Mm də istifadə edilən dozimetrik cihazlar



Yüklə 3,97 Mb.
Pdf görüntüsü
tarix21.01.2017
ölçüsü3,97 Mb.
#6218

 

 

MM

 

-

 

istifadə edilən 

 

dozimetrik cihazlar

 

O



 

caqov H.O.

 

Nağıyev


 

N.T.


 

Muxtarov


 

R.M


 

 

 

MM

 

-

 

də istifadə olunan dozimetrik cihazlar

 

İonlaşdırıcı şüalanmanın aşkar edilməsi və 

 

ölçülməsi üsulları

 

D

 

ozimetrik cihazlar və onlar vasitəsilə görülən 

 

işlər

 

Dozimetrik cihazların növləri

 

Dozimetrik cihazların işə hazırlanması.

 


Mülki  müdafiə  (MM)  sistemində 

dozimetriyanın əsas vəzifəsi – müxtəlif 

radiasiya  şəraitində  əhalinin,  mülki 

müdafiə  qoşunları  və  hərbiləşməmiş 

dəstələrin  fəaliyyətini  təmin  etmək 

məqsədilə  ionlaşdırıcı  şüalanmaları 

aşkar  etmək  və  bu  şüalanmaların  onlar 

üçün  yaratdığı  təhlükənin  dərəcəsini 

qiymətləndirməkdir.

 

Dozimetrik 



cihazlar 

–  onların 

təyinatına,  vericisinin  tipinə,  ölçülən 

şüalanmanın 

növünə 

və 


cihazın 

sxeminin çevirdiyi elektrik siqnallarının 

xarakterinə görə təsnif etmək olar.

 

Dozimetriya vasitəsilə aşağıdakı işlər yerinə yetirilir:



 

 

Əhalinin həyat fəaliyyətinin və zədələnmə ocaqlarında X və 



DTİ  təhlükəsizliyini  təmin  etmək  üçün  şüalanmaların  aşkar 

edilməsi və ölçülməsi;

 



 



Dezaktivasiya  və  sanitariya  təmizlənməsi  keçirilməsi 

zərurətini,  bunların  keyfiyyətini  müəyyən  etmək,  habelə 

zəhərlənmiş 

ərzaq 


məhsullarından 

istifadə 

etməyin 

mümkünlüyünü, normalarını təyin etmək üçün müxtəlif

 

obyektlərin zəhərlənmə dərəcələrinin ölçülməsi;



 

 



Radiasiya  baxımından  əhalinin  və  ayrı-ayrı  adamların  iş 

qabiliyyətini  təyin  etmək  məqsədilə  şüalanma  dozalarının 

ölçülməsi;

 



 

Ərzaq  məhsullarının,  suyun,  alafın  radioaktiv  maddələrlə 

zəhərlənmə dərəcələrinin laboratoriyalarda ölçülməsi;

 


 

 


 

 

İndikatorlar

 



 



radiasiya

 

kəşfiyyatı



 

üçün


 

ən

 



sadə

 

cihazlardır



 

;

 



bu

 

cihazlar



 

vasitəsilə

 

şüalanmaları



 

aşkar


 

etmək,


 

β

 



 

γ



 

 



şüalanma

 

dozalarının



 

gücünü


 

təxmini


 

qiymətləndirmək

 

mümkündür



 

.

 



Cihazlar

 

işıq



 

 



səs

 

siqnalı



 

verən


 

sadə


 

elektrik


 

sxeminə


 

malikdir


 

.

 



İndikatorlar

 

vasitəsilə



 

doza


 

gücünün


 

artdığını

 



 



ya

 

azaldığını



 

təyin


 

etmək


 

olur


 

.

 



Belə

 

cihazlarda



 

verici


 

olaraq


 

qazboşalma

 

sayğacı


 

tətbiq


 

edilir


 

.

 



 

 

DP

 

-

 

64

 

 indikator

 

-

 

siqnalizatoru;

 

Rəqəm

 

göstəricili CIT 200;

 

Rəqəm

 

göstəricili

 

CIT 250

 

;

 

Dioqram göstəricili 

 

CIT 350

 

;

 

Rəqəm göstəricili çox kanallı CIT 650.

