurinishidagi ma’lumotlar va buyrukdarni
kiritish uchun ishlatiladigan tashki kurilmadir. U yozuv mashinasining klaviaturasiga uxshab ketadi, lekin
unga nisbatan kengrok, imkoniyatlarga ega. Uning tugmalarini kuyidagi gurux,larga ajratish mumkin.
1. Xarf va rakdmlarni kiritish tugmalari.
2. Bopщarish tugmalari
3. Funkstional tugmalar.
4. Kursorni bosh^arish tugmalari.
5. Kushimcha klaviatura tugmalari.
6. Multimedia bilan ishlash uchun kushimcha tugmalar.

---

Barcha klaviaturalarda tugmalar tuplami deyarli bir xil. Ular odatda bir-biridan fakat multimedia
bilan ishlash uchuy muljallangan kushimcha tugmalarining soni va joylashishi bilan fark kiladilar. Oxirgi
paytda tugmalarining joylashishi biroz uzgartirilgan ergonomik (foydalanuvchi uchun kulay va bezarar)
klaviaturalar urf bulmokda.
Klaviatur al arni kompyuterga ulash uchun xozirgi paytda maxsus raz’em OS/2 dan foydalaniladi.
Bu raz’emni 25 yil avval ShM kompaniyasi birinchi marta kullagan edi. Kompyuterga standart USB port
orkali ulanadigan klaviaturalar xdm kupayib bormokda. Bundan tapщari kompyuterga infrakizil nurlar
yordamida ulanadigan Simeiz klaviaturalar xam bor.
2.10. Sichkonchalar. Sichkonchasiz kompyuter bilan ishlashning deyarli iloji yuk, Grafik interfeysli
dasturlar bilan ishlash uchun maxsus ishlab chikilgan sichkoncha, ayniksa kompyuterda ishlashni endi
boshlaganlar uchun juda kulay. Sichkonchaning ekranda kursor deb ataluvchi kursatkichi bulib, sichkonchani
joyidan kimirlatsak, kursor xam unga moe ravishda xarakatga keladi.
Sichkoncha yordamida bir necha amalni bajarish mumkin xolos, lekin bu amallardan barcha
dasturlarda keng foydalaniladi. Bular uning chap tugmasini bir yoki ikki marta chertish, ung tugmasini bir
marta chertish, uning gildiragini aylantirish va chap tugmasini bosib turib sichkonchani yurgizishdir.
Xozirgi paytda sichkonchaning lazerli deb ataluvchi turi ishlab chikdriladi. Bunday sichkonchaning
xarakati lazer nuri yordamida aniklanadi. Avvallari sichkoncha sharikli mexanik kurilmaga ega bulib, uning
yordamida xarakat yunalishi aniklanar edi.
Sichkonchalar xdm klaviaturalar kabi kompyuterga OS/2, USB portlari orkali yoki infra kizil nurlar
yordamida Simeiz ulanishi mumkin.
2.11. Monitorlar. Kompyuter kdnchalik kuchli bulmasin, u ma’lumotlarni foydalanuvchi uchun
kulay kurinishda tasvirlab bera olmasa, undan x,ech kanday foyda yuk. Foydalanuvchi kompyuterdagi
ma’lumotlarni asosan, monitor orkali oladi. Monitor ma’lumotlarni chikarish kurilmasi xisoblanadi.
Xozirgi paytda sensorli (sezgir) ekranli monitorlar xam ishlab chikarilsada, ular shaxeiy
kompyuterlarda xozircha keng tarkalmagan. Bunday sensorli ekranlardan telefonlarda, bookreader (elektron
kitoblarni ukish uchun muljallangan kurilmalar), sotuv avtomatlarida va ba’zi noutbuklarda foydalaniladi.
Sensorli ekranlarda sichkoncha vazifasini foydalanuvchi barmoklari bajaradi. Ularda biron ob’ektni
sichkoncha yordamida chertish urniga ekrandagi shu ob’ektni barmok bilan chertish etarli.
Monitorlar birinchi navbatda ularda ekran sifatida nima ishlatilishi bilan farklanadi. Dastlab
monitorlar elektron nurli trubkalardan foydalanganlar. Ular CRT (Color Ray Tube -rangli nur trubkalari) deb
nomlanadi. Ularda ekrandagi tasvir elektron nur yordamida yaratiladi. Rangli tasvir yaratish uchun bunday
trubkalarda bir vaktda uchta nurdan foydalaniladi. Bu nurlar asosiy ranglar deb ataluvchi: Red (kizil), Green
(yashil) va Blue (kuk) ranglarga moe keladi. Uchta asosiy ranglarni kushib, tabiatda uchraydigan deyarli
barcha ranglarni yaratish mumkin. Shu sababli, monitorlarda rang xosil kilish va rangli tasvirlarni
saklashning ba’zi sistemalari RGB kushiluvchi ranglar sistemasi deb ataladi. CRT monitorlari xozircha keng
tarkalgan bulsa-da, bugungi kunda deyarli ishlab chikarilmaydi.

