Moliyaviy boshqaruv abyektlar

Korxonalarning pul tushumi, yalpi va sof daromadi,
foyda va rentabelligi
Ma`lumki, ishlab chiqarish har kanday jamiyat faoliyatining uta muhim jixatidir. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslardan (ishchi kuchi, ishlab chiqarish vositalari ) foydalanish natijasida maxsulot , ish va xizmatlardan iborat xayotiy ne`matlar yaratiladi.
Ma`lum davr mobaynida mamlakat ichida pirovard natijada yaratilgan tovar va xizmatlarning bozor qiymati yalpi ichki maxsulotni tashkil etadi .
Xo`jalik mikiyosida u yalpi maxsulotni tashkil etadi. Yalpi maxsulot qiymatidan moddiy harajatlar so`mmasi chiqarilgandan qolgan qismi yalpi daromad hisoblanadi. Yalpi daromaddan mexnat haqi (ajratmalar bilan) harajati chiqarilgandan qolgan qismi sof daromadni tashkil etadi.
Qishloq xo`jalik korxonalarining pul tushumi o`simlikchilik, chorvachilik, sanoat ishlab chiqarish maxsulotlari, ish va xizmatlar sotishdan tashkil topadi.
Qishloq xo`jalik korxonalarida maxsulot (ish va xizmatlar) sotishdan tushgan pul tushumidan ularni tannarxi chegirilgach maxsulot (ish va xizmatlar) sotishdan yalpi foydani tashkil etadi. Xo`jalik yurituvchi sub`ktlarnig barcha faoliyati moliyaviy va boshqa natijalarini hisobga olgan holda «Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish harajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarini shakllanish tartibi to`g`risida Nizom»ga binoan foyda qo`yidagi turlari bo`yicha aniklanadi:

1. 
   Maxsulot sotishdan yalpi foyda
   

YAM = SST – IT
Bunda: SST – sotishdan olingan sof tushum
IT – sotilgan maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi
Asosiy faoliyatdan foyda
AFF = YAF – DX + BD – BZ
Bunda: DX – davr harajatlari
BD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar
BZ – asosiy faoliyatdan kurilgan boshqa zararlar
Umumxo`jalik faoliyatidan foyda
UF = AFF + MD – MX
Bunda: MD – moliyaviy faoliyatdan olingan daromad
MX – moliyaviy faoliyat harajatlari

2. 
   Soliq tulangungacha foyda
   

STF = UF + FP – FZ
Bunda: FP – favkulotda vaziyatlardan foyda
FZ – favkulotda vaziyatlardan zarar

3. 
   Sof foyda
   

SF = STF – DS – BS
Bunda: DS – daromad (foyda)dan tulanadigan soliq
BS – boshqa soliqlar va to`lovlar


Xo`jaliklarda yuqoridagi va boshqa ayrim ma`lumotlar asosida rentabellik ko`rsatkichlari aniklanadi. Rentabellik samaradorlik ko`rsatkichlaridan biri bo`lib, foydalilik darajasini ifodalab ishlab chiqarishga kilingan sarflar qanchalik foyda keltirilayotganligini bildiradi.
Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish harajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risidagi nizomga asosan rentabellikni qo`yidagi ko`rsatkichlari aniklanadi:
1.
Bunda: YAF – maxsulot sotishdan yalpi foyda
IT – sotilgan maxsulotni ishlab chiqarish tannarxi
2.
Bunda: SF – hisobot davridagi sof foyda
UA – o`zok muddatli aktivlarni hisobot davridagi o`rtacha қиймати
3.
Bunda: STF – soliq tulangungacha foyda
BA – balans aktivining jami


4.
Bunda: XK – xususiy kapitalni o`rtacha yillik qiymati.
5.
Bunda: MCHAM – muomalaga chiqarilgan aksiyalar mikdori va rentabullikning boshqa ko`rsatkichlari