 


 

 


 

 


 

 



 

4

 



 rəqəmli göstəricilidir

 



 

Qabarit ölçüləri:

 

72

 



 

 

x



 

36

 



 

 

x



 

77

 



 

 

mm



 

 

 



 

4

 



 rəqəm göstəricilidir;

 



 

Qabarit ölçüləri :

 

72

 



 

 

x



 

36

 



 

 

x



 

77

 



 

 

mm



 

 

 



 

 rəqəmli göstəricilidir;

 

4

 



 

Qabarit ölçüləri: 



 

72

 



x

 

36



 

x

 



77

 

mm



 

 

 



 

Çox kanal göstəricilidir;

 



 



Qabarit ölçüləri:

 

96



 

 

 



x

 

96



 

 

 



x

 

100



 

 

 



mm

 


 

 


 

 


 

 


 

 


 

 


 

 


 

 


Cihazın  sxemində  çevrilən 

siqnalların xarakterinə görə dozimetrik 

qurğular iki qrupa ayrıla bilər:

 

Birinci qrupa elə cihazlar aid edilir 



ki, burada nəzarət edilən şüalanmaların 

hissəcikləri  və  ya  fotonları  detektor 

vasitəsilə 

qısa, 


ardıcıl 

elektrik 

siqnallarına  (impulslara)  çevrilir.  Bu 

qrup  cihazların  elektrik  sxemi  çevirici 

və impuls gücləndiricisi rolunu oynayır.

 

İkinci  qrupa  aid  olan  dozimetrik 



cihazlarda isə cihazın detektoru ona təsir 

göstərən  şüalanmaları  fasiləsiz  sabit 

cərəyana  çevirir.  Belə  halda  cihazın 

sxemi  sabit  cərəyan  gücləndiricisi  və 

çevirici rolunu oynayır.

 


 

 


İonlaşdırıcı şüalanmaları aşkar etmək, onların enerjisini və digər 

xassələrini  ölçmək  üçün  istifadə  edilən  cihaza 



detektor 

deyilir. 

Detektor  tədqiq  edilən  şüalanmaları  ölçmək  üçün  istifadə  olunan 

cihazların  əksəriyyətinin,  habelə  mürəkkəb  qurğuların  vacib 

hissəsidir.

 

Detektorun  iş  prinsipi  şüalanma  ilə  detektorun  qarşılıqlı  təsiri 



zamanı meydana çıxan halın (effektin) xarakteri ilə müəyyən edilir, 

cihazın işi (şüalanmanı qeyd etməsi) ilə bu effektin aşkar edilməsi və 

ölçülməsi ilə əlaqədardır.

 

Məlum  olduğu  kimi,  ionlaşdırıcı  şüaların  maddələrə  keçməsi  – 



elektronlar  və  atomun  nüvələri  ilə  qarşılıqlı  təsirin  müxtəlif 

proseslərində  onların  enerjisinin  itirilməsi  ilə  müşayiət  olunur. 

Detektor  özündə  udulan  şüalanma  enerjisini  qeyd  etmək  üçün  daha 

münasib  olan  digər  bir  enerji  növünə  çevirir. Adətən  elə  detektorlar 

tətbiq  olunur  ki,  onlarda  ionlaşdırıcı  şüalanma  enerjisi  elektrik 

siqnalına çevrilir.

 


Detektorların  əksəriyyətinin  işi  ionlaşdırıcı  şüalanmadan  maddənin 

şüalanması,  ya  da  onun  atomlarının  və  ya  molekullarının  təsirlənməsi 

(həyəcanlanması)  effektinin  aşkar  olunmasına  əsaslanır.  Qazlarda 

ionlaşma effektinin aşkar olunması əsasında işləyən detektorlara ionlaşma 

kameraları və qazboşalma sayğacları aid edilir.

 

İonlaşma  kamerasında  şüalanmanın  yaratdığı  elektronlar  və müsbət 



ionlar elektrik sahəsi qüvvəsinin təsiri altında müvafiq elektrodlara tərəf 

hərəkət  edir,  nəticədə  xarici  dövrədə  cərəyanın  kəmiyyətinə  görə 



ionlaşma effektini 

ölçmək mümkün olur.

