Ómir qáwipsizligi páni haqqinda tu`sinik. (2 saat)

1.Ayrıqsha jaǵdaylardıń mámleketlik diziminiń tiykarǵı wazıypaları.

2. Ayrıqsha jaǵdaylardıń mámleketlik diziminiń tiykarǵı dúzilisi.

3. Ayrıqsha jaǵdaylardıń islew tártibi.

Ózbekstan Respublikası ministrler kabinetiniń 1997-jıl 23-dekabrde qabıl qılınǵan 558-sanlı qararı «Ózbekstan respublikası ayrıqsha jaǵdaylarda olardıń aldın alıw háreket qılıw mámleketlik dizimi haqqındaǵı» dep atalǵan Ózbekstan Respublikası ayrıqsha jaǵdaylarda olardıń aldın alıw hám háreket qılıw mámleketlik dizimi (ayrıqsha jaǵdaylarda mámleketlik dizim) basqarıw orgonları, respublika hám jergilikli hákimiyat orgonları xalıqtı hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw qılıw máselelerin sheshiw ruxsatnamasına iye kárxanalar hám birlespelerdiń kúsh hám úskenelerin birlespelerdi hámde ayrıqsha jaǵdaylardıń aldın alıw hám joq etiw tarawındaǵı iskerligin ámelge asırıw olar júzege kelgende xalıq qáwipsizligin korshaǵan ortalıqtı qorǵaw hámde tınıshlıq hám áskeriy dáwirde mámleket ekonomikasına zıyanın keltirmesligin táminlewin mólsherlegen.

Ayrıqsha jaǵdaylardıń mámleketlik diziminiń tiykarǵı wazıypaları:

1.Tınıshlıq hám áskeriy dáwirde xalıqtı hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw tarawında huqıqıy hám ekonomikanıń shegaralıq hújjetleriniń bir kansepsiyasın belgilew, islep shıǵarıw hám ámelge asırıw.

2. Respublika aymaǵında júzege keliwi múmkin bolǵan texnogen hám tábiyiy qáseyetinde ayrıqsha jaǵdaylardı boljaw, olardıń siyasiy ekonomikalıq aqıbetlerin bahalaw.

3. Ayrıqsha jaǵdaylardıń aldın alıwǵa, adamlar qáwipsizligin támenlewge qáwipli texnologiyalar hám islep shıǵarıwdıń imkaniyatın páseytiriw múlikshilik formadan hám mekemelerdiń boysınıwına qaramastan, ekonomikanı rawajlandırıwǵa asırıwǵa qaratılǵan maqsetli hám texnik dástúrlrdi islep shıǵarıwdı ámelge asırıw.

4. Basqarıw organları hám dizimlerdiń ayrıqsha jaǵdaylardıń aldın alıw hám olardı joq etiw ushın mólsherlengen kúsh hám qurallardıń barqulla tayarlıǵın táminlew.

5. Xalıq hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw tarawındaǵı xabarlardı jıynaw, islep shıǵarıw almasıw hám beriw.

6. Xalıqtı, basqarıw orgonlarınıń lawazımlı shaxslardı, ayrıqsha jaǵdaylardı mámleketlik dizimniń kúshleri ayrıqsha jaǵdaylarda háreket qılıwǵa tayarlaw.

7. Ayrıqsha jaǵdaylardı saplastırıu ushın tawsılatuǵın hám tawsılmaytuǵın resuslar kánlerin jaratıw.

8. Xalıqtı hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw tarawındaǵı mámleketlik ekspertizası baqlaw hám tekseriwdi ámelge asırıw.

9. Ayrıqsha jaǵdaylar aqıbetlerin joq etiw .

10. Ayrıqsha jaǵdaylardan zıyan kórgen xalıq sıyasıy qorǵaw qılıwǵa baylanıslı iskerligin ámelge asırıw.

11. Ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw qılıw tarawındaǵı xalıqtıń, sol tárepten olardıń aqıbetlerin joq etiwde birgelikte qatnasqan shaxslardıńhuquq hám májbúryatlardı ámelge asırıw.