---

Xrzirgi kunda ishlab chikdrilayotgan monitorlarning deyarli barchasi suyuk; kristalli monitor lardir.
Dastlab, bundan kirst yil oldin elektron soatlar va kalkulyatorlarda foydalanilgan suyust kristallar x,ozir
deyarli barcha tasvirlarni aks ettiruvchi kurilmalarda ishlatiladi. LCD (Liquid Crystal Display - suyuk;
kristalli displey) deb ataluvchi bu monitorlar foydalanuvchilar orasida uzining tashki ulchamlari sababli yassi
monitor deb xam ataladi. Bu monitorlarda odatda suyuk; x,olda buladigan, lekin elektr toki ta’sirida
kristallana oladigan va rangini uzgartiradigan moddalardan foydalaniladi.
Yana bir monitorlarning turi bu plazmali monitor lardir. Ularning ishlash tamoyili shimoliy kutb
yogdusiga uxshab ketadi. Bu monitorlarda gaz yukori xaroratli plazma kurinishida buladi va ulardan elektr
toki utganda uzidan yoruglik nuri chikdradi. Bu monitorlarda tasvir elementlari (piksellarning) ulchamlari
ancha katta bulib, ularni kichiklashtirishning deyarli iloji yuk, Shu sababli, bunday monitorlarning
ulchamlari bir necha metr bulib, ular shaxsiy kompyuterlarda deyarli foydalanilmaydi.
Sunggi paytda yarim utkazgichli fotodiodlardan foydalanadigan monitorlar keng ishlab chikdrila va
narxlarning pasayishi sababli ommaviylasha boshlandi. Bunday monitorlar LED (Light Electronic Diode -
yarim utkazgichli fotodiod) deb nom olgan. Sukщ kristallar yoruglik manbasidan chikdyotgan nurlarni
utkazsa, fotodiodlarning uzi yoruglik manbasidir. Shuning uchun bu monitorlarning bir kdtor parametrlari,
birinchi navbatda tasvirning kontrastligi boshkd turdagi monitorlar ga nisbatan juda yuk,ori.
Ular LCD va plazmali monitorlarning kamchiliklari: kurinish burchagining kichikligi, ekrandagi
tasvir kontrastligi va yorkinligining nisbatan pastligi kabi kamchiliklardan xoli. Fotodiodli (boshkdcha nomi
nurli diodli) monitorlarning ulchami 12 dyuymdan 200 dyuymgacha bulishi mumkin. Katta ulchamli
(masalan, 4XZm
2
) monitorlar x^ozirgi kunda kuchalarda kuplab uchraydi. Ular, xattoki, k^uyosh nurlari
ostida x^am yakdol kurinadigan tasvirlar yarata oladilar.
Monitorlar ulchamlarining nisbati bilan x^am farklanadi. CRT monitorlarning ulchamlari nisbati 4X3
kabi. Dastlab LCD monitorlarning nisbati 4X3 kabi bulgan bulsa, keyinchalik maishiy kinoteatrlarining keng
tark^alishi sababli, 5X3 nisbatdagi, sungra 16X9 nisbatdagi monitorlar ommaviylashib ketdi.
Monitorlarning yana bir muxim parametri ularning ulchamlaridir. Monitorlarning ulchamlari
televizorlardagi kabi ularning diagonali uzunligi bilan ulchanadi, bunda ulchov birligi sifatida dyuymdan
foydalaniladi. Bir dyuym 2,56 smga teng. Dastlab 12 va 14 dyuymli

---

monitorlar ishlab chikilgan bulsa, keyinchalik 15 va 17 dyuymli, oxirgi paytda 19 va 22 dyuymli monitorlar
urf buldi. Xrzirgi paytda 32 va 42 dyuymli monitorlar xdm ishlab chikdriladi.
Monitorlarning yana bir muxim parametri undagi piksellar sonidir. Bu son undagi ustunlar va satrlar
soni orkdli anщlanadi, masalan 640X480. 4X3 nisbatdagi monitorlar uchun piksellar soni 800X600,
1024X768, 1280X960, 1600X1200 bulishi mumkin.
Keng formatli (16X9 ulchamli) monitorlar uchun piksellar soni 1280X720 ga (HD - High Definition
- yukori anikdikdagi) teng. Xrzirgi paytda piksellari soni 1920X1080 ga teng (Full HD -tupik, HD)
monitorlar xdm kuplab ishlab chikdrilmokda.
2.12. Printerlar. Printerlar ma’lumotlarni krgozga tushirish uchun ishlatiladi. Ularning *ozirgi paytda
uch turi: matristali, lazerli va siyoxli turlaridan foydalaniladi. Ular bir-biridan tasvirni xosil kilish usuli ork,ali
farkdanadi.
Ulardan birinchisi matristali printerlar bulib, bu printerlar siyoxli lentaga ingichka ignalarni urish
orkdli kogozda tasvir xosil kiladilar. Ular elektr yozuv mashinalarini takomillashtirish asosida yaratilgan edi.
Bu printerlar sekin ishlashi, sershovkinligi, grafik tasvirlarni kogozga tushirishning deyarli iloji
yukdigi, fakdt bitta (bir nechta) rangdagi tasvirlar xosil kilishi kabi kamchiliklari tufayli xrzirgi paytda ishlab
chikdrilmaydi. Ular fakdt mavjud dasturiy ta’minotni almashtirish kiyin bulgan joylarda, masalan ba’zi
banklarda sakdanib kolgan.
Matristali printerlar uz urnilarini lazerli printerlarga bushatib berdilar. Bu printerlar
bosmaxonalardagi tipografiya mashinalari kabi ishlaydi. Lazerli printerlar lazer nuri yordamida kogozga
sepilgan, magnitlana oladigan kukunni kuydirish yordamida tasvir xosil kiladi.
Matristali printerlarni takomillashtirish natijasida siyoxli printerlar paydo buldi. Siyoxli printerlarda
kogozdagi tasvir krgozga siyox, purkash yuli bilan xosil kilinadi. Matristali va siyoxli printerlarda printer
kallagi k,ogoz buylab gorizontal xarakatlanadi va bir kdtor matn yoki grafik tasvir bulagini kogozga
tushiradi. Bir kdtor matn chop etilgach, kogoz vertikal yunalishda suriladi va keyingi kdtor chop etiladi.
Lazerli printerlarda tasvir krgozga boshkdcha usulda tushiriladi. Avval magnitli barabanga kukun
tasvirga moe keladigan kilib sepiladi. Keyin bu kukun baraban atrofida aylanayotgan kogozga utkaziladi.
Nixoyat kogozga tushirilgan kukun termo elementli baraban yordamida kuydiriladi va kogozdagi tasvir
maxkamlanadi.
Eng kup tark,algan printerlar yapon kompaniyasi Epson va AKD1 kompaniyasi HP - Hewlett
Packard larning printerlaridir. Epson kompaniyasi eng ommaviy rangli siyoxli printerlarni ishlab

