Ministrligi

Tema: Koriw ham esitiw orginlarinin’ ozgesheligi ham gigienasi 
jaqinnan koriw ham onin’ aldin aliw. 
Koriw organi. Koriw organı ko’z bolib, insaniyat kózi arqalı dúnyadaǵı 
barlıq zatlardıń reńi onıń osimlik hám haywanat dúnyasın úyreniw menen birge 
oqiwdi, jazıwdı hám miynettiń basqa túrlerin úyrenedi. Kóriw analizatorining 
birinshi bólegi tor perdede jaylasqan. Insan kózi 380 nen 760 nm ge shekem 
bolǵan uzınlıqtaǵı jaqtılıq nurların qabıl etedi. Kózge tósip atırǵan jaqtılıq nurları 
shaq perdede si-vadi, qarashıq arqalı ótip, gáwharda sinib, shıyshesimon deneden 
ótip tor perdede jaylasqan kolbachasimon hám tayaqchasimon kletkalarǵa tásir 
etedi. Bul kletkalarda jaqtılıq energiyası nerv qozǵalıwı — impulsga aylanıp, 
multipolyar hám ganglioz kletkalarǵa, nerv talshıqlarına jetip baradı .Koz bólimi 
sırtqı hám ishki bólimlerden ibarat. Sırtqı bólegi úsh qabattan yaǵnıy sırtqı – belok 
perde (sklera), orta-tamırlı perde hám ishki – tar perdeden ibarat. Ishki bólegine 
koz ishi suyıqlıǵı, gáwhar hám shıyshesimon dene kiredi. Koz soqqasi kólemi 
chaqoloqlarda 16 mm, úlkenlerdla bolsa 24 shamasında baladı. Koz soqqasining 
osishi hám rawajlanıwı 5 jasqa shekem tez yaǵnıy intensiv keshedi. 9 -12 jasda 
sustlasha baslaydı. Sklera yamasa belok perdediń qalıńlıǵı 1 mm shamasında bolib 
reńi aq bir bólegi qabaqlar astından korinib turadı. Skleraniń arqa bóleginde 
tesikshe bolib odan nerv otadiKoz bas súyekiniń koz kishkene kesesinde jaylasqan 
bolib, koz soqqasi jáne onı orab turǵan apparattan yaǵnıy koz soqqasini háreketke 
keltiretuǵın muskullar, qabaq Kiprikler, koz jası bózi, qan tamırları sıyaqlılardan 
ibarat. Koz soqqasi sharga oxshash bolib, aldınǵı hám arqa polyusqa bolinadi. Koz 
soqqasi sırtqı hám ishki bólimlerden ibarat. Sırtqı bólegi úsh qabattan yaǵnıy sırtqı 
– belok perde (sklera), orta-tamırlı perde hám ishki – tar perdeden ibarat. Ishki 
bólegine koz ishi suyıqlıǵı, gáwhar hám shıyshesimon dene kiredi. Koz soqqasi 
kólemi chaqoloqlarda 16 mm, úlkenlerdla bolsa 24 shamasında baladı. Koz 
soqqasining osishi hám rawajlanıwı 5 jasqa shekem tez yaǵnıy intensiv keshedi. 9 -
12 jasda sustlasha baslaydı.
Esitiw organları, esitiw aǵzaları — adam hám haywanlar sezim shólkemleri. 
Tiykarǵı bólegi dawıstı qabıllawǵa qánigelesken receptorlar esaplanadı. 

---

Omırtqasız haywanlar arasında haqıyqıy Esitiw shólkemleri tek shıbın-shirkeylerde 
rawajlanǵan ; kóbinese dáslepki sezim, yaǵnıy timpanal (tuwrıkanotlilar, shala 
qattıqanotlilar, gúbelekler), geyde xordotonal, jonston hám basqalar organlardan 
ibarat. Timpanal organlar ayaqlarda, qarın yamasa tósda bolıp, olar traxeyalar 
yamasa hawa boslıqları menen baylanısqan kutikulyar (qarang Kutikula), yaǵnıy 
nogora perdeden oǵan birikkan yamasa traxeyalar menen baylanısqan xordotonal 
sensillalardan ibarat. Jonston organ bolsa shıbınlar murtining 2 bo'g'imida 
jaylasqan. Joqarı rawajlanǵan sudralib juretuǵınlar (mas, krokodiller) de dáslepki 
bar naqıra perde menen oralǵan arnawlı teri búrmeleri formasındaǵı sırtqı qulaq 
payda boladı. 
Esitiw organınıń funktsional rawajlanıwı 6 -7 jasqa shekem dawam etedi, 
14-15 jasda esitiw sezimleri ttómenleydi. Soñ artip baslaydı. Adam qulag'ınıń 
dawıs sezetuǵın arnawlı bir shegarası bolib, sekundına 16 dan 20000 g/s ge shekem 
bolǵan dawıs tolqinlarini sezedi. Jas artpaqtası menen qulaqtıń dawıstı seziw 
shegarası azayıp baradı. Esitiw organı soglom bolıwı ushın onıń gigiyenasiga ámel 
qılıw kerek. Qulaqtı taza saqlaw kerek, qulaqtı kovlash múmkin emes. Orta 
qulaqtıń yalliglanishi, yaǵnıy ottit keselin aldın alıwǵa háreket qılıw kerek. Qulogi 
jaqsı esitbeytuǵın balalardı aldınǵı partalarǵa otkazish usınıs etiledi.
Esitiw analizatorlari, esitiw sisteması — dawıs terbelislerin esitiw 
shólkemleri arqalı sezip, analiz etetuǵın mexanik receptorlar hám nerv strukturaları 
kompleksi. Esitiw analizatorlarinin’ dúzilisi, ásirese, onıń periferik bólegi adamda 
hám haywanlarda parıq etedi. Esitiw analizatorlari shıbın-shirkeylerde timpanal 
organ, suyekli balıqlarda qalash pufagi esaplanadı. Qalash pufagining shayqalıwı 
veberov apparatına, odan ishki qulaqqa ótedi. Suwda hám de qurǵaqlıqta 
jasawshılar, sudralib juretuǵınlar hám qustıń ishki qulaǵında qosımsha receptor 
kletkalar (bazilyar membranalar — papillalar) rawajlanadı 

---