12. Xalıq hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw qılıw tarawında xalıq aralıq birge islesiw. AJMD aymaqlıq tómendegi dizimi (14) hám funktsional tómendegi dizim (22) den ibarat.

AJMD 3 dárejege iye:

1.Respublika 2. Jergilikli 3.Obekt

AJMDtıń hár bir dárejesi tómendegilerge iye boladı:

1.Basshı organlar. 2.Kúndelik basqarıw organları

3.Ayrıqsha jaǵdaylar aqıbetlerin joq etiw kúsh hám úskeneleri.

4. Ayrıqsha jaǵdaylar aqıbetlerin joq etiw ushın tawsılatuǵın hám tawsılmaytuǵın resurslar pánleri .

5. Xabar beriw, baylanıstı basqarıw hám xabar menen táminlewdiń avtomatlastırılǵan dizimler (BAT).

Aymaqlıq tómendegi dizimler Qaraqalpaqstan respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalasında dúzildi hám tiyisli ráwishte rayon, qalalar, mayda qalalar awıllar baǵdarında buwınlardan ibarat boladı. Olardıń tiykarǵı wazıypası óz jergilikli aymaqlardı sheńberinde xalıktı hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw qılıwdan tbarat.

Funktsional tómendegi dizimler ministrler mámleketlik shólkem karparatsiyalar kantserplar birlespeler hám kompaniyalardan dúziledi. Bir mekeme bir eki bir neshe tómendegi dizimge iye bolıwı, yaki ulıwma tómendegi dizim payda etpesligi , yaki bir neshe ministrlik hám mekemeler bir tómendegi dizim payda etpesligi , yaki bir neshe ministrlik hám mekemeler bir tómendegi dizim payda etiwleri múmkin, sol másele AJMD haqqındaǵı nızamnıń 3-úlgisinde (Ózbekstan respublikası ministrlik hám mekemelerdiń xalkı hám aymaqlardı ayrıksha jaǵdaylardan qorǵaw qılıw boyınsha funktsiyalar) bayan etilgen.Funktsional tómendegi dizimlerdiń tiykarǵı wazıypası átirap tábiy ortalıq hám kúshli obektler jaǵdaydı gúzetiw hám baqlaw qılıw ámelge asırıw, sonıń menen birge mekemelerge qaraslı obektlerde olardıń islep shıǵarıw menen baylanıslı. Ayrıqsha jaǵdaylardıń aldın alıw hám olardıń aqıbetlerin payda etiwden ibarat.Xabar -basqarıw tómendegi dizim ayrıqsha jaǵdaylardı basqarıw orayı ayrıqsha jaǵday mámleket dizimi aymaqlıq hám funktsional tómendegi dizimlerdiń xabar izertlew orayları dógerek tábiyiy ortalıq hám kúshli qáwipli obektler jaǵdayınıń kúzetiw hám baqlaw qılıw orgonlarınıń axborot orayları ayrıqsha jaǵdaylardı payda etiw kúshleri hám zatlardı basqarıwdıń háreketleniwshi punktları baylanıs hám xabar uzatıw sol jaǵdaydp basqarıw hám axborot uzatıw zatları sol jaǵdaydan basqarıw hám xabar menen támenlewdiń avtomatlastırıwda dizimdi óz ishine aladı.A.J.M.D nıń tiykarǵı wazıypaları uyımlastırıwdıń dúziliwi ham islew tártibi tómendegi hújjetler menen belgilep berilgen.

