Mintaqalarni ijtimoiy iqtisodiy prognozlashtirish

Uchinchi bosqichda prognozlashtirish modeli tizimini tuzishdagi o‘ziga xos alohida tizimlar aniqlanadi va rivojlantiriladi. Prognozlar yigindisini tuzish maqsadida ularni qo‘llash usuli izlanadi. Model-voqeliklarning soddallashgan ko‘rinishi. Matematik-model vaziyat yoki jarayonning matematik ifodalarda soddalashgan bayoni. Charls Leyv va Jeyms March modelga shunday ta’rif beradi: “Model - bu haqiqiy dunyoning soddalashgan manzarasi. U haqiqiy dunyoning ba’zi hossalarini o‘zida jamlaydi, ammo model real dunyoning barcha xossalariga ega. Model ko‘pgina o‘zaro bog‘liq bo‘lgan dunyo to‘g‘risidagi farazlardan iborat. Har qanday manzara kabi model o‘zi aks ettirgan hodisadan sodda ko‘rinishga ega.” Ilk bor matematik modellashtirish ijtimoiy fanlardan iqtisodiy fanlarga tatbiq etilgan. Aynan o‘sha vaqtda psixologiya biologiyaning ba’zi metodlarini o‘zlashtirib oldi, o‘z navbatida, biologiya bu metodlarni matematik fizika va kimyadan olgan edi. Politologiya bu ikki ilmiy fan izidan borib, 50-60 yillar davomida asta-sekin miqdoriy metodika tomoniga o‘tdi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy xulq modelidan foydalanish nuqtai nazarida u faqat iqtisodiyotdan ortda qolmoqda. Bu hayratlanarli bo‘lib ko‘rinishi mumkin, ammo siyosiy jarayonlar, haqiqatan ham, matematik qayta ishlovga yon bosuvchi qator husisiyatlarga ega. Ko‘pgina siyosiy qarorlarda sezilarli darajada iqtisodiy komponent bo‘ladi. Ham iqtisodiy, ham siyosiy jarayonlar noaniqlik, shuningdek, aniq chegaralov va raqobat sharoitda ratsional (maqsadga yo‘nalganlik) qaror qabul qilishni muhim tarkibiy qismi sifatida o‘z ichiga oladi. Matematik shaklda aks ettirsa bo‘ladigan o‘zgaruvchanlar sirasiga saylovlardagi ovoz berish natijalari, harbiy tayyorgarliklar (raketalar, tanklar va b. soni), so‘rov chog‘idagi siyosiy fikrlar kiradi. Umuman olganda, politalogiyada statistikadan foydalanish matematik fundamentga tayanadi. Bu sohada miqdoriy tadqiqotlardan matematik modelga o‘tishning orasi unchalik katta emas. Nihoyat, matematik modellashtirish miqdoriy operatsiyalar bilan cheklanmaydi, u siyosiy jarayonlarning sifat xarakteristikalariga ham oid bo‘lishi mumkin (saylovlarda qaror qabul qilish yoki saylovchilar ovozining taqsimoti va boshqalar).