 

İonlaşma kamerasının dövrəyə 



qoşulması sxemi

 


Qazboşalma  sayğacında,  ionlaşma  kamerasından  fərqli  olaraq, 

ikinci ionlaşma hesabına qaz güclənməsi effektindən istifadə olunur 

ki,  belə  halda  müvafiq  elektrodlara  çatan  elektronların  və  müsbət 

ionların sayı 



ionlaşma zamanı 

yaranan ionların sayından bir neçə 

dəfə artıq olur.

 

İonlaşdırıcı  şüalanmalar  bəzi  maddələrdən  keçərkən  təsirlənmiş 



atomların və ya molekulların öz normal halına qayıtması nəticəsində 

flüoressensiya 

(işıqlanma)  baş  verir.  İşıq  pırıltıları  fotoelektron 

gücləndiricisi  vasitəsilə  elektrik  siqnalına  çevrilir.  Flüoressensiya 

hadisəsindən istifadə olunan detektorlar ssintilyasiya sayğacları

 

(işıqlanma sayğacları) adlanır.



 

Qoşun  dozimetrik cihazlarında  yuxarıda  sayılan metodlar 

(əsasən  ionlaşdırıcı  metod)  geniş  tətbiq  edilir.  Digər  metodlar  isə 

xüsusi hallarda istifadə edilir.

 


Aktivlik  –  radioaktiv  maddənin  müəyyən  vaxt  ərzində 

radioaktiv  çevrilmələrin  sayı  ilə  ifadə  olunan  miqdar  ölçüsünə 

deyilir. Beynəlxalq vahidlər sistemində aktivlik vahidi olaraq bir 

saniyə  ərzində  bir  nüvə  çevrilməsi  (parçalanma/saniyə)  qəbul 

edilmişdir. Bu vahid Bekkerel (BK) adlanır.

 

Sistemdən  kənar  ölçü  vahidi  Küri  –  elə  miqdar  maddənin 



aktivliyidir ki, burada hər saniyədə 3,7

*

10¹° dəfə parçalanma baş 

verir.

 

1Ku=3,7



*

10¹° Bk;

 

Xüsui aktivlik – BK/ml; Bk/sm²; Bk/kq

 

1Ku=2,22

*

10¹² parçalanma/dəq

 

1mq-ek  Ra  –  qalınlığı  0,5  mm  olan  platin  süzgəcdə 



yerləşdirilmiş 1mq Ra-un yaratdığı qədər doza gücü yaradır.

 

İonlaşdırıcı  şüalanmanın  təsiri  zamanı  bioloji  obyektlərdə  (canlı 



orqanizmlərdə)  baş  verən  şüa  zədələnmələrinin  dərəcəsi,  dərinliyi  və 

forması  –  ilk  növbədə  bu  obyektdə  udulan  şüalanma  enejisinin 

kəmiyyətindən asılı olur. Bu göstəricini xarakterizə etmək üçün 



udulan 

doza 

anlayışından  istifadə  olunur.  Udulan  dozanın  vahidi  olaraq  hər 

kiloqrama düşən 

Coul (C/kq) 

qəbul edilmişdir.

 

Radiobiologiyada udulan dozanın sistemdən kənar ölçü vahidi olaraq 



rad 

daha geniş işlədilir.

 

Havadan törətdiyi ionlaşmanın effektivliyinə görə dozanı xarakterizə 



etmək  üçün  rentgen  və  γ-  şüalanmaların  ekspozisiya  adlanan  dozadan, 

yəni rentgen və γ- şüalanmaların kəmiyyət xarakteristikalarından istifadə 

edilir ki, bu da onların ionlaşdırıcı təsirinə əsaslanır və elektron müvazinəti 

şəraitində havanın vahid həcmində yaranan eyni işarəli ionların elektrik 

yükünün cəmi ilə ifadə olunur. Rentgen və γ- şüalanmaların ekspozisiya 

dozası  vahidi  olaraq  bir  kiloqrama  düşən  kulon-kiloqram  (Kl/kq)  qəbul 

edilmişdir.

