Moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua bilim sohalari

Rf=

Biroq, P qimatbaho qog’ozning sistemalashmagan riski A qimmatbaho qog’oz kombinatsiyasining nosistematik riskiga teng bo’lishi shart emas. Chunki, sistemalashmagan risk yirik portfelda diversifikatsiyalanib ketadi.
Bu bog’liqlik 10.3 rasmdagi qimmatbaho qog’ozlar chizig’ida ko’rsatilgan. P, C, A va L nuqtalarning barchasi 10% risksiz darajadan kelib chiquvchi chiziqda yotadi. To’rt aktivning har birini ifidalovchi nuqtalar risksiz darajani va boshqa uch aktivlarning xohlagan birining kombinatsiyasi bilan yaratilishi mumkin. Misol uchun, A 2.0 betaga ega P 1.0 betaga, A aktivdagi 50% portfel va risksiz darajadagi 50% ham P aktiv singari bir xil betaga ega. Risksizlik darajasi 10% va A aktivdagi kutilgan foyda 35% ni takidlab, kombinatsiyaning 22.5% i [(10%+35%)/2] P qimmatbaho qog’ozning kutilgan foydasi bilan bir xilligini aytadi. Chunki, P qimmatbaho qog’oz risksiz aktiv va A qimmatbaho qog’oz singari bir xil beta va kutilgan foydaga ega va individual teng tarzda P qimmatbaho qog’ozning va uning portfeli uchun kombinatsiyaning kichik miqdorini qo’shish uchun ko’tariladi.
Albatta,qimmatbaho qog’oz bozori chizig’idagi nuqtalarning potensial kombinatsiyalari cheksiz. Biz risksiz darajada qarz olish orqali C( A yoki L) ni P ga investitsiya qilishga qo’shib olishimiz mumkin. Qimmatbaho qog’oz bozori chizig’idagi nuqtalarning noaniq soni ham ishlatilishi mumkin.
Keling endi B qimmatbaho qog’ozga to’xtalamiz. Chunki, uning kutilgan foydasi chiziqdan pastda va birorta investor uni saqlay ololmaydi. Uning o’rniga esa, investor P qimmatbaho qog’oz yoki A va risksiz aktivning kombinatsiyasi yoki boshqa kombinatsiyani afzal ko’rardi. Shuningdek, B qimmatbaho qog’ozning narxi ham juda baland. Uning narxi chiziqdagi muvozanatga kutilgan foydani kamaytirib, raqobat mavjud bozorda tushadi. Bir xil turdagi risk qimmatbaho qog’ozlarning turli kutilgan foydalarga ega bo’lgan holatlarni ko’rayotgan investorlar arbitrajlar deb ataladi. Arbitraj savdosi bu yerda qisqa B qimmatbaho qog’ozni sotish va P qimmatbaho qog’ozni sotib olishdir. Foyda bunda B va P qimmatbaho qog’ozning bozor narxlaridagi farq bo’lardi. Arbitrajning g’oyasi va uning aktivlarning narxlashdagi aniqligi arbitrajning narxlash nazariyasiga tegishli.
Keyingi bahs 10.3 rasmdagi qimmatbaho qog’ozlar bozori chizig’i uchun tenglamani aniqlashda yordam beradi. Biz bilamizki, chiziq algebraik jihatdan ikki nuqtadan ifodalaniladi. U ehtimol risksiz daraja va P aktivga e’tibor berishda ham eng oson boTishi mumkin, chunki risksiz daraja 0 betaga va P 1 betaga ega.
Bilamizki, 0 betali aktivdagi foyda R_F va P aktivdan kutilgan foyda R_P va u quyidagicha ko’rsatiladi:
R = R_F + f!{Rp — R_F) (5)

5. 
   tenglamadagi R xohlagan qimmatbaho qog’oz yoki qimmatbaho qog’oz chizig’ida yotuvchi portfeldan kutilgan foyda kabi tushuniladi. /? esa qimmatbaho qog’oz yoki portfelning betasi.
   

