Ministrligi

Tema: Qan aylaniw sistemasinin’ jas o’zgesheligi ham gigienasi 
Qan aylanıwı — júrek qisqarishi sebepli qannin’ qan o'tkeriw sistemasında 
háreketleniwi. Qan aylanıwı organizm to'qimalari menen sırtqı ortalıq arasındaǵı 
elementlar almasinuvi va gomeostaz turg'unligini támiyinleydi. Qan toqımaga 
kislorod, suv, belok, uglevodlar, may, mineral elementlar, vitaminlar va basqa alıp 
keledi hám toqımadan karbonat angidrid hám de elementlar almasinuvida payda 
bolǵan basqa shıǵındı elementlardı alıp ketedi. Termoregulyatsiya va gumoral 
regulyatsiyaii ámelge asıradı. Immunitettiń zárúrli faktorı bolıp tabıladı. Qan 
aylanıwı ni 1628-jıl ingliz vrachi Ol. Garvey kashf etken.Qan qızıl reńli, kúshsiz 
siltili reakciyaǵa iye bolǵan, ashqıltım mazzali suyıq biriktiriwshi tuqima bolıp 
tabıladı. Qan organizmde tómendegi wazıypalardı atqaradı.: 
1. Qan kletka hám toqımalarǵa azıq elementlar hám kislorod alıp kelip, 
elementlar almasinuwi waqtında toqımalarda payda bolǵan kereksiz hám zıyansiz 
ıdıraw ónimlerin alıp ketedi. 2. Qan ishki sekretsiya bezinde isletilinip shıqqan, 
organlardıń jumisına tásir etetuǵın garmonlarni organizmge tarqatadı. 3. Qan 
quramındaǵı kletkalar hám arnawlı elementlar organizmge túsken jat, zıyanlı 
kesellik quzgatuvchi mikroblardan organizmdi qorǵaw etedi. 4. Qan ishki organlar 
arasında ıssılıqtı tártipke salıp turadı hám gewde temperaturasınıń salıstırǵanda 
turaqlılıǵın saqlawda qatnasadı. 5. Qan kletka hám toqımalarınıń islewi ushın 
qolay sharayat tuwdıradı. Qan eki bólekten ibarat qan plazmasi hám qanıń forması 
elementleri. Qan plazmasiqan kóleminiń 60 % ni quraydı. Ol jaǵdayda 90 - 92 % 
suw hám 8 - 9 % uruq qaldıq boladı. Qızıl qan denechalari eritrotsitlar, aq qan 
denechalari leykotsitlar hám qan plastinkaları trombotsitlar qandıń forması 
elementlerine kiredi. Eritrotsitlar yadrosız, eki tárepi oyıq, kulchasimon qızıl qan 
kletkaları bolıp tabıladı. 1 mm3 qanda orta esapta 4, 5 - 5 ml eritrotsit boladı 7-9 
jasar balalarda 80-81% ge shekem, 10 -11 jasar balalarda 85% úlken adamlar 
qanında 100 ge shekem yaǵniy 100 ml qanda 17'3 gr gemoglabin boladı. 
Gemoglabin 70% ge shekem yamasa 100 ml qanda túskende organizm kesel 
boladı. Qandıń áhmiyeti. Qan adam organizmde zárúrli áhmiyetke iye bolib 
tómendegi funksiyalardı atqaradı : 

---

1. Qandıń dem alıw funksiyası. Qan ókpeden kislorodtı qabıl etip, kletka 
hám toqımalarǵa júrgizedi. Kletkalarda elementlar almasinuvi nátiyjesinde payda 
bolǵan karbonat angidrid gazın dem alıw shólkemlerine jetkeredi. 
Qandıń transport (tashuvchanlik) funksiyası. Medaichaklarda as sińiriw 
bolǵan azıq elementlar qan hám limfatomirlariga sıpalib, qan arqalı kletkalarǵa 
jetkiziledi. Kletkalarda elementlar almasinuvi nátiyjesinde payda bolǵan qaldıq 
(uwlı zatlı ) elementlardı ayırıw shólkemlerine jetkezip beredi. 
Qan barlıq toqıma hám organlar funksiyasınıń gumorol jol menen 
basqarilishida qatnasadı. Endokrin bózda sintez etilgen elementlar qanǵa ótip, ol 
arqalı toqıma hám organlarǵa jetkiziledi. Qandıń qorǵaw funksiyası. Organizmge 
kirgen uwlı zatlı elementlar hám mikroblar qan quramındaǵı leykositlar tárepinen 
yutib, bóleklab, eritib jiberiledi. Bunnan tısqarı qan sarısuwtda belok bóleksheler 
(antitelalar) bolıp, olar mikroblardı bir-birine jabıwtirib, eritib jiberedi. 
Organizmdiń ishki ortalıǵı. Qan organizm ishki ortalıǵınıń bir bólegi 
esaplanadı. Organizmdiń ishki ortalıqqa kletka ishindegi hám kletka sırtındaǵı 
suyıqlıqlar kiredi.
Úlken qan aylanıw sheńberi. Úlken qan aylanıwı sheńberi júrektiń shep 
juwan qarınınan, qandı aortaǵa shıǵarılıwı menen baslanadı. Arterial qandıń jolı 
arteriyalar boylap dawam etedi, yaǵnıy júrekten alıslasıwına qaray tarmaqlanadı 
hám olardan eń maydaları kapillarlarga shoxlanadi, yaǵnıy olardıń qalıń túri pútkil 
organizmdi óz ishine aladı. Kapillarlarning názik-juqa diywalları arqalı tap 'yimli 
elementlardı hám kislorodtı toqımaiararo suvuqliklarga beredi, Kletkalardıń turmıs 
aktivivati ónimleri bul waqıtta toqımalararo suyıqlıqlardan qanǵa túsedi, 
kapillarlardan qan mayda venalarǵa túsedi hám olar qosılıp talay virik venalar 
payda etedi hám joqarıǵı hám de tómengi gewek venalarǵa qoy iladi. Joqarıǵı hám 
tómengi gewek venalar vena qanın, úlken qan aylanıw sheńberi tawsılatuǵın o:ng 
bo'lmachaga alıp keledi. 

---