Moddalar almashinuvining fiziologik as

novateurpublication.org 
Lipidlar 
(yunoncha
 
Lipos
-
yog’lar) – tirik hujayraning katta qismini tashkil qilgan 
turli xil tuzilishli va ba’zi bir umumiy fizik-kimyoviy xossaga ega bo’lgan organik 
moddalardir. Oqsillar va uglevodlar singari lipidlar ham tirik hujayralar organik 
moddasining asosiy massasini tashkil qiladi. Lipidlarning eng muhim umumiy 
xossasi shundaki, ular suvda erimaydi, balki qutbsiz erituvchilarda: atseton, benzol, 
xloroforim, metil va etil spirt va h.k. larda eriydi. Shuning uchun ham ular gidrafob
 
ya’ni
 
suvdan qo’rqadigan moddalar qatoriga kiradi. Gidrafil moddalar esa suvni 
sevuvchi moddalardir.
Lipidlar tarkibida yuqori yog’ kislotalar, spirtlar, aldegidlar, uglevodlar, azotli 
asoslar, aminokislotalar, fosfat kislotasi va h.k. kabi ko’p sonli turli-tuman tuzilishli 
komponentlar aniqlangan. Bu komponentlar o’zaro turli-tuman: murakkab efir, 
oddiy efir, glikozid, amid va boshqa bog’lar orqali bog’langan. Shuning uchun ham 
hozirgacha kimyoviy ma’noda ular uchun yagona bir klassifikatsiya yo’q. 
Lipidlar asosan quyidagi biologik fuksiyalarni bajaradilar: 
1) ular membranalarning ajralmas komponenti;
2) uglevod va energiyaning asosiy ehtiyot shakli;
3) organizmda hujayra strukturalari va a’zolarining termik, elektrik va mexanik 
ta’sirlaridan qo’riqlovchi to’siq sifatida xizmat qiladilar va boshqalar. 
Lipidlarning tuzilishiga qarab sodda va murakkab lipidlar gruppasiga bo’lish 
mumkin.Sodda lipidlar qatoriga yog’lar, moylar va mumlar kiradi. Ular lipidlarning 
eng ko’p tarqalgan va eng sodda vakillaridir. Yog’lar va moylar kimyoviy tuzilishiga 
ko’ra, uch atomli spirt glitserin bilan turli yog’ kislotalarining birikishidan hosil 
bo’lgan murakkab efirlardir. Ular faqat oddiy sharoitdagi konsistentsiyalari bo’yicha 
bir-biridan farqlanadi: ko’pincha, qattiq konsistentsiyali vakillari yog’deb, suyuq 
konsistentsiyali vakillari esa moy deb yuritiladi. Mumlar yuqori molekulali yog’ 
kislotalarnining yuqori molekulyar bir atomli spirt bilan hosil qilgan murakkab 
efirlaridir. 
Murakkab lipidlar gruppasi bir-biridan ancha farqli ko’p komponentli, geterogen 
birikmalarni o’z doirasiga birlashtiradi. Murakkab lipidlarning eng muhim katta 
gruppasi fosfolipidlar tarkibida murakkab efir shaklida birikkan yog’ kislotadan 
tashqari, azot tutuvchi komponent va fosfat kislota mavjud. Ularning strukturasi 
fosfoatsilglitserinlarning azot asoslaridan xolin yoki kefalin bilan bog’lanishidan 
hosil bo’ladi. Tarkibida azot sifatida sfingozin saqlovchi sfingolipidlar fosfolipidlar 
gruppasiga yaqindir. Murakkab lipidlarning yana bir tipi tarkibida uglevod 
komponenti tutuvchi glikolipidlar-serebrozidlar va gangliozidlar gruppasidir.
Barcha lipidlar quyidagi sinflarga bo’lish mumkin: neytral yog’lar, fosfolipidlar, 
sfingolipidlar, glikolipidlar, steoridlar, mumlar. Ba’zan yog’da eruvchi vitaminlarni, 
pigmentlar va boshqa moddalarni ham suvda erimagani uchun lipidlarga kiritganlar. 
Bu moddalar suvda erimasa ham to’qimalarning organik erituvchilarida erishi orqali 

---

67