CAMP da qimmatbaho qog’ozning betasi qimmabaho qog’ozning bozor portfelidagi harakatlarga mosligini o’lchaydi. Arbitraj narxlash nazariyasining bir faktorli modelida qimmatbaho qog’ozning betasi uning faktorga mosligini o’lchaydi. Endi biz bozor portfelini yakka faktorga bog’laymiz.
Katta va diversifikatsiyalashgan portfel sistemalashmagan risklarga ega emas, chunki individual qimmatbaho qog’ozlarning nosistematik risklari bo’linib ketgan. Bozor portfeli to’la diversifikatsiyalanishi uchun yetarlicha qimmatbaho qog’ozlar bor deb tasavvur qilib, birorta ham qimmatbaho qog’oz bozor noproporsional bozor bozor ulushiga ega emas deb o’ylaganda, bu portfel to’liq
1 07
diversifikatsiyalanadi va nosistematik risklarga ega bo’lmaydi. Boshqacha qilib aytganda, bozor portfeli yakka portfel bilan to’liq bog’langan va faktorning haqiqatda yuqori va past skilli holati. To’g’ri baholagandan so’ng, biz bozor portfelini o’zini ham factor sifatida takidlasak ham bo’ladi.
Bozor portfeli boshqa qimmatbaho qog’oz yoki portfellarga o’xshab qimmatbaho qog’ozlar bozori chizig’ida yotadi. Bozor portfeli faktor

hisoblanganida, tarifga asosan bozor portfelining betasi 1 ga teng bo’ladi.. bu esa 10.4 rasmda ko’rsatilgan.( biz 10.3 rasmdan aniqlik uchun aniq kutilgan foyda va qimmatbaho qog’ozlarni o’chirib tashladik: ikki grafik umuman bir biri bilan
o’xshash) bozr portfeli bilan faktor sifatida tenglama 10.5 quyidagicha boTadi:
Rasm - 10.4. bir faktorli model ostidagi bozor portfeli uchun beta va kutilgan foyda grafigi.

Kutilgan foyda(%)

1

Qimmatbaho qog’oz bozori
Beta

Bu yerda R_M bozordagi kutilgan foyda. tenglama ko’rsatadiki, xohlagan attivdagi kutilgan foyda, R_F , qimmatbaho qog’oz betasiga chiziqli bog’langan. Tenglama oldingi bo’limdagi CAMP bilan bir xil.

16. 
    mavzu. Risklarni minimallashtirishning moliyaviy usullari Reja: 1. Aktivlarni baholashning asosiy tushunchalari va kapital bahosi
    