1. A.J.M.D. tuwrısındaǵı Nızam (U.R ministrler kabiyneti 23.12.1998 jıldaǵı 558 sanlı qararı

2. Tómengi dizimler tuwrısındaǵı Nızamlar (hár bir quyı dizim óziniń Nızamın tábiyiy klimatlıq geofizik ekonomikalıq funktsional hám basqa sharayatlardı esapqa alǵan qalda islep shıǵadı.) Sol nızamlar Qaraqalpaqstan Respublikası joqarı keńes basshı ualayatlar hám Tashkent qalası hákimleri ministrler mámleketlik shólkemler raysleri tárepinen Ózbekstan Respublikası ayrıqsha jaǵdaylarda ministrligi menen kelisilgen halda tastıqlanadı.

A.J.M.D. basshı orgonları.-bul xalıqtı hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw qılıw máselelerin payda etiw wazıypasına kiretuǵın mámleketlik basqarıwshı jergilikli hákimiyat orgonları hám obiektler mamuriyatlaridir.

A.J.M.D. nıń basqarıw orgonları – bul A.J.M.D tıń tiyisli aymaq hám funktsional tómengi dizimlerge hámde onıń buwınlarına bevosita kúndelik basqarıwshı ámelge asırıwshı basqarıw orgonlarıdır. Olar tómendegilerdi óz ishine aladı. Qaraqalpaqstan Respublikası, uályatlar hám Tashkent qala ayrıqsha jaǵdaylar basqarmalar; qalalar hám rayonlar ayrıqsha jaǵdaylar bólimleri obektleri ayrıqsha jaǵdaylar bólimleri (shubalar yaki arnalıp tayarlanǵan lawazımlı shaxslar) wazirlikler hám mekemeleri.Mámleket qadaǵalıw orgonları (qadaǵalaw inspektsiya xızmetleri) uazirlikler mekemelerin –ayrıqsha jaǵdaylar bólimler (shubalar yaki arnalıp tayınlanǵan lawazımlı shaxslar) ayrıqsha jaǵdaylardı basqarıw orayı; ayrıqsha jaǵday basqarmaları (bólimleri) diń tezlik-náwbetshilik xızmetleri ministrler, mekemeler hám obektlerdiń náwbetshi dispecherlik xızmetleri.

A.J.M.D dıń kúsh úskeneler 2 gruppaǵa bólinedi.

1. ayrıqsha jaǵdaylardıń aldın alıw kúsh hám úskeneleri (mámleket hám mekemeler) baqlaw orgonları sonıń menen birge funktsional tómendegi dizimniń aldın alıw kúsh hám úskeneleri.

2. Ayrıqsha jaǵdaylar aqıbetlerin payda etiw kúsh hám qurallar (puxara qorǵaw qońsıları) ayrıqsha jaǵdaylar ministrligi haqqında tuwrı hám de tez boysınatuǵın respublika rejelestirilgen dizimleri ministrler hám mekemelerdiń hárbiylestirilgen hám de proessional rejelestirilgen avariya- qutqarıw hám avariya –tiklew bólimleri jergilikli hákimiyat organlarınıń (Qaraqalpaqstan Respublikası joqarı keńes, uálayatlar qalalar, hám rayonlar). Ayrıqsha jaǵdaylarda ministrligi qutqarıw kamandalarınıń dúzilmeler, obektlerdiń rejelestirilgen dizimleri; aymaq hám obekilerdiń ulıwma hám arnalǵan maqsetlerdegi dizimlerdi: Qızıl yarım ay jámietiniń kewil ashar toparları, kamandaları, gruppaları; «Watandı qorǵaw» kómeklesiwshi shólkem.

A.J.M.D.nıń rejimleri

1. Кúndelik iskerlik rejimi muǵdarında islep shıǵarıw – sanaat radiatsion ximiyalıq biologiyalıq (bakteriyalıq) seysmik hám gidromitorologiyalıq jaǵdayda epedemiyalar epizootiyalar hám epifitotiyalar bolmaǵanda.

2. Joqarı tayarlıq rejimi-islep shıǵarıw-sanaat radiotsion ximiyalıq (bakteriolıq) sismik hám gidrometralogiyalıq jaǵdaylar júzege keliwi múmkinshiligi iuwrısında pognos alınadı.

