Moliya siyosati, byudjet siyosati davlat umumiy iqtisodiy siyosatining muhim tarkibiy qismi

1.3. Hozirgi sharoitdagi moliyaviy siyosatning asosiy yunalishlari.
Ijtimoiy iqtisodiy o‘zgarishlarning pirovard maqsadini belgilab olish hozirgi iqtisodiyotni isloh qilish strategiyasining boshlangich nuktasi bo‘lib xizmat kiladi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoitida brinchi darajali chora tadbirlar hamda ustuvor yo‘nalishlar sifatida moliya va soliq siyosati sohasida quyidagilar ilgari suriladi;

• 
  kattik moliyaviy siyosatni amalga oshirish, davlat budjeti defitsitini iloji boricha hamaytirish, budjetdan beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarning barcha turlarini bosqichma-bosqich kiskartirib borish;
  

budjet mablag‘lari daromad tushganidan keyingina taqsimlashtiradigan yo‘ldan ogishmay borish, birinchi darajali, eng zarur umumdavlat ektiyojlari uchungina budjetdan mablag‘ ajratish;
Xalq xo‘jaligi tarmoqlarini, ayrim korxonalarni rivojlantirish uchun budjetdan pul bilan qaytarilmaydigan kilib ta’minlash amaliyotidan voz kechish. Ana shu maqsadlar uchun investitsiya kreditlaridan keng foydalanish;
Soliq tizimini takomillashtirish, budjet daromadlari barkaror suratda to‘ldirib turilishini ta’minlaydigan, kichik va xususiy korxonalarning, chet el kapitali ishtirokidagi, kishlok xo‘jalik mahsulotini qayta ishlaydigan va xalq is’temoli mollari ishlab chiqaradigan ko‘shma korxonalarning rivojlanishini rag‘batlantiradigan pishik-puxta soliq siyosatini olib borish.
Kedit-pul siyosati sohasida;
Markaziy bank boshchiligida hamda keng tarmoqli mustakil tijorat va xususiy banklar ya’ni ikki bosqichli bank tizimini barkaror rivojlanishini ta’minlagsh, respublika xududida yirik chet el banklarining bo‘limlari va vakolatxonalarini ochish uchun kulay sharoit yaratish;
Barkaror pul muomalasini ta’minlash, kredit va nakd pul emissiyasini, jami pul massasining asossiz o‘sishini keskin cheklash;
2000-2001 yilda kabul qilingan sarmoyaviy loyixa deyarli to‘la bajarildi. Iqtisodiyotda barkarorlik va rivojlanish ta’minlanib, yalpi ichki mahsulot o‘sishi 4 foizni tashkil etdi.
2000 yilda ham respublika iqtisodiyoti o‘tgan yillardagi kabi barkaror va izchil rivojlandi. Makroiqtisodiy barkarorlik, iqtisodiy o‘sish mamlakatimizda davom etayotgan islohatlar va jamiyatni yangilash jarayoning ajralmas kususiyatlariga aylanib koldi. O‘tgan yili yalpi ichki mahsulot ishlab-chiqarish-4 foizga, sanoat ishlab chiqarishi kajmi-6.4 foizga, kishlok xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish-3.2 foizga ko‘paydi.
Iste’mol mollari ishlab chiqarish-7.7 foizga, chakana tovar aylanishi-7.8 foizga, akolini pullik xizmat ko‘rsatish kajmi esa-14 foizga ortdi. Iqtisodiyotimizda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning barkarorligi oshdi. Davlat budjeti hamomadi yalpi ichki mahsulotning bir foizidan oshmadi.
Nakd pul emissiyasi, yil yakunlariga ko‘r, 9.4 foizni tashkil etdi, bu–prognoz qilingan darajadan ancha pastdir. Jami pul massasi, belgilangan darajadan-ya’ni yalpi ichki mahsulotga nisbatan 19 foizdan oshgani yo‘q.
Bu-pul aylanish tizimining barkarorligidan dalolat beradi. Iqtisodiyotimiz va mamlakatimiz barkarorligini ta’minlaydigan yetakchi sohalar ancha tez sur’atlar bilan rivojlandi.
Pulning kadrsizlanishining oldini olishga karatilgan kat’tiy chora-tadbirlar inflyatsiya ko‘rsatkichlarini prognoz qilingan darajada saklab turish imkonini berdi. Yil mobaynida qayta moliyalashning o‘rtacha oylik darajasi yillik 36 foizdan 24 foizga pasaydi. Bu esa, o‘z navbatida, investitsiya jarayonlariga rakbatlantiruvchi ta’sir ko‘rsatdi.
Korxonalarni moliyaviy soklomlashtirish bo‘yicha ko‘rilgan chora-tadbirlar to‘lov muddati o‘tib ketgan debitorlik karzlarini 41 foizga, ana shunday kreditorlik karzlarini esa 58 foizga kiskartirish imkonini berdi. Monitoring o‘tkazilayotgan 21 ta vazirlik va idoraning to‘lov muddati o‘tib ketgan debitorlik karzlari to‘lik tugatildi. Bankrotlik yokasiga borib kolgan korxonalar soni deyarli ikki barobar kiskarib, 182 tadan 81 taga tushdi. yurtimizda faoliyat ko‘rsatayotgan 169 ming korxonadan zarar ko‘rib ishlayotganni 139 tani tashkil etdi.
Banklarning umumiy kapitali va bank tizimi aktivlarining umumiy xajmi yil davomida1.9 barobar oshdi. O‘zbekistonda bank aktivlarining yalpi ichki mahsulotga bo‘lgan nisbati 2001 yil 1 yanvar kolatiga ko‘ra, 56 foizni tashkil etdi. Tijorat banklarini depozit bazasida akoli omonatlarining ulushi 7.8 foizdan 15.8 foizgacha ko‘paydi.
2000 yil xususiylashtirish dasturi bo‘yicha ko‘zda tutilgan 167 ta obyekt o‘rniga 374 ta obyekt xususiylashtirildi. Uning negizida 152 ta kissadorlik jamiyati, 103 ta xususiy korxona va 117 ta boshqa mulk shaklidagi korxona tashkil etildi. Fond bozorida ilgari davlatga tegishli bo‘lgan umumiy qiymati 6 milliard so‘mdan ziyod aksiya sotildi. Bu 1999 yildagiga nisbatan 35 foiz ko‘pdir.
2000 yili davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan 14.3 milliard so‘m mablag‘ tushdi. Bu –1999 yilgi ko‘rsatkichdan 1.6 barobar ko‘pdir.
Moliyalashning barcha manbalari kisobidan iqtisodiyotimizga 700 milliard so‘m atrofida, jumladan, kariyb 810 million AkSH dollari miqdoridagi sarmoya kiritildi. Jami sarmoyalarning 55 foizdan ziyodi ishlab yaikarish tarmoqlarini rivojlantirishga yo‘naltirildi. Yengil sanoat, transport va aloka tarmoqlariga, shuningdek, ishlab chiqarish bilan boklik bo‘lmagan kurilishlarga yo‘naltirilgan investitsiyalar salmoki ortdi.
Respublikada kulay investitsiya mukitini shakllantirish bo‘yicha ishlarni yanada kuchaytirish bundan buyon ham bizning uzok muddatga mo‘jjallangan strategik vazifamiz bo‘lib kolaveradi. Shu maqsadda Markaziy bank, Moliya vazirligi, Davlat soliq ko‘mitasi tijorat banklari bilan birgalikda banklarning investitsiya faoliyatini rakbatlantirish bo‘yicha o‘z takliflarini ko‘rib chiqish uchun Vazirlar Makhamasiga takdim etishlarini tezlashtirishlari zarur.
Ta’lim soxasiga budjetdan beriladigan karajatlarni kelgusi yilga rejalashtirilayotganida o‘tgan yilda kosil bo‘lgan karajatlari-yu kelgusi yilda ko‘shiladigan karajatlari inobatga olinadi. Ayrim kollarda o‘kuvchilar kontingenti o‘zgarish tendensiyalari kisobga olinadi. Lekin bundagi katta hamchiligimiz shundaki, rejaga asos kilib olinayotgan rahamlar nima uchun oshgani yoki hamayganini chukur taklil kilmaymiz. Misol uchun aytish mumkin-ki, 2001 yil davlat budjeti umumiy xarajatlarida maorif sohasiga rejalashtirilgan mablag‘lar ulushi 27 foizni tashkil etadi, bu esa 2000 yilga nisbatan kariyb 3 foizga ko‘pdir. Yoki 2002 yilda davlat budjetining umumiy xaraatlarida maorif soxasiga28,8% ni tashkiml kilgan. Dnmak aytishimiz mumkinki, yillar mobaynida maorif soxasi uchun budjetdan amalga oshirilayotgan xarajatlar ortib bormokda.
Shuning uchun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturini chukur taxlil kilib chiqishimiz zarur.
Birinchidan, kollej va litseylar sonini xududlarning demografik vaziyatidan kelib chikkan kolda aniqlashtirish va ularni joylashtirish, yangi binolarni kurmasdan bo‘sh yotgan binolardan samarali foydalanish, o‘kuv standartlarini va jikozlash normativlarini kerakli mutaxassislarni jalb kilgan kolda tankidiy taklil qilish va shu kabi tadbirlarga alokida e’tibor bergan kolda rejalashtirishni va moliyalashtirishni amalga oshirish lozim.
Ikkinchidan, Milliy dastur doirasida Koreya, Yaponiya xukumatlari, Osiyo Rivojlanish Bankidan jalb qilinayotgan imtiyozli kreditlardan samarali foydalanishni ta’minlash zarur. Bunda alokida e’tibor berish kerak-ki bu kredit loyikalarini samarali va o‘z vaktida ishlashiga Moliya vazirligi asosiy ma’sul idoradir.
Iqtisodiy masalalarga to‘xtalib o‘tar ekanmiz, avvalambor eksport potensialimizdan to‘lik foydalana olmayotganimizni ochik oydin aytishim lozim. Eksportga mahsulot chiqarishni rakbatlantiruvchi ko‘pgina imtiyozlar kabul qilinganiga karamay, bu sohada kiladigan ishlarimiz ko‘pdir. Shuning uchun, birinchi galda biz qanday imtiyozlar va omillar kutilayotgan natija berayotgani va kaysilari naf bermayotganligini, qanday byurokratik to‘siklar borligini chukur tankid kilib chiqishimiz va shu bilan birga boshqa davlatlarning tajribasini batafsil o‘rganib chiqishimiz lozimdir.
Eksporter korxonalar uchun u yoki bu imtiyozlarni tanlash kukukini beruvchi mexanizmlarni tadbik etishimiz, eksportga yo‘naltirilayotgan mahsulotlarni Butunjakon Savdo Tashkiloti prinsiplariga asoslangan kolda soliqka tortish tizimini unifikatsiya qilish tadbirlarini amalga oshirish maqsadga muvofik bo‘ladi deb o‘ylayman.
Lekin bu ishga yondashish kar tomonlama bo‘lishi kerakligini ta’kidlab o‘tmokchiman. Jumladan, valyuta siyosatidagi erkinlashtirish tadbirlari ham mukim o‘rin tutadi.
Yurtboshimiz o‘z ma’ruzalarida bu yo‘nalishdagi bizning asosiy vazifalarimizni belgilab berdilar. Shundan kelib chikkan kolda, milliy valyutamizning to‘la konvertatsiyalashga o‘tish jarayonini ijobiy kechishini ta’minlash va kafolatlash maqsadida iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlar jarayonlari bilan uzviy boklik bo‘lgan kolda aniq tadbirlar ishlab chiqishimiz lozimdir.
Eksportga yo‘naltirilgan va importning o‘rnini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishni rakbatlantirish siyosatining muvaffakiyatli amalga oshishining asosiy omillaridan biri bu soklom va kulay investitsion mukitning mavjudligidir. Oxirgi paytda chet el investitsiyalarini jalb qilish ishlari sustlashgan, jalb qilinayotgan ivestitsiyalar asosan kredit shaklida va kukumat kafolati bilan bo‘lmokda. Lekin bizning oldimizda mamlakatimizga to‘kri investitsiyalarni jalb qilish yo‘llarini izlashimiz, byurokratik to‘siklarni aniqlashtirib ularni yengillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishimiz zarur.
Shu bilan birga, mavjud ichki imkoniyatlardan ham samarali foydalanish yo‘llarini izlashimiz lozim. Bu o‘rinda tegishli tijorat banklari va idoralar bilan yaqindan ishlash, loyikalarni ekspertizasini takomillashtirish, moliya bozorida mablag‘larni jalb kiluvchi yangi instrumentlarni jalb qilish kisobiga kreditlar ajratish uchun mablag‘lar rezervini tashkil etish tadbirlarini amalga oshirish lozim.
Alokida ta’kidlash kerak-ki, kredit bozorining rivojlanishi xizmat ko‘rsatuvchi moliyaviy infratuzilmaga ham boklikdir. Masalan, Moliya vazirligi tomonidan kimmatli kokozlar bozorini rivojlantirishdagi o‘rni ancha pasayib kolgan. Sukurta nazorati xizmatining oyokka turib olganiga karamasdan, sukurta bozori rivojlanmagan. Moliyaviy lizingni tadbik etishda ham sustkashlik bilan ish olib borilmokda.
Undan tashqari, kommunal xizmatlar tariflarining xududlar bo‘yicha keskin farkining borligi, budjet tashkilotlarida kommunal xizmatlaridan foydalanish aniq normativlari mavjud emasligi kar yili Davlat budjetidan katta mablag‘larning yo‘naltirilishiga olib kelmokda. Shuning uchun, avvalambor, kommunal xizmatlar ko‘rsatish tizimini tubdan taklil qilish lozim,
birinchidan, tariflar o‘rnatilishi ustidan nazorat qilish mexanizmini kiritish kerak,
ikkinchidan, kommunal xizmatlardan imtiyozli foydalanuvchilar sonini hamaytirish tadbirlarini ishlab chiqish lozimdir,
uchinchidan, ko‘rsatilgan kommunal xizmatlar uchun o‘z vaktida to‘lovlarni oshirish mexanizmini takomillashtirish dolzarb vazifalardan biridir.
Yuqorida aytib o‘tilgan hamchiliklar va vazifalarga xulosa kilib, shuni aytmokchiman-ki, oldimizda joriy yilda katta ma’suliyat turibdi. Prezidentimiz tomonidan belgilab berilgan vazifalar barcha moliya xodimlari tomonidan chukur anglab yetilishi, ularni bajarish bo‘yicha aniq va ravshan takliflar tayyorlanishi, belgilangan tadbirlar sifatli va o‘z vaktida bajarilishi lozimdir.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘zbek modelining jakon iqtisodiy va moliyaviy hamjamiyati tomonidan so‘zsiz tan olinishining asosiy sabablari mustakillik yillarida mamlakatimiz erishgan yutuklarning zamirida yotadi.
Birinchi bosqich mustakillikka erishganimizdan boshlab 1994 yilgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga hamrab olib milliy davlat moliyasi tizimining shakllanish davri bo‘lib kisoblanadi. Bu bosqich milliy daromadning katta qismining Davlat byujetida mujassamlashtirilib, davlatning milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlashdagi yetakchi o‘rni bilan xarakterlanadi.
Bu davrda soliq va budjet siyosati milliy iqtisodiyot poydevorini shakllantirishga, ishlab chiqarishning yangi tarmoqlarini rivojlantirishga va samarali ijtimoiy kimoya tizimini yaratishga karatilgan edi. Ayniksa, o‘sha paytda Rossiyada o‘tkazilayotgan “shok terapiyasi” siyosati sababli ijtimoiy zarur tovarlarning narxi keskin oshib ketganligi oqibatlarining oldini olish tadbirlari budjet siyosatining eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lgan edi. Jumladan un, shakar, go‘sht, sut, choy, guruch va boshqa ijtimoiy ahamiyatga molik bo‘lgan tovarlar uchun Davlat budjetidan katta miqdordagi dotatsiyalarning ajratilishi bilan iste’mol narxlarining keskin oshishining oldi olindi, akolining yordamga muktoj katlamlarining ektiyojlari kondirildi va jamiyatda ijtimoiy barkarorlik va akillik saklab kolindi.
Ikkinchi bosqich 1994-1999 yillarni o‘z ichiga olib, soliq va budjet tizimining barkarorlashuvi va strukturaviy jikatdan rivojlanishi, hamda budjet ijrosining xalqaro andozalarga o‘tilganligi bilan xarakterlanadi. Bunda budjet ijrosining milliy valyuta-so‘mda amalga oshirilishi va Soliq kodeksining (1998) kabul qilinishi natijasida davlat moliyasi tizimi mokiyati jikatdan yangi mazmun va shaklga ega bo‘ldi.
Soliq siyosatining fundamental masalalari bo‘lgan soliq turlari va stavkalari, umumdavlat va makalliy soliqlar klassifikatsiyasi, soliqka tortish metodologiyasining asoslari va boshqa umumiqtisodiy masalalar Soliq kodeksida aniq va ravshan belgilab berildi. Natijada O‘zbekiston Respublikasi xalqaro ekspertlar chikirikidan o‘tgan zamonaviy soliq siyosatining barkaror xukukiy poydevoriga ega bo‘ldi.
O‘z navbatida Soliq kodeksida milliy va xorijiy ishlab chiqaruvchilar uchun bir kator imtiyozlar belgilab berildi. Bu imtiyozlar quyidagi maqsadlarga karatildi:

• 
  ichki bozorda iste’mol mollari ishlab chiqarishni rakbatlantirish;
  
• 
  eksportbop mahsulot ishlab chiqaruvchilarni ko‘llab-kuvvatlash;
  
• 
  ko‘shilgan qiymat soliqidan ozod etish va yagona yer soliqini joriy qilish orkali kishlok xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotidagi alokida o‘rnini ta’minlash;
  
• 
  kichik va o‘rta tadbirkorlikni rakbatlantirish;
  
• 
  xorijiy sarmoyalarni jalb qilish uchun kulay moliyaviy shart-sharoit yaratish va boshqalar.
  

Xarajatlar nuktai nazardan karasak davlat budjetining tarkibi takomillashtirildi, xarajatlarning ijtimoiy yo‘nalganligi kuchaydi, ko‘plab turdagi xarajatlarni dasturlar asosida moliyalashtirishga o‘tildi, makalliy budjetlarning roli yildan yiliga ortib bormokda va budjet takchilligini moliyalashtirishning noinflyatsion uslublari amalga takbik etilib yillar mobaynida ularning salmogi ortib bormokda.