---

chikarsa, HP kompaniyasining lazerli ok-kora printerlari keng tarkalgan. Bundan tashkari, Yaponiyaning
Canon va Janubiy Koreyaning Samsung kompaniyalarining printerlari xam keng tarkdlib bormokda.
Printerlarning asosiy parametrlaridan biri - kogozning bir birlik bulagiga nechta tasvir nuktasini ura
olishidir. Bu kattalik birligi dpi (dot per inch - dyuymdagi nuktalar) bilan ulchanadi. Matristali printerlar
uchun bu kursatkich 72 dpi, lazer printerlar uchun 600 yoki 1200 dpi, siyoxdi printerlar uchun 1440 yoki
2880 dpi gacha bulishi mumkin.
Printerlarning yana bir parametri ularning chop
etish tezligi. Lazerli printerlar uchun bu tezlik minutiga varakdarda ulchanadi va 12 dan 130 gacha bulishi
mumkin. Siyoxdi printerlar uchun bu tezlik chop etish sifati va matn yoki raem chop etilishiga boglik,.
Matnni xomaki tarzda chop etish eng tez bajariladi va minutiga 4 varakdan 12 varakdacha tashkil etadi.
Fotografik sifatga ega rasmlarni chop etish uchun odatda 30 sekunddan (A6 format 10X15 sm) 2 minutgacha
(A4 format, 21X29 sm) bulishi mumkin.
Sunggi paytda printerlar orasida kup funkstiyali kurilmalar ommaviylashib bormokda. Bu kurilmalar
uchtasi bitta va turttasi bitta kurinishida bulishi mumkin. Uchtasi bitta kurilmalar bir vaktda skaner, printer
va nusxa kuchirish kurilmasi sifatida ishlatilishi mumkin. Turttasi bitta kurilmalari yana faks vazifasini xam
bajaradi. Kup funkstiyali kurilmalar xam siyoxdi, xam lazerli printerlar asosida ishlab chikdriladi.
Kogozda rangli tasvirlarni xosil kilish monitor ekranida tasvir yaratishdan bir oz fark kiladi. Monitor
ekrani unda tasvir bulmagan paytda kora rangda buladi va rangli tasvir asosiy ranglar: kizil, yashil va kuk
ranglarni kerakli nisbatda kugyaib yaratiladi.

---

Printerda esa tasvir ost krgozga tushiriladi va rangli tasvir ost rangdan boshkd keraksiz ranglarni olib
tashlash orkdli yaratiladi. Ost rangning uzi kompyuter ekranida uchta asosiy rangning kushilishidan paydo
buladi.
Ost rangdan kizil rangni ayirsak, x,avo rang (kuk va yashil ranglar yigindisi), yashil rangni ayirsak,
pushti (kizil va kuk ranglar yigindisi), kuk rangni ayirsak, sarщ (kizil va yashil ranglar yigindisi) rang xosil
buladi. Kora rang esa k,ora buyok, sepish bilan yaratiladi. Shunga kura, rangli printerlarda rang xosil kilish
tizimi ayiriluvchi tizim deb ataladi va unda asosiy ranglar Cyan (xavorang), Magenta (pushti), Yellow (sarik)
va ЫasK (k,ora) ranglardir. Bu tizimning nomi shu ranglardan olingan va CMYK deb ataladi.
2.13. Plotterlar. Plotter lar katta ulchamlardagi tasvir larni kogoz yoki boshkd materiallarga tushirish
uchun xizmat kiladi. Bir vaktlar printerlarda tasvirlarni kogozga tushirishning iloji yuk, edi. Usha paytda
chizmalarni chizish uchun plotterlar yaratilgan edi. Printerdan farkdi ravishda plotterda bir necha rangdagi
ruchkalar bulib, ular maxkamlab kuyilgan k,ogoz ustida xarakatlana olar va unda turli shakllarni chiza
olardilar. Xrzirgi paytda plotterlar juda uzgarib ketgan va ular kuprok, katta ulchamli printerlarga uxshab
ketadilar.
Ular endi bor yugi bir necha rangdagi chizikdarni emas, bu ranglarni kushib ixtiyoriy rangdagi tasvir
ni xosil kila oladilar. Zamonaviy plotter nafakdt chizmalarni, balki fotografik tasvirlarni xam chikdra oladilar.
Ular endi fakdt krgozga emas, boshkd sillik, materiallarga xam tasvir ura oladilar. Bu kurilmalar yordamida
tijorat reklamalari yangi kurinish oldi. Kuchalarda obi xavoning turli ta’sirlariga chidamli, reklama
bannerlari paydo buldi. Ularning ulchamlari bir necha yuz kvadrat metrgacha bulishi mumkin.
Xrzirgi plotterlarning asosiy parametrlari tasvirning kengligi, tasvir elementlarining zichligi va chop
etish tezligidir. Plotterlarda ularning rusumlariga kdrab, tasvir kengligi 80 sm dan 6 metrgacha bulishi
mumkin. Odatda plotterlar uram kurinishida yigilgan materiallarga tasvir chikdradilar, shuning uchun ular
xosil kiladigan tasvir uzunligi keraklicha katta bulishi mumkin.