2. 
   Aktivlarni baholashning asosiy jarayoni
   
3. 
   Kapitalning alohida manbalari bahosini hisoblash
   
4. 
   Kompaniyaning o‘rtacha tortilgan kapital bahosini hisoblash
   
5. 
   Kapitalning tuzilmaviy bahosini aniqlash
   

1. 
   Aktivlarni baholashning asosiy tushunchalari va kapital bahosi¹⁰⁸
   

Firmaning kapital bahosi kompaniyaning barcha investorlari oladigan qaytim stavkasini ifodalaydi. Kompaniyaning kapital bahosi nazariya bo‘yicha juda jozibador tushuncha, ammo amaliyotda bu masala qisman murakkab. Nazariya bo‘yicha, quyidagilar talab etiladi: (1) kompaniyaning barcha kapital manbalarini va ularning qiyosiy muhimligini aniqlash (ya’ni har bir manbadan keladigan investitsiyalangan kapitalning nisbati); (2) kompaniya foydalangan kapital manbasining bozor qaytimi darajasini baholash; (3) har bir kapital manbasi uchun
talab etilgan o‘rtacha qaytim stavkasini hisoblash, bunda har bir manbadan keladigan qaytim miqdori uning firmaga qilingan yalpi investitsiyadagi ulushini o‘lchash orqali hisoblanadi.
Kapital bahosi nafaqat kompaniyaning umumiy faoliyat natijasini ifodalaydi balki, firma tomonidan amalga oshiriladigan yakka investitsiya qarorlarini qabul qilishda ham foydalaniladi. Masalan, Exxon Mobil Nigeriyada yangi neft ishlab chiqarish bo‘yicha mulk sotib olmoqchi, bunda kompaniya investitsiya o‘zini oqlashi uchun qancha qaytim lozimligini hisoblashi zarur. Yana bir misolni olaylik, kompaniya tahlilchilari Shimoli- sharqiy Osiyoda kimyo zavodini qurish maqsadida investitsiyadan olinadigan daromadni taqqoslash uchun mo‘ljalli qaytimni belgilab olishlari kerak bo‘ladi.
Diqqatingizni jalb etish uchun quyidagi misolni olaylik, 2011 -yil Exxon Mobil Korporatsiyasi firma aktivlari buxgalteriya qiymatining 26.93% ga teng bo‘lgan darajada yuqori daromad oldi va qaytim stavkasi firmaning jami aktivlari bozor qiymatining 10%ga teng bo‘ldi. Shunga ko‘ra, firma barcha investorlari (aksiyadorlar va kreditorlar) ehtiyojlarini qondirish uchun 10% dan kamroq daromad olishiga to‘g‘ri kelgan, ammo moliyaviy inqiroz kuchaygan davrning o‘rtasi bo‘lishiga qaramay, firma investorlari uchun yetarli daromad shakllantira olgan. Bu bobda biz kompaniya fondlari bahosini hisoblashga alohida to‘xtalib o‘tamiz. Shuningdek, biz kompaniyaga qarz va ulush sifatida aksiyadorlar tomonidan qo‘yilgan kapitalning o‘rtacha tortilgan bahosi yoki sodda qilib aytganda kompaniyaning kapital bahosini o‘rganib chiqamiz.
Kompaniyaning kapital bahosi ba’zida kompaniya kapitalining muqobil qiymati deb ham yuritiladi. Muqobil qiymat iqtisodiy adabiyotlarda kutilayotgan eng yaxshi imkoniyat doirasidan kelib chiqqan holda qarorlar qabul qilish uchun qilinadigan xarajat sifatida ta’riflanadi. Masalan, talaba Starbucks (SBUX) da yarim stavka ishga kirishi uchun muqobil qiymat universitet kampusi hududida ishlab topishi mumkin bo‘lgan daromaddan kechishni anglatadi. Yana bir misolni olaylik, kompaniya investorlaridan olingan daromadni ularga qaytarmay reinvestitsiya qilmoqchi. Bu qarorning muqobil qiymati mablag‘ni investorl arga bermay saqlab turish yoki kapital bahosi hisoblanadi.
Investorlar uchun talab etilgan qaytim stavkasi kapital bahosi bilan bir xil tushunchami? Unday emas. O‘z navbatida, bu bobda k harfidan moliyalashtirish bahosi sifatida foydalanamiz, xuddi 7 va 8-boblarda investorlarning talab etilgan qaytim stavkasini ifodalashda r harfidan foydalanganimiz kabi.
Quyidagi 2 omil investorlarning talab etilgan qaytim stavkasi va kapital bahosi o‘rtasidagi farqni ko‘rsatib beradi:
O‘rtacha tortilgan kapital bahosi - kompaniya tomonidan individual moliyalashtirish bahosining o‘rtacha qiymati. Kompaniyaning o‘rtacha tortilgan kapital bahosi, kapitalning individual bahosining kapital tarkibi nisbatiga teng bo‘lgan ko‘rsatkich.
Muqobil xarajat - kutilayotgan eng yaxshi imkoniyat doirasidan kelib chiqqan holda qarorlar qabul qilish uchun qilinadigan xarajat.
Qarz kapitali bahosi - kreditorlarning talab etilgan qaytim stavkasini qoplab berish uchun investitsiyalardan olinishi kerak bo‘lgan daromad darajasi.
Soliqlar. Agar firma uzoq muddatli aktivni sotib olishni moliyalashtirish uchun qarz oladigan bo‘lsa, bu xarajat federal daromad solig‘ini hisoblash jarayonida soliq bazasidan ayirib tashlanadi. Firma 9% stavka bilan qarz oldi va u yalpi foydadan foiz ko‘rinishidagi xarajatlar sifatida ayirib tashlanadi va sof foydadan to‘lanadigan 34% foyda solig‘i tarkibida hisoblanmaydi. Har bir foizga to‘lanadigan dollar soliq summasini 0.34 dollarga kamaytiradi.
Kompaniya uchun qarz olish faqatgina 5.94% ga to‘g‘ri keladi, ya’ni (0.0(0.34*0.09)) =0.09(1-.034) =0.0594 yoki 5.94%.
Tranzaksion xarajatlar. Kompaniya ma’lum turdagi qimmatli qog‘ozlarni emissiya qilish uchun fondlar shakllantirganda yuzaga keluvchi xarajatlar shu turdagi xarajatlarni tashkil etadi. Sunday turdagi xarajatlar tranzaksion xarajatlar deb ham ataladi. Masalan, firma har bir aksiyani 25 dollardan sotadigan bo‘lsa, bunda har bir aksiya uchun qo‘shimcha 5 dollardan tranzaksion xarajat qiladi va kapital bahosi qo‘shimcha qilingan xarajat summasiga ham o‘sadi. Faraz qilaylik, investorning so‘ralgan qaytim stavkasi har bir 25 dollarlik aksiya uchun 15% ni tashkil etsa, u holda 0.15*$25=$3.75 investor uchun so‘ralgan daromad darajasini ifodalaydi. Shunga qaramay, firmada investitsiya uchun 20 dollar mavjud bo‘lsa, kapital bahosi (k) bo‘yicha qaytim stavkasi sof 20 dollardan hisobga olinadi va 3.75 dollar daromad keltira oladi: $20£ =$25*0.15=$3.75 £=H^=o.1875 yoki 18.75%
520 ^J
Biz yuqoridagi misolga kapitalning individual manbalari bahosini muhokama qilganda alohida to‘xtalib o‘tamiz.
Kompaniyaning moliyaviy siyosati - kompaniyaning boshqaruv qarorlarni moliyalashtirishga qaratilgan va fondlarning ishlatilishi bilan bog‘liq bo‘lgan kompleks siyosati bo‘lib, qarz va ulushli moliyalashtirish manbalaridan foydalanishga qaratiladi. Kompaniya foydalanadigan qarz va ulushli kapitallar nisbati firmaning kapital bahosiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shunga qaramay, bu bobda kompaniya qarz va ulushli manbalar nisbatiga qat’iy moliyaviy siyosat qo‘llaydi deb hisoblaymiz. Qarz va ulushli moliyalashtirish haqida 12-bobda batafsil to‘xtalib o‘tamiz.

2. 
   Aktivlarni baholashning asosiy jarayoni¹⁰⁹
   

Baholash jarayoni quyidagicha tasvirlanishi mumkin: kutilgan pul oqimlari investor talab etgan qaytim darajasida joriy davrga diskontlash orqali joriy qiymatini hisoblab aktivga qiymat belgilash. Investorning talab etilgan qaytim darajasi, r, foiz stafkaning risksiz darajasi orqali aniqlanadi va investor kutadigan risk mukofoti zarur kompensatsiya hisoblanadi. Natijada baholashning asosiy modeli matematik jihatdan quyidagicha bo’ladi:

п-yildapul oqLmi f 1+talab etilgan \^п \q ay tim darajasi/

(1a)