Miqdoriy belgilar genetikasi genlarning kombinirlangan tipdagi ta‟sirida miqdor

Miqdoriy belgilar genetikasi. genlarning kombinirlangan tipdagi ta‟sirida miqdor

belgilarining irsiylanishi. Bundan oldingi mavzularda genlarning o’zaro komplementar, epistaz va
polimeriya ta‘sirida organizmlarning sifat belgilarining irsiylanishi bilan tanishgan edik.
Ma‘lumki, organizmlarda sifat belgilardan tashqari, juda ko’p miqdoriy belgilar ham mavjud.
Ularning rivojlanishi va irsiylanishi murakkab asosga ega. Bunday belgilar poligenlar ta‘sirida irsiylanishi

2.Belgilar miqdor va sifat belgilarga bo‘linadi. Miqdor belgilari o‘lchash va hisoblash yordamida o‘rganilib, raqamlar bilan ko‘rsatiladi. Masalan, hayvonlarning tirik vazni, qo‘ylarda junning uzunligi cho‘chqalarda surgichlar soni va boshqalar. G‘o‘zadagi miqdoriy belgilarga xo‘jalikda ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘p belgilar – tolaning uzunligi, miqdori, ko’sakning yirik-maydaligi va boshqalar kiradi. Bunday belgilarga baho berish uchun ularni o‘lchash, tortish, sanash kerak bo‘ladi. Bu o‘lchovlarga asoslanib variasiya qatori hosil qilinadi. Sifat belgilarga hayvonlar rangi, shox va quloqlarning shakli va boshqalar kirsa, o‘simliklarda barg, don, meva, poya va boshqalarning rangi hamda shakli e’tiborga olinishi kerak. Sifat belgilar so‘z bilan ifodalanadi.Miqdoriy belgilar poligen hisoblanadi, ya’ni bir xildagi belgining rivojlanishi bir juft gen bilan emas, balki bir xilda ta’sir ko‘rsatuvchi bir nechta gen bilan tartiblanadi. Bunday genlar polimer gen deb ataladi. Nilson-Ele, Emerson va Smit ishlab chiqqan polimer irsiylik nazariyasiga ko‘ra, polimer genlarning ta’siri qo‘shiladi. Genlarning har bir aktiv alleli belgining rivojlanishiga teng xissa kushadi. Polimer irsiylikning eng muhim xususiyatlaridan biri, birinchi bo‘g‘indagi duragaylarda dominantlik xolati bo‘lmasdan, belgining oraliq xarakterda bo‘lishidir. Agar birinchi bo‘g‘in duragaylarda aktiv allellar soni ota-onaga nisbatan oraliq xarakterda bo‘lsa, ya’ni ularning biri ota-onadagi ko‘p, ikkinchisidagi kamligi hisobga olinsa, bu xolni tushunish oson. Кo‘pchilik 50 duragaylarning belgilari ikkinchi bo‘g‘inda ham oraliq vaziyatda bo‘ladi. Agar belgilar ikki juft polimer gen vositasida tartiblansa, u holda ikkinchi bo‘ginda har xil miqdordagi dominant allel bo‘lgan beshta genotip 1 4 6 4 1 nisbatda bo‘ladi. Buni Nilson-Ele qizil bug‘doy bilan oq bug‘doyni chatishtirib chiqargan duragaylarida yaqqol ko‘rish mumkin. Agar belgi uch juft polimer gen tufayli tartiblansa, u holda F2 da genotiplar 1 6 15 20 15 6 1 nisbatda bo‘ladi. Bu raqamlarda genotiplarning sonli munosabatlari Nyuton benomining ajralish koeffisientlariga to‘g‘ri keladi. Poligen irsiylikda ikkinchi bo‘g‘inda ota-ona formasini takrorlovchi juda oz nusha ajralib chiqadi. Ikki genli ota-ona tipi 1:15 nisbatda, uch genli tipi 1:64 nisbatda, to‘rt genli tipi esa 1:256 va shunga o‘xshash nisbatda uchraydi. Polimer genlar ko‘p bo‘lganda ota-ona tiplari ikkinchi bo‘g‘inda asosan uchramaydi. Shunday qilib ikkinchi bo‘g‘inda ajralib chiquvchi ota-ona o‘simliklar tipiga qarab belgilarning polimerlik darajasiga bevosita baho berish mumkin.Duragaylar miqdoriy belgilarga qarab ota-ona formalar o‘rtasida oraliq o‘rinda bo‘lsa ham, xudi shu belgilar asosida bo‘g‘inlarda ajralish borasida ota-ona formalaridan afzalrok individlar paydo bo‘ladi. Bu xodisa transgressiv ajralish deb ataladi. Transgressiv ajralish uzok turlarini duragaylashda, g‘o‘za ko‘sagining yirik maydaligiga, tolasining uzunligiga, salmog‘iga qarab ham ro‘y beradi. Bu xodisa seleksioner uchun katta ahamiyat kasb etib, g‘o‘zaning yangi navlarni chiqarish uchun nasos bo‘ladi. Hosildorlik, jumladan g‘o‘za hosildorlgining irsiyligi past bo‘lishiga sabab shuki, parvarish qilish sharoitiga qarab bu belgi juda tez o‘zgaradi, o‘sish sharoiti esa bita qatorda va xatto bitta uchastka ham bir xil bo‘lmaydi. Paratipik o‘zgaruvchanlik genotipik o‘zgaruvchanlikni niqoblab, irsiy jihatdan hosildor formalar tanlashini qiyinlashtiradi. Miqdoriy belgilarni tartiblovchi poligenlar bir necha guruhlarda birikkan yoki aksariyat, tarqoq holda joylashgan bo‘lishi mumkin. Belgilarning o‘zaro bog‘lanish koeffisienti F bilan belgilanadi va u 0 dan 1 gacha o‘zgarib turadi. Agar bog‘lanish sust bo‘lsa 0 dan 0,33 gacha o‘rtacha bo‘lsa 0,33 dan 0,66 gacha, kuchli bo‘lsa 0,66 dan 1 gacha o‘zgaradi. Bog‘lanish koeffisienti musbat ( ) va manfiy (-) belgi bilan ko‘rsatiladi. Go‘zaning xo‘jalik jihatdan qimmatli bo‘lgan ko‘pchilik miqdoriy belgilari musbat korrelyasiv bog‘lanishida bo‘ladi. Shuning uchun boshqa belgilarga e’tibor bermasdan, faqat bir belgiga qarab tanlash yomon natija beradi va deyarli har doim boshqa belgilarning yomonlashib ketib, tanlanayotgan belgiga bog‘liq manfiy belgilar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. G‘o‘zaning xo‘jalik jihatdan muhim qimmatli belgilaridan ertapisharlik, hosildorlik, tolasining uzunligi, miqdori, ko‘sakning yirikligi, tolasining sifati kabi belgilar bilan manfiy bog‘langan bo‘ladi.