 


İMD-21  doza  gücünü  ölçən  cihaz  γ-  şüalarının  ekspozisiya 

dozalarının  gücünü  ölçmək  və  bu  dozaların  gücü  müəyyən  edilmiş 

həddin kəmiyyətindən artdıqda işıq siqnalı vermək üçündür.

 

Cihaz stasionar (İMD-21 S) və ya səyyar (İMD-21 B) obyektlərdə 



tətbiq  edilir.  O,  ətraf  mühitdə  temperatur  -  10ºS-dən  +50º  S-dək  və 

35ºS temperaturda nisbi rütubət 98%-dək olarkən normal işləyir. İMD-

21 ölçmə cihazı 80 keV-dən 2,6 MeV-dək enerji diapazonunda 1-dən 

1000  R/saatadək  olan  qamma  şüalanmanın  ekspozisiya  dozalarının 

gücünü ölçür və ölçmənin nəticələrini idarəetmə pultuna verə bilir.

 

Ocaqov H.O.



 

Nağıyev N.T.

 

Muxtarov R.M



 

 

Cihaz


 

qamma


 

-

 



şüalanma

 

üzrə



 

ekspozisiya

 

dozasının



 

gücü


 

müəyyən


 

edilmiş


 

1

 



;

 

5



 

;

 



10

 

;



 

50

 



;

 

100



 

R/saat


 

hədlərinin

 

kəmiyyətlərindən



 

artıq


 

olduğu


 

barədə


 

siqnal


 

verilməsini

 



 



məlumatın

 

idarəetmə



 

pultuna


 

ötürülməsini

 

təmin


 

edir


 

.

 



Ölçmə

 



 

siqnalın


 

işə


 

düşməsi


 

müddəti


 

10

 



saniyədən

 

artıq



 

olmur


 

.

 



Cihazın

 



 

rejimini


 

müəyyən


 

edən


 

vaxt


 

dəqiqədir

 

.

 



Bu

 

cihaz



 

fasiləsiz

 

surətdə


 

gecə


 

-

 



gündüz

 

işləyə



 

bilir


 

 



detektirləmə

 

blokuna



 

birləşdirilmiş

 

200


 

m

 



uzunluqlu

 

kabellə



 

birlikdə


 

işlədilmək

 

üçün


 

nəzərdə


 

tutulmuşdur

 

.

 



 

 

Ölçmə cihazının komplektinə 



1) detektirləmə bloku; 2) orta 

tezliyin ölçülməsi bloku; 3) 

qidalandırma bloku daxildir:

 

 



DP-64 

indikator-siqnalizatoru 

fasiləsiz  olaraq  radiasiya 

müşahidəsi aparmaq və ərazinin radioaktiv zəhərlənməsi barədə xəbər 

vermək üçündür. Cihaz nəzarət rejimində işləyir və ərazidə şüalanma 

dozasının  gücü  0,2  R/s-a  çatanda  bu  barədə  səs  və  işıq  siqnalları 

verilməsini təmin edir. Siqnalın işə qoşulması müddəti 3 san-dən artıq 

olmur.


 

Cihaz 127/220 V gərginlikli dəyişən cərəyan şəbəkəsindən və ya 6 

V  gərginlikli  akkumlyatordan  qidalanır,  -40ºS-dən  +50°S-dək 

temperaturda  və  ətrafdakı  havanın  nisbi  rütubəti  98%-dək  olarkən 

işləyə bilər. Cihaz şəbəkəyə qoşulandan 30 saniyə sonra işə hazır olur.

 


DP-64 indikator-siqnalizatoru komplektinə cihaz, onun texniki 

təsviri, istismarı üzrə təlimat, formulyar, ehtiyat hissələri və ləvazimat 

daxildir. Cihazın vericisinə 30 m uzunluqda kabel vasitəsilə siqnal verən 

pult birləşdirilmişdir. Pult isə ikinci kabel vasitəsilə elektrik qida 

mənbəyinə birləşdirilmişdir; bu kabelin ucunda onu dəyişən cərəyan 

mənbəyinə qoşmaq üçün çəngəl və akkumulyator batareyasına qoşmaq 

üçün iki (+ ; -) çıxım vardır.