---

Plotterlarda piksellarning zichligi 72 dpi va undan yukori bulishi mumkin. Bu esa xar bir tasvir
elementining ulchamlari 0,3 mm dan kichik bulishini ta’minlaydi. Natijada plotterlarda yaratilgan tasvir 50
sm masofadan xam juda sifatli kurinadi. Plotterlar soatiga bir necha yuz kvadrat metr tasvir yarata oladilar va
bu tezlik, albatta, tasvir elementlarining zichligiga xam boglik,
Xrzirgi paytda nafakdt tekis va sillist materiallarga, ulardan taiщari tekis bulmagan materiallar,
chinni idishlariga, ruchka yoki kdlamlarga, sovga idishlariga, sillik, bulmagan kiyim-kechak, xatto inson
terisiga xam tasvirlarni tushirish mumkin. Buning uchun maxsus plotterlardan foydalaniladi. Bu plotterlarda
siyox^ purkaydigan kallaklar tekislikda emas, balki uch yunalishda: tepaga va pastga, oldinga va orkdga,
chapga va ungga xarakatlana oladi.
2.14. Proektorlar. Printerdagi ma’lumotlarni printer va plotterlar yordamida krgozga yoki boiщa
materiallarga chikdrish mumkin va bu juda kulay. Chunki krgozga chikdrilgan ma’lumotlardan kompyuterdan
uzokda xam foydalanish mumkin. Lekin xrzirgi paytda axborot shu darajada kupki, ularning xammasini
krgozga chikdrishning iloji yuk, Kupincha bunga xojat xam yuk, Kompyuterdagi ma’lumotlardan birgalikda
foydalanishning yana bir yuli, bu proektorlardan foydalanishdir.
Proektorlar yordamida kompyuter ekraniga chikdrish mumkin bulgan xar kdnday ma’lumotni katta
ekranga uzatish mumkin. Shuning uchun xam proektorlardan turli takdimotlarda, ukuv mashgulotlarida, dam
olishni tashkillashtirishda keng foydalaniladi.
Keng tarkdlgan proektorlar - Epson kompaniyasining proektorlaridir. Bundan tashkdri,
malayziyaning BenQ kompaniyasining proektorlari xam ommaviy ravishda tark,algan. Shuningdek,
yaponiyaning Panasonic, koreyaning LG, Samsung kompaniyalari va boshkdlar xam proektorlar ishlab
chikdradilar.

---

Proektorlar ishlash tamoyiliga kura kinoproektorlarga uxshab ketadilar. Kinoproektorlarda
kinotasmaga tushirilgan tasvir kuchli yoruglik manbasi yordamida yoritiladi va bu tasmadagi yoruglik soyasi
ekranda paydo buladi. Shunga uxshash, proektorlarda xam elektron usulda yaratilgan tasvir ork,ali kuchli
yoruglik nurining utishi natijasida bu tasvir soyasi ekranda *osil buladi.
Proektorlarning asosiy parametrlari ularning yoruglik manbaisining kuvvati, ekranda x,osil buladigan
tasvirning yorkinligi va kontrastligi, tasvirning piksellardagi ulchamlaridir.
Proektorlarda yoruglik manbasi sifatida elektr lampalardan foydalaniladi. Ularning kuvvati 300
Vattdan bir necha kiloVattgacha bulishi mumkin. Bu lampalar ekrandagi tasvir yorkinligini 2000-4000
kandelgacha etkaza oladilar (kandel suzining ma’nosi sham bulib, yoruglik nuri okimi kuvvatining
birligidir). Bunda tasvirning kontrastligi (eng yorkin nuktasining eng krrongu nuktasigi nisbati) 2000-3000:1
nisbatda bulishi mumkin.
Proektorlarning yorkinlik parametri uning kdy darajada katta tasvir x,osil kila olishini belgilab beradi.
Proektorning yorkinligi katta bulgani sari, u uzidan ancha uzokda bulgan ekranda xdm tasvir x,osil kila oladi.
Ekran proektordan uzokdashgani sari undagi tasvir ulchami x,am kattalasha boradi. Xonada ishlatishga
muljallangan proektorlar ekranda diagonali 3-6 metr bulgan tasvirlar yarata oladi. Tasvirning kontrastligi uni
kdy darajada yoritilgan xonada kura olishni belgilab beradi.
Xrzirgi paytda sotuvda bulgan proektorlarning piksellardagi ulchami 800X600 dan boshlab,
1920X1080 gachadir. Bu narsaning uzi ularning narxi bir-biridan 10 martagacha fark, kilishiga olib keladi.
Proektorlarni kompyutergagina emas, balki televizor, videopleer, video va fotokameralarga xdm
ulash mumkin. Proektorlarning chuntakda olib yuriladiganlari x^am bulib, ularga mobil telefonlarni x^am
ulash mumkin.
2.15. Ovoz kuchaytirgichlar va ovoz karnaylari. Ovoz kurinishidagi axborotning ra^amli kurinishda
sak^lash va tщyta ishlash bundan chorak asr oldin musikd shaydolari orzu kila olmagan imkoniyatlarni ochib
berdi. Xrzirgi kompyuter imkoniyatlari uning xotirasida yuz minglab kushik^larni saklash imkonini beradi.
Bu k^ushik^larning sifati chorak asr oldin musikd va ashulalarning sifatini belgilab bergan Hi FI (High
Finality - yukori sifatli tayyor max,sulot) standarti talablarini bir necha yuz marta yaxshirokdir.