3. Ayrıqsha rejim-ayrıqsha jaǵdaylar júzege kelgende hám ayrıqsha jaǵdaylar dáwirinde joqarı tayarlıq rejimin ornatıw nızamına puxara qorǵaw baslıkları. Ózbekstan Respublikası bas uáziri Qaraqalpaqstan Respublikası joqarı keńesi basshısı wálayatlar hám Tashkent qala hákimlerine tiyisli.

Hár bir rejimde anıq bir ilajlar ámelge asırıladı.

- Kúndelik iskerlik rejimde átirap tábiyiy ortalıq aqwalınıń kúshli qáwipli obektler hám olarǵa qońsılas aymaqlardı hám jaǵdaydı gúzetiw hám baqlaw qılıwdı ámelge asırıw ayrıqsha jaǵdaylardıń aldın alıw xalıqtıń qáwipsizligin hám qorǵallıǵın támenlew, jetkeriliwi múmkinbolǵan zıyan hám qısqartıw boyınsha sonıń menen ayrıqsha jaǵdaylarda sanaat obektleri hám sanaat tarmaqlarınıń iskerlik kórsetkishlerin turaqlıǵın asırıw boyınsha maqsetli hám ilimiy –texnik dástúrler hámde shara ilajlardı rejelestiriw hám atqarıp barıw; ayrıqsha jaǵdaylar boyınsha basqarıw orgonları kúshler hám qurallardı ayrıqsha jaǵdaylar waqtında hárekeilerge tayarlawdı bekkemlestiriw xalıqtı ayrıqsha jaǵdaylar waqtında qorǵaw usılları hám háreket qılıwǵa úyretiwdi payda etiw ayrıqsha jaǵdaylar aqıbetlerin bartárep etiw ushın qarjlandırıw materialıq resurslar kanlerdi jaratıw hám toltırıw; qamsızlandırıwdıń maqsetli túrlerin ámelge asırıw.