Matematik modellar politaloglarga siyosiy jarayonlar xususiyatlarini osonlik bilan o‘rganishga yordam beradi. Matematik model­ning bir necha tenglamalarida ko‘pincha axborotning ulkan hajmi jamlangan bo‘lishi mumkin. Ko‘p vaziyatlarda siyosiy jarayonlarning kompyuteridagi imitatsiyasini qilishga imkoniyat bor. Matematik vositalardan foydalanib, politolog mantiq, statistika, fizika, iqtisodiyot va fanning boshqa tarmoqlarida ishlab chiqilgan ko‘pgina metodlardan foydalanishi va ularni siyosiy xulqni o‘rganishda qo‘llashi mumkin va nihoyat, matematik modellar shakliga ko‘ra, aniq va eksplisit bo‘lib, voqealar o‘rtasidagi taxmin qilingan aloqalarga tegishli noaniqlikka yo‘l qo‘ymaydi. Model yaratishning umimiy jarayonini muhokama qilaylik. Model yaratishdagi ilk qadam-indiktuv qadam bo‘lib, u modellashtirishi ke­rak bo‘lgan jarayonga oid kuzatuvlarni tanlab olishdan iborat. Ushbu boshlang‘ich qadamning tasavvur qilishning imkoniy yo‘l­laridan biri muammoni shakllantirishdan iborat, ya’ni nimani e’tiborga olish ke­rak, nimaga e’tibor bermasa bo‘ladi, degan masalani hal etish lozim. Modellashtirish, gipotezani tekshirishga ko‘ra, odatda o‘zga­ruv­chan­larning kam miqdorini taqozo etadi, chunki gipoteza o‘z­garuvchanning katta miqdoriga oid oddiy jarayonlarni (masalan, chiziqli regressiya) tahlil qiladi, modellarda esa o‘zgaruvchanlarning kam miqdoriga oid murakkab jarayonlardan foydalaniladi. Ikkinchi qadamda, muammoni aniqlashdan noformal modelni yaratishga o‘tish nazarda tutiladi. Formal model saralab olingan kuzatishlarni tushuntira oluvchi, ammo ayni paytda yetarli darajada qat’iy ajratilmagan va ularning mantiqiy bog‘liqligi darajasini aniq tekshirib bo‘lmaydigan instirumentlar to‘plamidir. Mazkur bosqichda modellarni ishlab chiquvchilarning ko‘pchiligi, ayni ma’lumotlarni tushuntirishga yaraydigan bir qator noformal farazlarni ko‘rib chi­qadi, bu yo‘l bilan bir necha potensial modellarni tahlil etishadi va ulardan qaysi biri o‘rganilayotgan muammoni to‘la aks ettirishini hal qilishga urinishadi. Agar model asosidagi noformal nazariya asossiz bo‘lsa, unda uni hech qanday matematik usullar saqlab qola qolmaydi. Modellashtirish bo‘yicha muayyan tajribani qo‘lga kiritgan tadqiqotchi odatda noformal modeldan uning kuzatuvlariga nisbatan mos keladiganini mavjud formal modellar orasidan izlashga o‘tadi. Formal model noformal modeldan shunisi bilan farqlanadiki, unda farazlarning hammasi matematik shaklda ifodalangan bo‘ladi. Tajribali chiquvchi ishlov berilgan modellarni “Bu vazifani hal qilish uchun tekislikka qator sifatida joylashgan mayda metal tishlar kerak bo‘lib, ularning borib-kelish harakatida taxtaning hujayraviy tuzilmasini buzish qobiliyatiga ega bolishi kerak” shaklidagi fikrdan “bu yerda arra zarur” degan fikrga o‘tishda qo‘llaydi. Uchinchi qadam noformal modeldan matematik modelga o‘tish. Bunday o‘tish formal modelning bayoni va ayni g‘oya, jarayonlarni tasvirlashga qodir to‘gri keluvchi matematik strukturalarni izlashni o‘z ichiga oladi. O‘tish bosqichi o‘zida ikki xavfni jo etadi. Birinchdan, noformal modellar ko‘p ma’nolilik tendensiyasiga ega va odatda, noformal modeldan matematik modelga o‘tishning bir qancha usullari mavjud, ammo bunda muqobil matematik modellar umuman o‘zgacha mazmunga ega bo‘lishi mumkin. Ikkinchidan, xavf aniq matematik metodlardan foydalanishda kuzatiladigan implisit farazlarni noformal modelga qo‘shishda ko‘ri­nadi. Bu, statistik metodika va differensial hisob bor joyda ahamiyatli bo‘ladi. Ehtimollik, differensial va integral hisob nazariyasining muhim formulalari, matematik nuqtai nazardan o‘ta foydali bo‘lgan, ammo siyosiy va ijtimoiy hayot sharoitlariga muvofiq kelishi shart bo‘lmagan bir necha oddiy farazlarga tayanadi. Ijtimoiy xulqqa kelsak, ularni doimo ham teng darajada tatbiq etib bo‘lmaslik mumkin. Hatto, agar ba’zi aniq model avvaldan, ijtimoiy vaziyatlarni tasvirlashga chamalangan bo‘lsa-da, ularga ehtiyotkorlik bilan murojaat qilish kerak. Matematik model xususiyatlari tadqiqotchini formal nazariyaning ba’zi farazlarini unga yaqinlashtirishga sabab bo‘ladi. Boshqa tomondan, agar noformal nazariya fahmlangandek ko‘rinsa, matematik model esa aksincha, anglangandek ko‘rinsa, ushbu modelning qandaydir boshqa matematik versiyasini sinab ko‘rish darkor. Navbatdagi bosqich, formal modelning matematik ishlanmasi bosqichi bo‘lib, u matematik modellashtirishda hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Aynan shu yerda modelning dastlabki farazlari notrivial oqibatlarning formal rasmiy xulosasi uchun matematik modellarning barcha mantiqiy, algebraik, geometrik, differensial, ehtimoliy, kompyuterli shakllari qo‘llaniladi. Bu bosqich modellashtirishning deduktiv yadrosi hisoblanib, haqiqatga yaqin farazlardan notrivial va kutilmagan xulosalarni izlaydi. Qo‘lga kiritilgan xulosalar yana bir jarayonidan o‘tadi – bu gal matematik tildan tabiiy tilga qayta o‘tadi. O‘tish muayyan axborotlarni va farazlarni qo‘shish va yo‘qotish orqali amalga oshadi. Modellashtirish ko‘pincha kutilmagan natijalarni hosil qiladiki, ular avval kutilgandan ham qiziqroq bo‘lishi mumkin. Keyin tadqiqotchi modelga muayyan aniqlikni kiritish maqsadida modellashtirishning dastlabki bosqichiga qaytmog‘i lozim. Modelning asoslanganligi darajasini aniqlash uchun zarur bo‘la­digan, modellashtirishning yakuniy bosqichi sifatida maydonga chi­qadigan imperik tekshiruvdan oldin formal taqqoslash va modelni aniqlashtirishga ko‘p marotaba qaytish mumkin. Impirik tekshiruv doimo ham kerak bo‘lavermaydi, ba’zi vaziyatlarda dastlabki faraz­lar jarayonni batafsil bayon qiladi (masalan, saylov jarayonining qoidalari) va model xulosalarini tekshirishga hojat bo‘lmaydi. Ijtimoiy jarayonlarning barcha modellari tasodifning sezilarli ele­mentlarini e’tiborda tutilganligi sababli, empeirik testlar modelning bashorat qiluvchi kuchini aniqlashga yordam beradi. Uslublarni behisob qo‘llanib ketishiga olib keldi. Usullardan samarali foydalanish uchun ularni aniq tizimlarga ajratish lozim. Usullarni tasniflash belgilaridan biri bo‘lib ularni formallashtirish darajasi hisoblanadi. Ekspert baholash usuli matematik formallashtirish mumkin bo‘lmaganda ob‘ekt va muammolarni taxlil qilishda foydalaniladi. Ekstrapolyatsiya usuli mohiyati statistik ma‘lumotlarni tahlili asosida ob‘ektni rivojlanish tendensiyasi aniqlanadi. Regression tahlil o‘rganilayotgan tasodifiy harakatning tasodifiy me‘yorini va o‘rganilayotgan miqdoriy o‘zaro munosabatlar o‘rtasidagi boglanishni izlash uchun qo‘llaniladi. M atematik apparatni iqtisodiy izlashuvda foydalanish iqtisodiy matematik modellashtirish deyiladi va bunda iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni matematik tenglamalar orqali ifodalanadi.

