MM
-
də istifadə edilən
dozimetrik cihazlar
O
caqov H.O.
Nağıyev
N.T.
Muxtarov
R.M
MM
-
də istifadə olunan dozimetrik cihazlar
İonlaşdırıcı şüalanmanın aşkar edilməsi və
ölçülməsi üsulları
D
ozimetrik cihazlar və onlar vasitəsilə görülən
işlər
Dozimetrik cihazların növləri
Dozimetrik cihazların işə hazırlanması.
Mülki müdafiə (MM) sistemində
dozimetriyanın əsas vəzifəsi – müxtəlif
radiasiya şəraitində əhalinin, mülki
müdafiə qoşunları və hərbiləşməmiş
dəstələrin fəaliyyətini təmin etmək
məqsədilə ionlaşdırıcı şüalanmaları
aşkar etmək və bu şüalanmaların onlar
üçün yaratdığı təhlükənin dərəcəsini
qiymətləndirməkdir.
Dozimetrik
cihazlar
– onların
təyinatına, vericisinin tipinə, ölçülən
şüalanmanın
növünə
və
cihazın
sxeminin çevirdiyi elektrik siqnallarının
xarakterinə görə təsnif etmək olar.
Dozimetriya vasitəsilə aşağıdakı işlər yerinə yetirilir:
Əhalinin həyat fəaliyyətinin və zədələnmə ocaqlarında X və
DTİ təhlükəsizliyini təmin etmək üçün şüalanmaların aşkar
edilməsi və ölçülməsi;
Dezaktivasiya və sanitariya təmizlənməsi keçirilməsi
zərurətini, bunların keyfiyyətini müəyyən etmək, habelə
zəhərlənmiş
ərzaq
məhsullarından
istifadə
etməyin
mümkünlüyünü, normalarını təyin etmək üçün müxtəlif
obyektlərin zəhərlənmə dərəcələrinin ölçülməsi;
Radiasiya baxımından əhalinin və ayrı-ayrı adamların iş
qabiliyyətini təyin etmək məqsədilə şüalanma dozalarının
ölçülməsi;
Ərzaq məhsullarının, suyun, alafın radioaktiv maddələrlə
zəhərlənmə dərəcələrinin laboratoriyalarda ölçülməsi;
İndikatorlar
–
radiasiya
kəşfiyyatı
üçün
ən
sadə
cihazlardır
;
bu
cihazlar
vasitəsilə
şüalanmaları
aşkar
etmək,
β
və
γ
–
şüalanma
dozalarının
gücünü
təxmini
qiymətləndirmək
mümkündür
.
Cihazlar
işıq
və
səs
siqnalı
verən
sadə
elektrik
sxeminə
malikdir
.
İndikatorlar
vasitəsilə
doza
gücünün
artdığını
və
ya
azaldığını
təyin
etmək
olur
.
Belə
cihazlarda
verici
olaraq
qazboşalma
sayğacı
tətbiq
edilir
.
DP
-
64
indikator
-
siqnalizatoru;
Rəqəm
göstəricili CIT 200;
Rəqəm
göstəricili
CIT 250
;
Dioqram göstəricili
CIT 350
;
Rəqəm göstəricili çox kanallı CIT 650.
4
rəqəmli göstəricilidir
Qabarit ölçüləri:
72
x
36
x
77
mm
4
rəqəm göstəricilidir;
Qabarit ölçüləri :
72
x
36
x
77
mm
rəqəmli göstəricilidir;
4
Qabarit ölçüləri:
72
x
36
x
77
mm
Çox kanal göstəricilidir;
Qabarit ölçüləri:
96
x
96
x
100
mm
Cihazın sxemində çevrilən
siqnalların xarakterinə görə dozimetrik
qurğular iki qrupa ayrıla bilər:
Birinci qrupa elə cihazlar aid edilir
ki, burada nəzarət edilən şüalanmaların
hissəcikləri və ya fotonları detektor
vasitəsilə
qısa,
ardıcıl
elektrik
siqnallarına (impulslara) çevrilir. Bu
qrup cihazların elektrik sxemi çevirici
və impuls gücləndiricisi rolunu oynayır.
İkinci qrupa aid olan dozimetrik
cihazlarda isə cihazın detektoru ona təsir
göstərən şüalanmaları fasiləsiz sabit
cərəyana çevirir. Belə halda cihazın
sxemi sabit cərəyan gücləndiricisi və
çevirici rolunu oynayır.
İonlaşdırıcı şüalanmaları aşkar etmək, onların enerjisini və digər
xassələrini ölçmək üçün istifadə edilən cihaza
detektor
deyilir.
Detektor tədqiq edilən şüalanmaları ölçmək üçün istifadə olunan
cihazların əksəriyyətinin, habelə mürəkkəb qurğuların vacib
hissəsidir.
Detektorun iş prinsipi şüalanma ilə detektorun qarşılıqlı təsiri
zamanı meydana çıxan halın (effektin) xarakteri ilə müəyyən edilir,
cihazın işi (şüalanmanı qeyd etməsi) ilə bu effektin aşkar edilməsi və
ölçülməsi ilə əlaqədardır.
Məlum olduğu kimi, ionlaşdırıcı şüaların maddələrə keçməsi –
elektronlar və atomun nüvələri ilə qarşılıqlı təsirin müxtəlif
proseslərində onların enerjisinin itirilməsi ilə müşayiət olunur.
Detektor özündə udulan şüalanma enerjisini qeyd etmək üçün daha
münasib olan digər bir enerji növünə çevirir. Adətən elə detektorlar
tətbiq olunur ki, onlarda ionlaşdırıcı şüalanma enerjisi elektrik
siqnalına çevrilir.
Detektorların əksəriyyətinin işi ionlaşdırıcı şüalanmadan maddənin
şüalanması, ya da onun atomlarının və ya molekullarının təsirlənməsi
(həyəcanlanması) effektinin aşkar olunmasına əsaslanır. Qazlarda
ionlaşma effektinin aşkar olunması əsasında işləyən detektorlara ionlaşma
kameraları və qazboşalma sayğacları aid edilir.
İonlaşma kamerasında şüalanmanın yaratdığı elektronlar və müsbət
ionlar elektrik sahəsi qüvvəsinin təsiri altında müvafiq elektrodlara tərəf
hərəkət edir, nəticədə xarici dövrədə cərəyanın kəmiyyətinə görə
ionlaşma effektini
ölçmək mümkün olur.
İonlaşma kamerasının dövrəyə
qoşulması sxemi
Qazboşalma sayğacında, ionlaşma kamerasından fərqli olaraq,
ikinci ionlaşma hesabına qaz güclənməsi effektindən istifadə olunur
ki, belə halda müvafiq elektrodlara çatan elektronların və müsbət
ionların sayı
ionlaşma zamanı
yaranan ionların sayından bir neçə
dəfə artıq olur.
İonlaşdırıcı şüalanmalar bəzi maddələrdən keçərkən təsirlənmiş
atomların və ya molekulların öz normal halına qayıtması nəticəsində
flüoressensiya
(işıqlanma) baş verir. İşıq pırıltıları fotoelektron
gücləndiricisi vasitəsilə elektrik siqnalına çevrilir. Flüoressensiya
hadisəsindən istifadə olunan detektorlar ssintilyasiya sayğacları
(işıqlanma sayğacları) adlanır.
Qoşun dozimetrik cihazlarında yuxarıda sayılan metodlar
(əsasən ionlaşdırıcı metod) geniş tətbiq edilir. Digər metodlar isə
xüsusi hallarda istifadə edilir.
Aktivlik – radioaktiv maddənin müəyyən vaxt ərzində
radioaktiv çevrilmələrin sayı ilə ifadə olunan miqdar ölçüsünə
deyilir. Beynəlxalq vahidlər sistemində aktivlik vahidi olaraq bir
saniyə ərzində bir nüvə çevrilməsi (parçalanma/saniyə) qəbul
edilmişdir. Bu vahid Bekkerel (BK) adlanır.
Sistemdən kənar ölçü vahidi Küri – elə miqdar maddənin
aktivliyidir ki, burada hər saniyədə 3,7
*
10¹° dəfə parçalanma baş
verir.
1Ku=3,7
*
10¹° Bk;
Xüsui aktivlik – BK/ml; Bk/sm²; Bk/kq
1Ku=2,22
*
10¹² parçalanma/dəq
1mq-ek Ra – qalınlığı 0,5 mm olan platin süzgəcdə
yerləşdirilmiş 1mq Ra-un yaratdığı qədər doza gücü yaradır.
İonlaşdırıcı şüalanmanın təsiri zamanı bioloji obyektlərdə (canlı
orqanizmlərdə) baş verən şüa zədələnmələrinin dərəcəsi, dərinliyi və
forması – ilk növbədə bu obyektdə udulan şüalanma enejisinin
kəmiyyətindən asılı olur. Bu göstəricini xarakterizə etmək üçün
udulan
doza
anlayışından istifadə olunur. Udulan dozanın vahidi olaraq hər
kiloqrama düşən
Coul (C/kq)
qəbul edilmişdir.
Radiobiologiyada udulan dozanın sistemdən kənar ölçü vahidi olaraq
rad
daha geniş işlədilir.
Havadan törətdiyi ionlaşmanın effektivliyinə görə dozanı xarakterizə
etmək üçün rentgen və γ- şüalanmaların ekspozisiya adlanan dozadan,
yəni rentgen və γ- şüalanmaların kəmiyyət xarakteristikalarından istifadə
edilir ki, bu da onların ionlaşdırıcı təsirinə əsaslanır və elektron müvazinəti
şəraitində havanın vahid həcmində yaranan eyni işarəli ionların elektrik
yükünün cəmi ilə ifadə olunur. Rentgen və γ- şüalanmaların ekspozisiya
dozası vahidi olaraq bir kiloqrama düşən kulon-kiloqram (Kl/kq) qəbul
edilmişdir.
İMD-21 doza gücünü ölçən cihaz γ- şüalarının ekspozisiya
dozalarının gücünü ölçmək və bu dozaların gücü müəyyən edilmiş
həddin kəmiyyətindən artdıqda işıq siqnalı vermək üçündür.
Cihaz stasionar (İMD-21 S) və ya səyyar (İMD-21 B) obyektlərdə
tətbiq edilir. O, ətraf mühitdə temperatur - 10ºS-dən +50º S-dək və
35ºS temperaturda nisbi rütubət 98%-dək olarkən normal işləyir. İMD-
21 ölçmə cihazı 80 keV-dən 2,6 MeV-dək enerji diapazonunda 1-dən
1000 R/saatadək olan qamma şüalanmanın ekspozisiya dozalarının
gücünü ölçür və ölçmənin nəticələrini idarəetmə pultuna verə bilir.
Ocaqov H.O.
Nağıyev N.T.
Muxtarov R.M
Cihaz
qamma
-
şüalanma
üzrə
ekspozisiya
dozasının
gücü
müəyyən
edilmiş
1
;
5
;
10
;
50
;
100
R/saat
hədlərinin
kəmiyyətlərindən
artıq
olduğu
barədə
siqnal
verilməsini
və
məlumatın
idarəetmə
pultuna
ötürülməsini
təmin
edir
.
Ölçmə
və
siqnalın
işə
düşməsi
müddəti
10
saniyədən
artıq
olmur
.
Cihazın
iş
rejimini
müəyyən
edən
vaxt
dəqiqədir
.
Bu
cihaz
fasiləsiz
surətdə
gecə
-
gündüz
işləyə
bilir
və
detektirləmə
blokuna
birləşdirilmiş
200
m
uzunluqlu
kabellə
birlikdə
işlədilmək
üçün
nəzərdə
tutulmuşdur
.
Ölçmə cihazının komplektinə
1) detektirləmə bloku; 2) orta
tezliyin ölçülməsi bloku; 3)
qidalandırma bloku daxildir:
DP-64
indikator-siqnalizatoru
fasiləsiz olaraq radiasiya
müşahidəsi aparmaq və ərazinin radioaktiv zəhərlənməsi barədə xəbər
vermək üçündür. Cihaz nəzarət rejimində işləyir və ərazidə şüalanma
dozasının gücü 0,2 R/s-a çatanda bu barədə səs və işıq siqnalları
verilməsini təmin edir. Siqnalın işə qoşulması müddəti 3 san-dən artıq
olmur.
Cihaz 127/220 V gərginlikli dəyişən cərəyan şəbəkəsindən və ya 6
V gərginlikli akkumlyatordan qidalanır, -40ºS-dən +50°S-dək
temperaturda və ətrafdakı havanın nisbi rütubəti 98%-dək olarkən
işləyə bilər. Cihaz şəbəkəyə qoşulandan 30 saniyə sonra işə hazır olur.
DP-64 indikator-siqnalizatoru komplektinə cihaz, onun texniki
təsviri, istismarı üzrə təlimat, formulyar, ehtiyat hissələri və ləvazimat
daxildir. Cihazın vericisinə 30 m uzunluqda kabel vasitəsilə siqnal verən
pult birləşdirilmişdir. Pult isə ikinci kabel vasitəsilə elektrik qida
mənbəyinə birləşdirilmişdir; bu kabelin ucunda onu dəyişən cərəyan
mənbəyinə qoşmaq üçün çəngəl və akkumulyator batareyasına qoşmaq
üçün iki (+ ; -) çıxım vardır.
Vericidə ionlaşdırıcı şüalanma detektoru – STS-5 qazboşalma
sayğacı və stronsium-90 radioaktiv nəzarət preaparatı yerləşdirilmişdir.
1–Cihazın işlədilməsi qaydası
haqqında təlimat;
2-siqnal lampası;
3-elektromaqnit dinamiki; 4-işə
nəzarət tumbleri; 5-qoruyucu
yuvası;
6-qida mənbəyinin tumbleri;
7-verici.
DP-5 sovet dönəminin ən kütləvi
hərbi radiometr-rentgenometrdir.
Keçən əsrin 50-ci illərində işlənən,
müxtəlif
modifikasiyalarda dövrümüzə kimi gəlib çatmışdır. DP-5A bu
modelin ilk növüdür. Təyinatı: DP-5A səhra radiometr -
rentgenmetri γ-şüalanma səviyyələrini, habelə ərazinin
və
müxtəlif əşyaların γ-şüalanma nəticəsində məruz qaldığı
radioaktiv zəhərlənməni ölçmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
γ-şüalanma
dozasının gücü, ölçmə zamanı
cihazın müvafiq sayğac yerləşən sahədə,
millirentgen-saat (mR/saat) və ya rentgen saatla
(R/saat) təyin edilir.
1
– üst qapağı;
2
- ölçmə pultu;
3
- elastik kabelli zond;
Mikrometrdən ibarət elektrik-ölçü cihazı iki üst və alt şkalaya
malikdir. Üst şkalanın 16 bölgüsü var, bu şkala 5 R/s-dək γ-şüalanma
səviyyələrini ölçmək üçündür. Cihaz ancaq II – VI yarımdiapazonlarda
işlədilərkən onun göstəricisi üst şkalada hesablanır. Alt şkalanın 18
bölgüsü var. Cihaz ancaq I yarımdiapozonda işlədilərkən onun
göstəricisi alt şkalada hesablanır. I yarımdiapozonda 5-dən 200 R/s-
dək olan γ-şüalanma səviyyələri ölçülür.
Yarımdiapazonlar çevirgəci (şəkil) səkkiz vəziyyətdə qoyula bilər.
Bu yarımdiapazonların təyinatı, burada aparılan ölçmələrin növü və
kəmiyyətləri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
Şkalanın 0-dan I qiymətli rəqəmədək olan hissəsi ölçmələr
zamanı işlək sahə sayılmır. Buna görə də, ölçmə vaxtı əgər cihazın
əqrəbi bu sahədə dayanarsa, ölçmələri daha həssas olan digər
yarımdiapazonda aparmaq lazımdır.
DP-22V dozimetrlər komplekti şüalanma dozalarını ölçmək
üçündür. γ-şüalanma dozalarının gücü 0,5-dən 200 R/s-dək dəyişərkən
dozimetrlərin ölçmə diapozonu 2-dən 50 rentgenədəkdir. Ölçmələrin
öz-özünə boşalması bir sutka ərzində 4 R-dən artıq olmur.
Dozimetrlər -40ᵒS-dən +50ᵒS hədlərində və havanın nisbi rütubəti
98 faiz olan hallarda işləyə bilir; bir komplekt qidalandırma mənbəyilə
fasiləsiz iş müddəti 30 saat, dozimetrin kütləsi 50 q,komplektin kütləsi
5,6 kq-dır. Doldurucu pultunun işə hazırlamaq müddəti 1-2 dəqiqədir.
DP-22V dozimetrlər komplekti 50 ədəd birbaşa göstərən DKP-50A
dozimetrindən, 3D-5 doldurucu pultdan, futlyardan (qutu) və texniki
sənədlərdən ibarətdir
Fərdi dozimetrlər komplekti udulan γ-neytron şüalanma
dozalarını ölçmək üçündür; cihaz - 50ᵒS-dən +50ᵒS temperatur
hədlərində, habelə havanın nisbi rütubəti 98 faiz ədək dəyişərkən
işləyə bilər.
Doldurucu pult dozimetrin kondensatorunu doldurmaq üçündür.
Dozimetr dozanın gücü 10-dan 366000 rad/s-dək olarkən 20-dən 500
radadək diapozonda γ-neytron şüalanmasının udulan dozalarının
ölçülməsini təmin edir. Ölçülən dozalar dozimetrin içərisində
yerləşən və radlarla dərəcələndirilmiş şkalada hesablanır.
Dozimetrlərin göstəricisinin sabitliyi 6 ay ərzində istismar zamanı
ölçmələrin əsas ölçmə xətaları hədlərində aparılmasını təmin edir.
Dozimetrlər 3D-6 doldurucu pult
vasitəsilə və ya çıxış gərginliyinin 180-250 V
hədlərində rəvan dəyişdirilməsinə imkan
verən hər hansı (3D-5-dən başqa) doldurucu
pult
vasitəsilə
doldurulur.
Komplekt
titrəməyə, zərbəyə, təkana qarşı davamlıdır və
istənilən növ nəqliyyat vasitələrində aparıla
bilər. Komplektin saz işləmə müddəti ən azı
5000 saat, xidmət müddəti ən azı 15 il, texniki
ehtiyatı ən azı 10000saatdır.
Futlyarla birlikdə komplektin ölçüləri, dozimetrin
və doldurucu pultun ölçüləri aşağıdakı
kəmiyyətlərdən artıq deyil:
komplekt futlyarda olarkən – 1500 q;
doldurucu tutqacla birlikdə - 19 x
128,5 mm;
doldurucu pult – 105 x 37 x 122 mm.
Alfa zərrəciklərin sıxlığının
ölçmə diapazonu
–
0
,
1
-
3
x
parçalanma/dəq x sm²;
104
Betta zərrəciklərin
sıxlığının ölçmə diapazonu
–
1
-
10
^7 parçalanma/dəq x sm²;
3)
Qamma şüalarının
gücünün ölçmə diapazonu
–
0
,
01
-
10000
mkrad/saat;
Rusiyada istehsal olunub.
1)
İşləmə temperaturu
–
0
-
º S;
50
Qələvi batareyalarla və ya
2)
9
-
12
V
–
luq batareyalarla işləyə
bilir;
3)
Çəkisi
–
480
q;
4)
Qabarit ölçüləri
-
10
x19.5x4.5
sm
ədəd
50
dozimetr
;
Doldurucu pult;
Çəkisi 5,6kq
1)
Qamma şüalarının gücünün ölçmə diapazonu
–
5
0
,
-
200
R/saat;
2)
Cihazın işləmə temperaturu
–
(
-
40
-
+50
ᵒS);
3)
Fasiləsiz işləmə müddəti 30 saat;
4)
Cihazın kütləsi
–
50
q;
5)
Cihazın işə hazırlanması
–
1
-
2
dəq.
Dostları ilə paylaş: |