---

Masalan, Hi FI standartida ovoz manbasining shovkini 40 dB bulsa, rakdmli standartlar uni 100 dB
gacha (1000 marta kamrok); ovozning dinamik diapazoni 60 destiBelldan 110 dB gacha (300 marta kengrok)
chikdrdi. Ovoz uchuy kdbul kilingan ulchov birliklari logarifmik birliklar bulib, bunda ovozning 20 dB ga
uzgarishi uning kuvvati 10 marta, 40 dB ga uzgarishi 100 marta, 60 dB ga uzgarishi 1000 marta oshishini
bildiradi.
Natijada ovoz kanalidagi eng nozik joy ovoz kuchaytirgich va ovoz karnaylari bulib koldi. Shu
sababli, kompyuter uchun ovoz kuchaytirgich va karnayining turli turlari mavjud bulib, ularning narxlari bir
necha yuz marta fark, kilishi mumkin. Ularning eng oddiylari bir necha dollar bulsa, eng yaxshilarining narxi
2000 dollargacha borishi mumkin.
Odatda ovoz kuchaytirgichlar karnaylar ichiga joylanadi. Bunday ovoz karnaylari faol karnaylar deb
ataladi. Xrr bir karnayda bittadan uchtagacha dinamik bulishi mumkin. Ovoz signallari chastotalari uch
kismga bulinadi. Ular past, urta va yuk,ori chastotalar bulib, ularni bitta dinamik orkdli chikdrish ovoz
signalining past va yukori chastotalarda kuprok, sunishiga olib keladi. Buning oldini olish uchun bir necha
kanalli karnaylardan foydalaniladi.
Ikki dinamikli karnaylarda yukori va urta chastota signallari bitta dinamik ork,ali chikdriladi. Bunda
ovoz signalining past chastotalarini sundirmasdan chikdrish va yukori chastotalardagi signal sunishini
kamaytirish mumkin. Eng sifatli karnaylar uchta dinamikli bulib, ularning xdr biri fakdt uzi muljallangan
chastota polosasini chikdradi.
Kompyuterning akustik (ovoz) tizimi stereo tizim bulib, unda ikkita ovoz kanali buladi. Akustik
tizimda ikkita mustakil kanalning bulishi stereo tizimda ovoz manbalarini tekislik buyicha tak,simlash
imkonini beradi. Natijada tinglovchi, masalan, orkestr ijrosida musikd eshitayotganda xar bir sozning kderda
joylashganini bila oladi.
Ovoz signalining past chastotalari kuvvat buyicha eng kuchli bulib, bu chastotalar uchun stereoeffekt
uncha sezilmaydi, chunki bu chastotalarda tulkin uzunligi juda uzun. Shuning uchun stereotizimlarda ikkala
kanalning past chastotalarini bitta kanal kilib birlashtirish akustik tizimning sifatini sezirarli pasaytirmasdan,
uning narxini ancha kamaytirish imkonini beradi. Xrzirgi paytda aksariyat akustik tizimlar ana shunday
tuzilmaga ega. Ular uchun maxsus atama xam bulib, ular subwoofer deb ataladi. Bunday tizimlar yana 2+1
deb ataladi.
Stereotizimlar ikki ulchamli ovoz yaratish uchun muljallangan bulib, subwoofei-larning
ommaviylashuvi uch ulchamli akustik tizimlarni yaratish uchun xdm asos buldi. Xrzirgi paytda urf
bulayotgan uy kinoteatr lari ovoz tizimi 5+1 kurinishidagi ovoz tizimlarining xam ommaviylashuviga olib
kelmokda. Bu tizimda xam past chastotali ovozlar bitta kanal orkdli kuchaytiriladi. Krlgan 5 ta kanaldan
ikkitasi old tomondagi, ikkitasi esa ort tomondagi ovozlarni, oxirgisi markazdagi ovozlar uchun
muljallangan. Natijada bunday akustik tizim uch ulchamli ovoz yarata oladi.
Akustik tizimlarning asosiy parametrlari undagi ovoz kanallari soni, umumiy va xar bir kanalning
maksimal kuvvati, tizim kuchaytiradigan ovoz signallarining chastota polosasi, nominal va maksimal
kuvvatdagi signalning nochizik^li buzilishlari darajasidir. Kanallar soni ikkitadan beshtagacha, maksimal
kuvvat 0,3 Vattdan 200 Vattgacha, chastotalar polosasi 300-YuOOOdan 20-20000 Gerstgacha, nochizikli
buzilishlar 5% dan 0,1% gacha bulishi mumkin.
Kompyuter sinflarida unlab kompyuterlarning x^ar biri ovoz kuchaytirgichlardan barobar
foydalanishi nak,adar nok^ulayligini sezish kiyin emas. Shuning uchun ovoz kuchaytirish tizimlari