Qishloq xo‘jalik hayvonlarida ham miqdoriy belgilarning oraliq naslga berilishi, ya’ni bolalarda ota va ona belgilarning o’rtacha formada bo‘lishi aloxida xarakterga ega bo‘ladi. Masalan, 51 sut miqdori sutdagi yog foizi, tirik vazn, tuxum, jun va boshqalar shunday formada naslga beriladi yoki maxalliy sigirlarning sut mahsuloti laktasiya davrida o‘rtacha 1000 kg ni tashqil etsa, ularni 3000 kg sut beruvchi madaniy zotning buqalari bilan chatishtirilsa, birinchi duragay sigirlar o‘rtacha 2000 kg yaqin sut mahsulotiga ega bo‘ladi. Birinchi bo‘g‘in duragaylar yana shu zot buqalari bilan chatishtirilsa ikkinchi bo‘g‘in duragay sigirlarda sut mahsuloti 2500 kg yaqin bo‘ladi. Uchinchi avlod duragay sigirlarda bu ko‘rsatkich 2700 kg va turtinchi da 2900 kg bo‘lishi mumkin. Ammo ba’zi xollarda birinchi bo‘g‘in duragaylari juda yuqori mahsuldorligi, tez o’sishi bilan xarakterlanadi. Bunday xollarda geterozis xodisasi yuz beradi. Giterozis birinchi bo‘g‘in duragaylarining kuchli rivojlanishidir. Bu xususiyat ikkinchi va uchinchi duragaylarda o‘z kuchini yo‘qotadi.
Miqdoriy belgilarning naslga berilishida ikki tip genlarning ishtroki kuzatiladi. Birinchi tipda belgining ro‘yobga chiqishi genlar ta’sirining yigindisiga bog‘liq bo‘lib, bu additiv genlar deyiladi. Ikkinchi tipda esa aloxida genlarning ta’siri bir-biriga ko‘paytirilib, belgining ro‘yobga chiqishi genlar ta’sirining ko‘paytmasiga bog‘liq ekanligi aniqlanadi. Bu ta’sirga multativ ta’sir deyiladi. Naslchilik ishida additiv genlar muhim ahamiyatga ega, chunki ular belgilarning rivojlanishiga multativ genlarga nisbatan kuchli ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Miqdoriy belgilarning naslga berilishini o‘rganishda matematik analiz usullari ko‘p qo‘llaniladi. Ma’lumki, sifat va miqdor nisbiydir. Chunki har qanday miqdor sifat belgisini sifat esa, aksincha, miqdor belgisini ko‘rsatadi. Bu guruh hayvonlarining miqdoriy belgilari buyicha o‘rganishda belgilarning kattakichikligiga qarab variasion qator tuziladi. Variasion qatorning birinchi klassi qilib eng kichik variant qabul qilinib unga klasslararo farq lyamda qo‘shilib ikkinchi klass topiladi. Shu holda qolgan klasslar ham tuziladi, variasion qator yaratiladi. Variasion qator o‘rganilayotgan hayvonlar guruhidagi o‘zgaruvchanlikning umumiy ko‘rinishini ifodalaydi. Shuning uchun o‘zgaruvchanlikni aniq o‘rganish maqsadida variasion qatorning asosiy ko‘rsatkichlari, ya’ni arifmetik o‘rtacha qiymat, o‘rtacha kvadratik ogish, o‘zgaruvchanlik koeffisienti va ularning hatolari topiladi. Ikki belgi orasidagi bog‘lanishning bo‘lishi yoki bo‘lmasligi va ularning darajalari mavjudligi korrelyasiya koeffisientini hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Bir belgining o‘zgarishi bilan ikkinchi belgi qanchalik o‘zgarishi regressiya koeffisientini o‘zgarishi bilan topiladi. Irsiylanish koeffisienti miqdoriy belgilarning muhim irsiy parametri bo‘lib, fenotipik o‘zgaruvchanlikda irsiyatning qismini aniqlaydi. Irsiy koeffisient h2 simvoli bilan belgilanadi. U 0 dan 1 gacha oraliqda bo‘lishi mumkin va o‘zining genotipik va fenotipik variansalari singari populyasiya genetik strukturasining tashqi muhit bilan bog‘liqligini xarakterlaydi.
3Geterozis (yun. heteroisis — oʻzgarish, farqlanish) — duragay quvvatining namoyon boʻlishi, yaʼni duragaylar koʻrsatkichining ota-onaning oʻrtacha koʻrsatkichlari yoki ota-onadan birining yaxshi koʻrsatkichlariga nisbatan ustun kelish hodisasi. "G." terminini fanga amerikalik genetik G. Shell kiritgan (1914). G. qarindosh boʻlmagan shakllarni; har xil liniya, zot (nav) va hamma turlarni oʻzaro chatishtirishdan olingan birinchi avlod duragaylari uchun xos. Keyingi avlodlarda (duragaylar oʻzaro chatishtirilganda) uning samarasi susayadi va yoʻqoladi.