 

Vericidə  ionlaşdırıcı  şüalanma  detektoru  –  STS-5  qazboşalma 



sayğacı və stronsium-90 radioaktiv nəzarət preaparatı yerləşdirilmişdir.

 

1–Cihazın işlədilməsi qaydası 



haqqında təlimat; 

2-siqnal lampası;

  3-elektromaqnit dinamiki; 4-işə

  nəzarət tumbleri;  5-qoruyucu 

yuvası;

 

6-qida mənbəyinin tumbleri;



 

7-verici.

 


 

DP-5 sovet dönəminin ən kütləvi 

hərbi radiometr-rentgenometrdir.

 

Keçən  əsrin  50-ci  illərində  işlənən, 



müxtəlif

 

modifikasiyalarda dövrümüzə kimi gəlib çatmışdır.  DP-5A bu 



modelin ilk növüdür. Təyinatı:  DP-5A səhra  radiometr  -

 

rentgenmetri  γ-şüalanma səviyyələrini, habelə  ərazinin 



 

müxtəlif  əşyaların  γ-şüalanma nəticəsində məruz qaldığı 



radioaktiv zəhərlənməni ölçmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

 

γ-şüalanma 



dozasının  gücü,  ölçmə zamanı 

cihazın müvafiq sayğac yerləşən sahədə, 

millirentgen-saat (mR/saat) və ya rentgen saatla 

(R/saat) təyin edilir.

 

1

 



– üst qapağı;

 

2



 

- ölçmə pultu;

 

3

 



- elastik kabelli zond;

 


 

 


 

 


Mikrometrdən  ibarət  elektrik-ölçü  cihazı  iki  üst  və  alt  şkalaya 

malikdir. Üst şkalanın 16 bölgüsü var, bu şkala 5 R/s-dək γ-şüalanma 

səviyyələrini ölçmək üçündür. Cihaz ancaq II – VI yarımdiapazonlarda 

işlədilərkən  onun  göstəricisi  üst  şkalada  hesablanır.  Alt  şkalanın  18 

bölgüsü  var.  Cihaz  ancaq  I  yarımdiapozonda  işlədilərkən  onun 

göstəricisi alt şkalada hesablanır. I yarımdiapozonda 5-dən 200 R/s-

dək olan γ-şüalanma səviyyələri ölçülür.

 

Yarımdiapazonlar çevirgəci (şəkil) səkkiz vəziyyətdə qoyula bilər. 



Bu yarımdiapazonların təyinatı, burada aparılan ölçmələrin növü və 

kəmiyyətləri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

 

Şkalanın  0-dan  I  qiymətli  rəqəmədək  olan  hissəsi  ölçmələr 



zamanı  işlək  sahə  sayılmır.  Buna  görə  də,  ölçmə  vaxtı  əgər  cihazın 

əqrəbi  bu  sahədə  dayanarsa,  ölçmələri  daha  həssas  olan  digər 

yarımdiapazonda aparmaq lazımdır.

 


 

 


 

 


 

 


DP-22V  dozimetrlər  komplekti  şüalanma  dozalarını  ölçmək 

üçündür. γ-şüalanma dozalarının gücü 0,5-dən 200 R/s-dək dəyişərkən 

dozimetrlərin  ölçmə  diapozonu  2-dən  50  rentgenədəkdir.  Ölçmələrin 

öz-özünə boşalması bir sutka ərzində 4 R-dən artıq olmur.

 

Dozimetrlər -40ᵒS-dən +50ᵒS hədlərində və havanın nisbi rütubəti 



98 faiz olan hallarda işləyə bilir; bir komplekt qidalandırma mənbəyilə 

fasiləsiz iş müddəti 30 saat, dozimetrin kütləsi 50 q,komplektin kütləsi 

5,6 kq-dır. Doldurucu pultunun işə hazırlamaq müddəti 1-2 dəqiqədir. 