---

individual bulishi xdm kerak va ular juda keng tarkdlgan. Ulardan bopщalarga xalakit bermasdan foydalansa
buladi. Bunday tizimlar kulokchinli telefonlar deb ataladi. Ularning ba’zilari mikrofonlar bilan birga bulishi
mumkin.
Bunday telefonlar nisbatan arzon bulishlariga kdramay (0,5-10 dollar), ular orasida sifat
kursatkichlari juda yaxshilari xdm uchraydi. Shuning uchun ular keyingi paytda, ashpщsa yoshlar orasida,
juda ommaviylashib ketdi. Lekin ovoz signallarini etarlicha katta dinamik diapazonda chikdrish uchun bu
telefonlarda chikish kuvvatini oshirishga tugri keladi. Bu esa muttasil va baland ovozda ulardan foydalanish
odamning eshitish kobiliyatining vaktincha yoki butunlay pasayishiga olib kelishi mumkin.
2.16. Skanerlar. Skanerlar kompyuterga tasvirlarni kiritish uchun xizmat kiladi. Ularning asosiy
parametrlari: tasvirning eng katta ulchami, piksellar zichligi va bitta tasvirni skanerlash vaktidir. Yasalishiga
kura skanerlar uch turga bulinadi: planshetli, barabanli va dastakli.
Planshetli skanerlar keng tarkdlgan bulib, ularda skanerlanadigan tasvir nusxa kuchirish
kurilmalaridagi kabi skanerning k,opk,ogini ochib, ichiga joylanadi. Barabanli skanerlarda esa
skanerlanadigan tasvir joylashgan krgozlarni skaner uzi tortib oladi. Bunday skanerlarda masalan, kitoblarni
skanerlab bulmaydi. Lekin ularda bir xil ulchamlarga ega va katta xdjmdagi skanerlanadigan tasvirlarni
(masalan, test topshiriklarining javob varak,alarini) kdyta ishlash kulay. Bunday skanerlar odatda tez ishlaydi
va ularning narxi ancha baland.
Dastakli skanerlarni stol ustida turadigan oldingilaridan farkdi ravishda kulda kutarib yurish mumkin.
Ular yordamida, masalan savdo shaxobchalaridagi tovarlarning shtrix kodlarini ukish mumkin va ular asosan
savdo tizimida keng tarkdlgan. Ular orasida kdlam kabi chuntakda olib yuriladiganlari x^amda akkumulyator
va flesh xotira bilan ishlaydiganlari x^am bor.
Skanerlar, asosan, A4 format (21smX30sm) yoki V4 format (21X35) uchun muljallangan, lekin
sotuvda A3 formatli (30smX43sm) skanerlar x^am uchraydi. X;ozirgi skanerlar tasvirlarni 3000 dpi
(dyuymdagi piksellar soni) gacha zichlikdagi tasvirlar xosil k^ila oladi. Lekin amalda tasvirlarni 150-300 dpi
zichlikda skanerlash etarli. Skanerlardan matnlarni xam kiritishda foydalaniladi. Matn tasvir kurinishida
skanerlanadi va tasvirdan matnni bilib olish dasturlari yordamida matn kurinishiga utkaziladi.
2.17. Rakdmli fotoapparatlar. 1997 yili birinchi marta ommaviy sotuv uchun ishlab chikilgan SЫpop
(x^ozirgi Canon) kompaniyasining rak^amli fotokamerasi 320X240 pikselli suratlar yarata olgan bulsa,
x^ozirgi kunda x^avaskorlar uchun muljallangan eng oddiy rakdmli fotokameralar x^am

---

3200X2400 pikselli ulchamdagi suratlar yarata oladi. Kiskd vakt ichida tasmali fotoapparatlar rakdmli
fotokameralar tomonidan bozordan sikib chikdrildi. Bu fotoapparatlarni ishlab chikdruvchi kompaniyalar
(masalan, Polaroid) kasodga uchradilar, bopщalari esa uz yunalishlarini uzgartirdilar.
Rakdmli fotokameralar uch toifaga bulinadi: professional, yarim professional va ^avaskorlar uchun.
Professionallar uchun muljallangan fotokameralar juda kimmat bulib, undan fakdt fotografiya bilan
shugullanuvchi mutaxassislar foydalanadilar. Bu toifadagi kameralar shu soxadagi eng ilgor texnologiyalar
asosida yaratiladi. Bu texnologiyalarning kupchiligi yarim professional kameralarda xdm kullaniladi.
Bunday kameralar yana oynali deb xdm ataladi, chunki bunday kameralarda yukori sifatli oynadan yasalgan
optika ishlatiladi. Bunday kameralarning narxi etarlicha arzon bulib (400-1000 dollar), undan ancha talabchan
xdvaskorlar va faoliyatini endi boshlagan mutaxassislar foydalanadilar.
Xdvaskorlar uchun muljallangan fotokameralar ancha arzon bulib (30-300 dollar), ularning optik
tizimi ancha sodda buladi. Shuning uchun xam ular tabiiy yoruglik manbaida olingan fotosuratlarni ancha
sifatli chikdrsalarda, lekin sun’iy yoruglik manbalari bilan (masalan, xona ichida yoki kechki payt) olingan
suratlarda ularning kamchiliklari namoyon bulib koladi.
Eng arzon (bir necha dollarlik) fotokameralar xdm sotuvda bulib, ular asosan arzon mobil
telefonlarda va bopщa rakdmli uskunalarda kullaniladi. Fotokameralarning asosiy parametrlari ularning
matristalari sigimi (megapiksellarda) va ulchami, tasvirni optik va rakdmli ravishda yakinlashtira olishi
(Zoom), ularning xotiralari sigimi, yoruglikka sezgirligi, elektr energiyasidan kdy darajada tejamli
foydalanishlaridir.
Tasvir fotokameraning sensorli (sezuvchan) matristasida paydo buladi. Bu matristaning sigimi (unda
nechta sensor elementa borligi) tasvirning ulchami va sifatini belgilab beradi. Matristaning ulchami tasvir
sifatiga bevosita ta’sir kiladi. Agar matrista etarlicha katta bulsa, unga tushayotgan yoruglik okimi etarli
darajada buladi. Matristaning ulchami kichik bulsa, unga tushayotgan yoruglik okimi sifatli tasvir olish
uchun etarli bulmasligi mumkin.
Bundan taiщari, kichik ulchamli matristada yoruglik shovkinlari deb ataluvchi ta’sirning kuchi ortib
ketadi. Bunda eng kichik shovkin xam bir nechta matrista elementlari xosil kilayotgan piksellarning notugri
bulishiga olib keladi. Bu narsa, aynik,sa, suratga olinayotgan ob’ekt etarli darajada yoritilmagan paytda
yakdol kuzga tashlanadi va misol uchun kuk fonda turli boshk^a rangdagi kuplab piksellarning paydo
bulishiga olib keladi.
Matristalar ishlash tamoyiliga kura bir necha turlarga bulinadi. Lekin ularning barchasi rangli
tasvirni asosiy uchta rang: kizil, yashil va kuk ranglar asosida yaratadi. Eng yaxshi sensorli matristalarda xar
bir piksel uchun uchta element moe keladi. Ular ustma ust joylashgan bulib, xar biri uziga moe rang
xdkdstagi ma’lumotni kdbul kilib oladi. Bunday matristalar professional va yarim professional
fotokameralarda kullaniladi.
Ikkinchi xil matristalarda tasvir ranglari x^ar bir element tomonidan ketma-ket kdbul kilinadi.
Matrista elementa avval asosiy ranglardan biri tugrisidagi ma’lumotni, keyin ikkinchisi x,ak^idagi va oxirida
uchinchi rang xakvdagi ma’lumotni eslab koladi. Bunday matristalar odatda yarim professional va xdvaskorlar
uchun muljallangan fotokameralarda kullaniladi. Bu matristalarning kamchiliklari juda tez xarakat
kilayotgan ob’ektlarni tasvirga olishda sezilib kolishi mumkin. Lekin bunday ob’ektlarni suratga olishning
uziga yarasha bopщa kiyinchiliklari bulib, ularni professionallarga muljallangan fotokameralarning xdmmasi
x^am xdl kila olmaydi.

---

Uchinchi xil matristalar bitta piksel uchuy 3-4 ta matrista elementlari ajratiladi. Ularning xar biri
fakdt bitta asosiy rang bilan ishlaydi. Lekin tasvirdagi piksellar soni 3^ marta kamayib ketmasligi uchun
tasvirning etishmaydigan piksellari kushni piksellarni turli algoritmlar yordamida stushish orkdli yaratiladi.
Tabiiy-ki, bunda tasvirdagi axborot xajmi xam 3-4 marta kam bulib, bu kamomat xar doim xdm tugri
tiklanmaydi. Bunday matristalar xavaskorlar uchun muljallangan va eng arzon kameralarda ishlatiladi.
Matristalarning ulchamlari bir necha kvadrat santimetrdan (professional fotokameralar) bir necha
kvadrat millimetrgacha (eng arzon kameralarda) bulishi mumkin.
Matristalarning sigimi 50 Megapikselgacha (professional kameralar), 10-25 MP (yarim
professional), 4-15 MP (xavaskorlar uchun), 0,3-5 MP (arzon kameralar) bulishi mumkin.
Fotokamera xotirasining xajmi 8-1024 MB bulishi mumkin. Bundan taiщari, deyarli barcha
kameralarga kushimcha xotira kurilmalarini ulash mumkin. Shuningdek, barcha kameralarni kompyuterga
ulash mumkin.
Professional kameralar ob’ektni suratga olish paytida uni bir necha yuz marta yakinlashtira oladilar.
Bunda kameraning bir oz titrashi xam kamerada paydo buladigan tasvirning juda surkalib ketishiga olib
keladi. Shuning uchun uzokdagi ob’ektlarni yakindan suratga olish uchun shtativdan foydalaniladi. Shu bilan
birga kupchilik kameralar titrashga kdrshi ximoya tizimga ega.
Tasvirga olinayotgan ob’ektni optik yakinlashtirish kameraning optikasiga jiddiy talablar kuyadi.
Shuning uchun arzon kameralar fakdt rakdmli yakinlashtirish usulidan foydalaniladi. Bu usulda tasvir necha
marta yakinlashtirilsa, undagi piksellar soni shuncha marta kamayadi yoki kamayishi kerak bulgan
piksellarni kushni piksellar yordamida tiklashga uriniladi.
2.18. Rakdmli videokameralar. Rakdmli videokameralar jonli tasvirni suratga olish uchun
ishlatiladi. Bunda tasvir sekundiga 25-70 marta suratga olinadi. Bu son kadrlar chastotasi deb
ataladi. Bu kadrlarni ketma-ket ekranga chikdrish bilan videotasvir x,osil kilinadi.
Videotasvirdagi xar bir kadrning maksimal ulchami 640X480, 800X600, 1024X768 bulishi mumkin.
Ba’zi modellar DVD formatida 768X576 ulchamli tasvirlarni suratga oladi.
2010 yilda HD (1280X720) va Full HD (1920X1080) formatidagi ommaviy foydalanuvchiga
muljallangan arzon modellar (200-300 dollar) kuplab ishlab chikdrish boshlandi. Odatda video kameralar
fotosuratlar x^am oladi. Fotosuratlarning formata 5 MP (64X480 formatli modellar uchun), 12MP
(800X600), 15 MP (1024X768) gacha bulishi mumkin.
2.19. TV tyunerlar. Video axborotlarning yana bir manbasi televizion kanallardir.
Kompyuterga TV tyuner deb ataluvchi kurilmani ulash bilan kompyuterda maxalliy televizion
kanallarning k)fsatuvlarini kdbul k^ilish va ularni kompyuter xotirasiga yozib olish mumkin.
Odatda bunday tyunerlar video kirish raz’emiga xdm ega buladi va unga videomagnitafonni ulab,
eski formatdagi analogli videosignallarni kompyuterga yozib olish mumkin.

---

TV tyunerlar, kupincha, FM tyunerlarga xam ega buladilar va ular FM radiostanstiyalarining
eshittiruvlarini kdbul kilish imkonini beradi. TV tyunerlarning kompyuterning asosiy platasiga
ulanadiganlari bilan birga, xozirgi paytda USB portga ulanadiganlari urf bulmovda. Ularning ulchamlari
oddiy flesh xotiralarning ulchamlari kabi bulib, ularga fakdt antenna ulanadi.
Odatda TV kursatuvlarida kadrning ulchami kupi bilan 625X625 bulishi mumkin. Lekin aslida bu
ulcham 500X400 dan oshmaydi.
Xrzirgi paytda sun’iy yuldosh orkdli televizion kursatuvlarni kdbul kilish keng tarkdlmokda. Bu
televizion kanallarda tasvir ancha yuk,ori bulib, kamida DVD formatida (768X576) buladi. Bu kanallar orasida
HD va Full HD formatidagi kanallar xam kuplab uchraydi. Sun’iy yuldosh televideniesining kursatuvlarini
kdbul kilish uchun sun’iy yuldosh platalaridan tashkdri sun’iy yuldosh likobchalari xdm kerak buladi. Ular
110 yoki 180 sm diametrga ega buladilar.
Ular sun’iy yuldoshlardan biriga kdratilgan bulib, xar bir yuldosh unlab, yuzlab va xatto minglab
telekanallarga ega bulishi mumkin. Masalan, evrostar sun’iy yuldoshi ikki mingdan ortik telekanallar, turt
mingdan ortik, FM kanallarini kdbul kilish imkonini beradi. Ular orasida pulliklari xam kup bulib, lekin
aksariyatlari bepuldir. Bu yuldosh ellikdan ortik, tillarda telekursatuvlar va radioeshittiruvlar uzatadi. Bu
kanallar orasida nafakdt evropa mamlakatlarining, balki arab, xitoy, xind va boshkd tildagilari xam kuplab
uchraydi.
Konstentratorlar va modemlar. Kompyuterlarni tarmokkd birlashtirish uchun konstentratorlardan
foydalaniladi. Konstentratorlar orkdli bir necha kompyuterlarni maxalliy tarmovda birlashtiriladi. X^ozirgi
kunda 8, 12, 16, 24 va 48 ta kompyuterlarni birlashtira oladiganlari sotuvga chikdrilgan. Ular sekundiga
10/100 Megabit tezlikda ma’lumot almashishni ta’minlay oladilar. Xrzirgi paytda 1 Gigabit tezlikda
ma’lumot almashish imkoniga ega konstentratorlar ishlab chikilmokda.
Konstentratorlarning ma’lumot almashish tezligi kompyuterlarga ulanadigan kabelning turiga
boglщ. Eshilgan juftlik deb ataladigan, telefon kabeliga uxshash kabel 10 Mb tezlikda, RJ 45 rusumli 8 ta
simlik kabellar 100 Mb, RJ 45E rusumli kabel 1 Gb tezlikda ma’lumot almashish uchun ishlatiladi.
Konstentratorlarni kabel yordamida bir-biriga ulab, ixtiyoriy topologiyaga (tuzilishga) ega maxalliy
kompyuter tarmokdarini yaratish mumkin.
Kompyuterlarni maxalliy tarmokkd birlashtirish uchun Wi Fi texnologiyasidan foydalanish mumkin.
Bu texnologiya yana ular kdbul kilingan standart razami bilan 802.11 deb xam ataladi. Bu standartning bir
necha turlari bulib, 802.11a da ma’lumot almashish tezligi 5,4 Mb/s, 802.11b turi 11 Mb/s, 802. llg da 54
Mb/s, 802.1 In turida 500 Mb/s gacha bulishi mumkin. Bu texnologiyaning uziga xos xususiyati, bu tarmost
yaratish uchun kabelning kerakmasligidir. Maxsus Wi Fi platasiga ega ixtiyoriy ikkita kompyuter 150
metrgacha masofadan uzaro ma’lumot almasha oladi.

---

Bunday kompyuterlarni maxalliy kompyuter tarmogiga ulanishi uchun maxsus kirish nuktasi deb
ataluvchi kurilma kerak buladi. Bu kurilmalar bir tomondan kabel yordamida maxalliy tarmokda ulansa,
ikkinchi tomondan uzidan 1,5 km masofadagi ikkinchi shunday kurilma bilan boglana oladi. Bundan taiщari,
bu kurilmaga 150 metrgacha bulgan masofadagi Wi Fi kurilmalar bu nukta orkdli kompyuter tarmogiga
ulana oladilar.
Kompyuterlarni bevosita internet tarmogiga ulash uchun modemlardan foydalaniladi. Modemlarning
ikki turi keng tarkdlgan bulib, ulardan biri dialap deb, ikkinchisi esa ADSL (Asynchronic Digital Subscriber
Line) obunachining rakdmli asinxron liniyasi deb ataladi. Ulardan birinchisi bir vaktlar juda keng tark,algan
bulsa-da, xrzirgi paytda deyarli ishlatilmaydi. Bunga sabab, ularning maksimal tezligi 56 kilobit/sek bilan
cheklanganligidir. ADSL modemlari oxirgi paytda keng urf bulishining sababi, bu modemning oddiy telefon
liniyasidan foydalansa-da, birinchidan, bir vaktda xdm telefondan, xdm internetdan foydalanish mumkin.
Ikkinchidan bu usulda boglanish tezligi bir necha megabitgacha bulishi mumkinligidir.
Sunggi paytda mobil telefonlar orkdli internetga chikish keng tark^almovda. Mobil telefon modem
sifatida ishlatilganda ulanish tezligi 120-160 kilobitgacha bulishi mumkin. Xrzirgi paytda mobil telefonlar
urniga mobil telefon kompaniyalarining maxsus modemlaridan foydalanish mumkin. Bu modemlar xam flesh
xotiralar kabi USB port ork,ali kompyuterlarga ulanadi. Yangi avlod modemlari internetga 384 kilobit, xatto
3,6 megabitgacha tezlik bilan chikish imkonini beradi.