- Joqarı tayarlık rejiminde: ayrıqsha jaǵdaylardıń júzege keliwi káwpi haqqında basqarıw orgonlarına xabar beriw xalıqtı xabar qılıw; ayrıqsha jaǵdaylar boyınsha tiyisli basqarıw orgonlarınıń A.J.M.D. tómendegi dizimlerdi hám buwınlardı iskerligine basshılıqtı ózlerine alıwı, zárúr qollarda jaǵdaydıń tómenlesiwi sebeplerin anıqlaw ushın apatshılıq júz beriwi múmkin bolǵan rayonlarda tezlik gruppaların payda etiw. A.J.M.D. basshılar kuramınıń barqulla jaylastırıw punktlerinde keshe kúndiz náwbetshiligin payda etedi, wálayatlar rayonlar ayrıqsha jaǵdaylar boyınsha basqarmalar bólimleriniń tezlik náwbetshi xızmetkerleri hámde ministirlikler mekemeler hám obektlerdiń náwbetshi – dispecherlik xızmetkerlerin kúsheytiriw; átirap tábiyiy ortalıqtıń xalkı kúshli qáwipli obektler hám olarǵa jandasıw bolǵan aymaqlardaǵı jaǵdaydı gúzetiw hám baqlap barıwdı kúsheytiriw, ayrıqsha jaǵdaylardıń júzege keliw sebeblerin olardıń kólemleri hám aqıbetlerin qadaǵalaw; ayrıqsha jaǵdaylarda xalıqtı hám átirap tábiyiy ortalıqtı qorǵaw qılıw sonıń menen birge obektler hám ekonomikalıq tarmaqlardıń turaqlılıq iskerligin kúsheytiriwin támenlew shara ilajlardı qóriw; kúshler hám qurallardı tayar qalǵa keltiriw olprdıń háreket rejelerin anıqlastırıw hámde zárúr bolǵanda mólsherlenip atırǵan ayrıqsha jaǵday aymaqqa jóneltirilgen - ayrıqsha rejimdi: ayrıqsha jaǵdaylar júzege kelgenligi haqqında basqarıw organlarına xabar beriw hám xalıqtı xabardar qılıw; tezlik toparların ayrıqsha jaǵdayına aymaqqa jóneltiriw xalıqtı qorǵaw qılıw payda etiw; ayrıqsha jaǵdaylardı payda etiwdi shólkemlestiriw; ayrıqsha jaǵdaylar zonaları shegaraların belgilew sanaat tarmaqları ham obekileriniń turaqlıq iskerligin kórsetiwin táminlew, ziyan kórgen xalıqtıń tirishilik iskerligin táminlew jumısların birinshi náwbette payda etiw; ayrıqsha jaǵday aymaqtaǵı átirap tábiyiy ortalıqtıń jaǵdayı avariya obektleri hám olarǵa shegaralas aymaqtaǵı jaǵdaydaǵı jaǵdaydı úzliksiz bahalaw qılıwdı ámelge asırıw, ayrıqsha jaǵdaylar aqıbetlerin payda etiw olar balansında turatuǵın avariya obektleri ministrlikler hám mekemelerdin, aymaqta ayrıqsha jaǵdaylardıń júzege kelgen hákimshilikleriniń kúshleri hám kuralları menen ámelge asırıladı.Ayrıqsha jaǵdaylar aqıbetinde payda etiw obektleriniń, Ministrler (mekemeler) hám hákimshiliklerdiń tezlik toparları (qánigeleri) basshılarınıń tuwrıdan –tuwrı basshılıǵında ámelge asırıladı. Ayrıqsha jaǵdaylardıń kólemin payda etiw kúshleri hám qurallar járdeminde payda etiw múmkin bolmaǵan jaǵday zárúr járdem kórsetiw yaki juwapker ayrıqsha jaǵday aqıbetlerin payda etiw basshılıqtı ózine alıw múmkin bolǵan A.J.M.D. nıń joqarı basshı orgonlarına járdem sorap xabar qılınadı.Xalıqta jaǵdaylarda ayrıqsha jaǵdaylar aqıbetlerin payda etiw ushın xúkimet komessiyası payda qılıwı múmkin. Ayrıqsha jaǵdaylarda payda etiw boyınsha ilajlardı qarjı menen táminlew ayrıqsha jaǵday payda bolǵan aymaqta jaylasqan obektlerdiń ministrlik hám mekemelerdiń qarjıları tiyisli byudjetler qamsızlandırıw jamǵarmaları basqa tarawlar esabınan ámelge asırıladı. Kórsetilgen qarjılar jeterli yaki payda bolmaǵan táǵdirde Ózbekstan Respublikası Ministrlikler kabinetiniń byudjeti jamǵarmasınan ajıratıladı. Xalıq hám aymaqlardı ayrıqsha jaǵdaylardan qorǵaw qılıw ayrıqsha jaǵdaylardıń adın alıw, olar júzege kelgende keltirilgen zıyan hám zıyanınıń muǵdarın kemeytiriw boyınsha aldınan sharalar kóriw yaki júzege kelgende háreket qılıw boyınsha respublika mekeme rejeleri, hákimshilikler hám obektlerdiń háreket qılıw rejeleri sonıń menen birge A.J.M.D. nıń bárshe dárejelerinde óz-ara baylanısta háreket qılıw rejeleri islep shıǵıladı İslep shıǵarıw ortalıq – bul miynet iskerligi protsesinde insanǵa tásir qılatuǵın faktorlar jıyındısı esaplanadı. Tábiy ortalıqtaǵı qáwipsizlik – bul ekologiya tarmaqlarınıń biri. Ekologik organizm qorshaǵan ortalıq menen óz-ara tásir nızamların úyrenedi.