DP-22V  dozimetrlər  komplekti  50  ədəd  birbaşa  göstərən  DKP-50A 

dozimetrindən,  3D-5  doldurucu  pultdan,  futlyardan  (qutu)  və  texniki 

sənədlərdən ibarətdir

 

Fərdi  dozimetrlər  komplekti  udulan  γ-neytron  şüalanma 



dozalarını  ölçmək  üçündür;  cihaz  -  50ᵒS-dən  +50ᵒS  temperatur 

hədlərində,  habelə  havanın  nisbi  rütubəti  98  faiz  ədək  dəyişərkən 

işləyə bilər.

 

Doldurucu pult dozimetrin kondensatorunu doldurmaq üçündür.



 

Dozimetr dozanın gücü 10-dan 366000 rad/s-dək olarkən 20-dən 500 

radadək  diapozonda  γ-neytron  şüalanmasının  udulan  dozalarının 

ölçülməsini  təmin  edir.  Ölçülən  dozalar  dozimetrin  içərisində 

yerləşən  və  radlarla  dərəcələndirilmiş  şkalada  hesablanır. 

Dozimetrlərin  göstəricisinin  sabitliyi  6  ay  ərzində  istismar  zamanı 

ölçmələrin əsas ölçmə xətaları hədlərində aparılmasını təmin edir.

 


Dozimetrlər  3D-6  doldurucu  pult 

vasitəsilə və ya çıxış gərginliyinin 180-250 V 

hədlərində  rəvan  dəyişdirilməsinə  imkan 

verən hər hansı (3D-5-dən başqa) doldurucu 

pult 

vasitəsilə 



doldurulur. 

Komplekt 

titrəməyə, zərbəyə, təkana qarşı davamlıdır və 

istənilən  növ  nəqliyyat  vasitələrində  aparıla 

bilər. Komplektin saz işləmə müddəti ən azı 

5000 saat, xidmət müddəti ən azı 15 il, texniki 

ehtiyatı ən azı 10000saatdır.

 

Futlyarla birlikdə komplektin ölçüləri, dozimetrin



  və  doldurucu  pultun  ölçüləri aşağıdakı 

kəmiyyətlərdən artıq deyil:

 



 



komplekt  futlyarda  olarkən  –  1500  q; 



doldurucu  tutqacla  birlikdə  -  19  x 



128,5 mm;

 



 

doldurucu pult – 105 x 37 x 122 mm.

 


 

 



 

Alfa zərrəciklərin sıxlığının 

 

ölçmə diapazonu 



 

 



0

 

,



 

1

 



-

 

3



 

 x 


 

 parçalanma/dəq x sm²;

 

104


 

 



Betta zərrəciklərin 

 

sıxlığının ölçmə diapazonu 



 

 



1

 

-



 

10

 



^7 parçalanma/dəq x sm²;

 



 

3)

 



Qamma şüalarının 

 

gücünün ölçmə diapazonu  



 

 



0

 

,



 

01

 



-

 

10000



 

  mkrad/saat;

 



 



Rusiyada istehsal olunub.

 


 

 

1)



 

 İşləmə temperaturu 

 



 



0

 

-



 

º S;


 

50

 



 Qələvi batareyalarla və ya

 

2)



 

9

 



-

 

12



 

 



 

luq batareyalarla işləyə 



 

bilir;


 

3)

 



 Çəkisi 

 



 

480


 

q;

 



4)

 

 Qabarit ölçüləri 



 

-

 



10

 

x19.5x4.5 



 

sm

 



 

 



 

 ədəd 

 

50

 

dozimetr

 

;

 



 



Doldurucu pult;

 



 

Çəkisi 5,6kq

 


 

1)

 



 Qamma şüalarının gücünün ölçmə diapazonu 

 



 

5

 



0

 

,



 

-

 



200

 

R/saat;



 

2)

 



 Cihazın işləmə temperaturu 

 



 

(

 



-

 

40



 

 

 



-

 

+50



 

ᵒS);


 

3)

 



 Fasiləsiz işləmə müddəti 30 saat;

 

4)



 

 Cihazın kütləsi 

 



 



50

 

q;



 

5)

 



 Cihazın işə hazırlanması 

 



 

1

 



-

 

2



 

dəq.


 

 

 


 

 


 

 


 

 

Yüklə 3,97 Mb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin