Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

3. Davlat byudjetining ahamiyati.
Davlat byudjeti mamlakat-ning Moliya tizimida markaziy о‘rinni egallaydi. Markazlash-tirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta hajmdagi Moliyaviy resurslar davlatning qо‘lida tо‘planadi va ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti umumdavlat manfaatlarini inobatga olgan holda ustu-vor yо‘nalishlar uchun Moliyaviy resurslarni konsyentrasiya qilish-da asosiy instrumyent bо‘lib xizmat qiladi.
Ustuvor yо‘nalishlarga Davlat byudjeti yordamida Moliyaviy resurslarni konsyentrasiya qilish bir nyecha usullar yordamida amal-ga oshirilishi mumkin. Ayrim hollarda, iqtisodiyot yetakchi tar-moqlarining jadal sur’atlar bilan rivojlanishini ta’minlash maqsadida byudjet assignovaniyalarining hajmi oshiriladi. Bosh-qa hollarda esa, о‘sha syektorlardan mablag’larni Davlat byudjetiga olishda qulay ryejim (sharoit) yaratiladi.
Davlat byudjeti iqtisodiyot alohida tarmoqlarining rivoj-lanishida asosiy manba rolini ham о‘ynashi mumkin. Masalan, ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida milliy iqtisodiyotda yangi tar-moq vujudga kyelayotgan bо‘lsa, uning paydo bо‘lishini hozirgi sha-roitda byudjetdan Moliyalashtirishsiz tasavvur etib bо‘lmaydi.
Faoliyat kо‘rsatayotgan sub’yektlarning Moliyaviy barqarorli-gini ta’minlashda byudjet katta ahamiyat kasb etadi. Turli ob’yek-tiv va sub’yektiv omillarning ta’siri ostida ayrim sub’yektlar-ning о‘z Moliyaviy resurslari ularning sog’lom faoliyat kо‘rsatishi uchun yetarli bо‘lmay qolganda chyetdan mablag’ jalb qilishga ehtiyoj tug’iladi. Bunday sharoitda Davlat byudjeti tartibga soluvchi man-ba sifatida maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollar-ning barchasida Davlat byudjetining mablag’lari sub’yektlarning о‘z manbalari, tarmoq ichidagi resurslar, bank kreditlaridan sо‘ng oxirgi tartibga soluvchi manba sifatida foydalaniladi.
Sub’yektlarning faoliyatini Moliyaviy resurslar bilan ta’-minlashda Davlat byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi shakllarda bо‘lishi mumkin:
– Moliyaviy resurslarga bо‘lgan yangi talabni kyelgusi byudjet yilida byudjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;
– Moliyaviy resurslarga bо‘lgan qо‘shimcha ehtiyojni mavjud bо‘lgan byudjet resurslarini manyovr qilish, ya’ni byudjet kredit-larini bir ob’yektdan ikkinchisiga о‘tkazish. Bunday imkoniyatning mavjud ekanligi amaliyotda ayrim sub’yektlarning о‘zlariga taqdim etilgan Moliyaviy resurslarni tо‘liq о‘zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan belgilanadi;
– qо‘shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobi-dan qoplash va boshqalar.
Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini tyexni-kaviy jihatdan qayta qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan iqtisodiyotga qilinayotgan xarajatlar va markazlashti-rilgan investisiyalarni Moliyalashtirish, eng avvalo, ana Shu maqsadlarga xizmat qiladi.
Ayniqsa, ijtimoiy soha (maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini Moliyalashti-rish, oilalarga ijtimoiy nafaqa berish, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplash, davlat hokimiyati organlari, boshqaruv va sud organlari-ni saqlash, fuqarolarning о‘z-о‘zini boshqarish organlarini Moliya-lashtirish, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash ka-bi vazifalarning о‘z vaqtida bajarilishini ta’minlashda Davlat byudjetining ahamiyati juda byeqiyosdir.

15-mavzu: Davlat byudjeti daromadlari.

Reja.
1. Davlat byudjeti daromadlarining mohiyati, manbalari .
2.Davlat byudjetining soliqli daromadlari .
3. Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari

Davlat byudjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bо‘lib, u davlatning funksiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi.

Davlat byudjeti daromadlarining bosh moddiy manbai milliy daromad hisoblanadi. Milliy daromadni davlat tomonidan о‘zlashtirish turli usullar yordamida amalga oshiriladi. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida milliy daromad davlat tomonidan о‘zlashtirilishi quyidagi uch asosiy usul vositasida amalga oshirilmoqda:

1. 
   Soliqlar.
   
2. 
   Davlat krediti.
   
3. 
   Bank tizimining kreditlari.
   

Shunisi xarakterliki, davlat byudjetining daromadlarini shakllantirishda va milliy daromadni davlat foydasiga qayta taqsimlashda birinchi usul ustuvor ahamiyatga ega. Buning boisi Shundaki, soliqlar moddiy va ijtimoiy mazmunga ega. Ular takror ishlab chiqarish jarayonining muhim tarkibiy qismi va ishlab-chiqarish munosabatlarining maxsus shakli sifatida milliy daromadni qayta taqsimlashda ishtirok etadi. Buning ustiga, davlat soliqlardan о‘z daromadlarini shakllantirishning asosiy usuli sifatida tashkil topgan vaqtidan boshlab foydalanib kyelmoqda.
Hozirgi vaqtda dunyoning dyeyarli barcha mamlakatlarida soliqlar davlat byudjeti daromadlarining birlamchi manbai hisoblanadi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda, xususan, YAponiya, Gyermaniya, BuYuk Britaniya, Fransiya, Italiya va Kanadada soliqlar davlat byudjeti daromadlarining 90 foizgacha bо‘lgan qismini, AQSHda esa 70 foizdan ortiq qismini tashkil etadi.
Davlat byudjetining daromadlari turli belgilarga kо‘ra tasniflanadi. Hozirgi vaqtda ularni tо‘rt asosiy belgisiga kо‘ra tasniflash keng qо‘llaniladi.
Davlat byudjetining daromadlari tashkil topish manbalariga kо‘ra quyidagi turlarga bо‘linadi:
a) Yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar;
b) aholidan olinadigan soliqlar;
v) hukumatning qimmatli qog’ozlarini sotishdan olingan daromadlar;
g) bank tizimining kreditlari;
d) davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar;
ye) xorijiy mamlakatlardan va halqaro tashkilotlardan olingan kreditlar va Moliyaviy yordamlar;
yo) boshqa daromadlar.
Davlat byudjetining daromadlari undirish usuliga kо‘ra ikkiga bо‘linadi:
a) soliqli daromadlar;
b) soliqsiz daromadlar.