G. gʻoʻzada vegetativ organlarning kuchli rivojlanish (somatik G.), urugʻ mahsuldorligi (reproduktiv G.), shuningdek polimer genlar boshqaradigan miqdoriy tartibdagi qimmatli xoʻjalik belgilari boʻyicha kuzatiladi.

G. ijobiy va salbiy boʻlishi mumkin. Ijobiy G.da birinchi avlod duragayi — F, koʻrsatkichlari ota-onaning har ikkisinikidan ham ustun, salbiy F, da esa pastroq boʻladi. Turlararo duragaylashning eng yaxshi kombinatsiyalarida birinchi avloddagi G. 50—100% ga yetadi. Tetraploid turlarning tur ichidagi duragaylarida G. sustroq boʻlib, 30—40%ni tashkil etadi.

Makkajoʻxorining oddiy va qoʻsh liniyalararo duragaylari umumiy don hosilini 20—30% oshirishga imkon beradi. G.ning genetik asosi — gen ichidagi, genlararo oʻzaro taʼsir munosabatlariga asoslangan. G.ning asosida yotuvchi geterozigotalikning ahamiyatini isbotlovchi dalillardan biri tabiiy populyatsiyalardagi individlarning koʻp sondagi genlar boʻyicha geterozigotaligidir. Q.x.da makkajoʻxori, pomidor, piyoz, bodring, tarvuz, beda va b. ekinlarning duragay urugʻlarini yetishtirish usullari ishlab chiqilgan. Chorvachilikda G. hodisasi duragaylash, zotlararo va zot ichida chatishtirishda kuzatiladi va qishloq xoʻjaligi hayvonlari mahsuldorligini oshirishni taʼminlaydi.