Moliya va kredit

6.6. Qurilish-montaj ishlarining smeta qiymati tarkibi
va tuzilishi

Qurilishning qiymati va uni moliyalashtirish hajmlarini aniqlash, shuningdek, buyurtmachi va pudratchi o’rtasidagi hisob-kitoblarni amalga oshirishga oid hujjat smetani anglatadi va u tayyor qurilish mahsulotining bahosini ifodalaydi.

Pudrat shartnomasida bajariladigan ishning bahosi yoki uni aniqlash usullari ko’rsatiladi. Pudrat shartnomasidagi ishning bahosi pudratchining chiqimlarini va unga to’lanadigan haqni o’z ichiga oladi. Ishning bahosi smeta tuzish yo’li bilan aniqlanishi mumkin. Ish pudratchi tomonidan tuzilgan smeta bo’yicha bajarilgan taqdirda, smeta buyurtmachi tomonidan tasdiqlangan paytdan boshlab kuchga ega bo’ladi va pudrat shartnomasining bir qismi bo’lib qoladi. Ishning bahosi (smeta) taxminiy yoki qat’iy bo’lishi mumkin. Pudrat shartnomasida bunday ko’rsatma bo’lmasa, ishning bahosi (smeta) qat’iy hisoblanadi. Agar qo’shimcha ishlarni bajarish zarur bo’lib qolsa va shu sababli ishning taxminan belgilangan bahosini (taxminiy smetani) ancha oshirishga to’g’ri kelsa, pudratchi bu haqda buyurtmachini vaqtida ogohlantirishi shart. Qurilish shartnomasida quyidagilar aks ettiriladi: tomonlarning majburiyatlari, etkazilgan zararlarni qoplash tartibi; mavjud muammolarni hal qilish yo’llari, xo’jalik sudiga da’vo arizasini kiritish tartibi; shartnoma ishtirokchilarining malakasini tasdiqlash.
Smeta asosida qurilish ishlari xarajatlari: texnologik, energetik, ko’tarma-transport va boshqa uskunalar, korxona faoliyat ko’rsatishi uchun zarur bo’lgan boshqa asboblar va ishlab chiqarish inventarlari xaridi xarajatlari; ushbu uskunalarni o’rnatish ishlari xarajatlari; qurilish maydonini o’zlashtirish xarajatlari; texnik va mualliflik nazoratini amalga oshirish xarajatlari; loyiha hujjatlarini ishlab chiqish xarajatlarini o’z ichiga oluvchi kapital qo’yilmalar hajmi aniqlanadi.
Qurilish-montaj ishlarining smeta qiymati buyurtmachilar va pudratchilar, uskunalar etkazib beruvchilar bilan shartnomalar tuzish va shartnoma bahosini aniqlash hamda ular o’rtasida hisoblashishni amalga oshirish uchun ishlatiladi.
Smeta qiymati ko’rsatkichlari ishlab chiqarish va noishlab chiqarish ob’ektlarini qurish va rekonstruktsiya qilish bo’yicha loyihaviy echimlar variantlarini baholash va ulardan iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofig’ini tanlash uchun zarur bo’ladi. Bundan tashqari, smeta qiymati qurilishni tashkil etish va ishlarni bajarish variantlarini taqqoslash, konstruktiv va bajariladigan ishlar hajmini aniqlash hamda qurilish materiallari va uskunalarni tanlash uchun ishlatiladi.
Loyihaning smeta qismi o’z tarkibiga qurilish bo’yicha yig’ma smetani va ob’ekt qurilishi bo’yicha smetani hamda bajarilgan ish turlarini qamrab oladi.
Bino va korxona qurilishi bo’yicha yig’ma-smeta qurilishni moliyalashtirishni amalga oshirishdagi asosiy hujjat hisoblanadi.
Yig’ma-smeta quyidagi xarajat turlarini o’zida aks ettirishi lozim: qurilish maydonini tayyorlash; ishlab chiqarish ahamiyatiga oid asosiy ob’ektlar; ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish ahamiyatiga oid yordamchi ob’ektlar; transport xo’jaligi va aloqa ob’ektlari; elektroenergetika ob’ektlari; kanalizatsiya, issiqlik va gaz ta’minoti, suv ta’minoti; korxona hududini obodonlashtirish; vaqtinchalik bino va inshootlar; loyihaviy va qidiruv ishlari; boshqa ishlar.
Qurilish uchun yig’ma-smetada kutilmagan ishlar va xarajatlar uchun quyidagi miqdorlarda mablag’lar zaxirasi ko’zda tutiladi: yakka tartibdagi ob’ektlar qurilishini ko’zda tutuvchi sanoat, qishloq xo’jaligi, transport inshootlari va korxonalarini qurishdagi barcha xarajatlar umumiy qiymatining 5 foizi miqdorida; barcha tarmoq korxonalarining namunaviy loyihalari bo’yicha ob’ektlar barpo etilishidagi barcha xarajatlar umumiy qiymatining 3 foizi miqdorida.
Hozirgi iqtisodiy sharoitda qurilish ob’ektlari smeta qiymatini aniqlash bosqichma-bosqich amalga oshiriladi:

1. 
   TIA tarkibidagi loyiha oldi bosqichida. TIA ko’rsatkichlarining hisob-kitoblari natijasida ob’ektlar barpo etilishidagi taxminiy xarajatlar aniqlanadi.
   
2. 
   Loyiha-smeta hujjatlarini ishlab chiqish bosqichida. Loyihalashtiruvchilar amalga oshirilgan hisob-kitoblar va smeta me’yorlarini qo’llash natijasida ob’ekt qurilishining smeta qiymatini aniqlaydi, shu jumladan, lokal smetalari, alohida bajariladigan ishlar uchun xarajatlar qiymati va qurilish qiymatining yig’ma-smeta hisob-kitobi.
   

Ob’ektning smeta qiymatini aniqlashda quyidagi ko’rsatkichlar qo’llaniladi: bevosita xarajatlar – BX; ustama xarajatlar – UX; rejali jamg’arma – RJ (smeta foydasi). Unga ko’ra, qurilish mahsulotining (ob’ektining) smeta bahosi (SB) quyidagi tenglik bilan ifodalandi:
SB = BX + UX + RJ (6.1)
Smeta qiymati – qurilish mahsuloti (ob’ekti) uchun erkin bahoning shakllanishi va kapital qo’yilmalarni aniqlashda asos bo’lib xizmat qiladi.