Xulosa
Masalan, jamoaviy ekspertlar baholashlari va ekspertlarni so‘roq qilish va hokazo.
Prognozlash usullarini tasniflashda shuni nazarda tutish kerakki, prognozlash usullarini mazmundor tizimiga solish, prognozlash ob‘ekti rivojlanishning iqtisodiy jarayonlari va ularning qonuniyatlari bilan aniqlanishi kerak.
Ijtimoiy rivojlanishning asosiy yo'nalishlarini ijtimoiy-iqtisodiy ishg'ol qilish ularning munosabatlari va o'zaro bog'liqliklarida ishlab chiqarish kuchlarining individual elementlarining ishlashi parametrlarini aniqlash uchun maxsus hisoblash va mantiqiy usullardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Ixtisoslashgan holda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar bo'yicha ilmiy asoslangan printsiatsiya tuzatilishi 50-yillarning birinchi yarmida amalga oshiriladi, ammo ba'zi prashshli usullari ilgari ma'lum bo'lgan. Bularga quyidagilar kiradi: mantiqiy tahlil va o'xshashlik, tendentsiyalarni ekstrapolyatsiya qilish, ekspertlar va olimlarni o'rganish.
Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni bashorat qilish metodologiyasini ishlab chiqishda ichki va xorijiy olimlarning ilmiy ishlanmalari katta rol o'ynadi. Agabegean, I.V. Bestiumeva-Lada, L. Klein, V. Goldberg. Ushbu olimlarning asarlari bashorat qilishning mohiyati va funktsiyasining muhimligini, uning rejalashtirish tizimining ahamiyati va vazifasi, iqtisodiy prognozlashtirish metodologiyasi va tashkil etilishi o'rganilmoqda, ilmiy prognozning o'ziga xos xususiyatlari ko'rsatilgan. Bunday asosiy sohalarda bashoratli ishlarni qamrab oluvchi asarlarni ishlab chiqish quyidagi yo'nalishlarda amalga oshiriladi: turli ob'ektlarning talablariga javob beradigan bir necha usullar nazariy va amaliy ishlanmalarini chuqurlashtirish va turli xil turlar bashorat qilish ishlari; ma'lum bir rejalashtirilgan o'quv paytida turli xil uslubiy uslublardan foydalanish uchun maxsus usullar va protseduralarni ishlab chiqish va amalga oshirish; Algoritmlashtirish usullari va usullarini kompyuterdan foydalangan holda prognozlash va amalga oshirish usullarini izlang.
Prognozlash usullari bo'yicha prognozni prognozlash ob'ektining ekstogen (tashqi) va endogen (ichki) obligatsiyalarini tahlil qilish, shuningdek ularning o'lchovlarini tahlil qilish zarurligini tushunish kerak Ko'rib chiqilayotgan yoki jarayon bo'yicha hodisa (obro'li) kelajakdagi rivojlanishiga nisbatan ishonchli ishonchlilikni bekor qiling.
Mahalliy va xorijiy olimlarning hisob-kitoblariga ko'ra, bugungi kunda 20 dan ortiq prognozlash usullari mavjud, ammo asosiy soni kamroq (15-20). Ushbu usullarning aksariyati, prognoz ob'ektining nuanslarini hisobga olgan holda alohida qabullar va protseduralarga ko'proq moyil bo'ladi. Boshqalar esa asosiy yoki boshqa tomondan xususiy texnikalar soni va ularning qo'llanilishi ketma-ketligi bo'yicha farq qiladigan alohida texnik vositalar to'plamidir.
Mavjud manbalarda prognozlash usullarining turli xil tasniflash tamoyillari taqdim etiladi. Prognozlash usullarining eng muhim tasniflash xususiyatlaridan biri bu prognotik usullarni to'liq qamrab oladigan rasmiylashtirish darajasidir. Ikkinchi tasniflash xususiyati chaqirish mumkin umumiy printsip Prognozlash usullarining harakatlari, uchinchi - prognozlashni bashorat qilish usuli.