Monopoliya va uning mazmun mohiyati. Monopoliya turlari, tabiiy va sun’iy monopoliya

Sindikatlar - bu xuddi shu sohadagi kartellarda bo'lgani kabi kompaniyalarni birlashtirish shakli, ammo ishtirokchilar ishlab chiqarish quvvatlarini birlashtirishda ishlab chiqariladigan mahsulotlarga huquqqa ega emaslar.
Kompaniyalarning ishonch doirasidagi birlashishi har bir kompaniyaning biznes strategiyasini, asosiy vositalar va ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo'lgan huquqlarni shakllantirish nuqtai nazaridan mustaqilligini yo'qotishini anglatadi. Kartel yoki sindikat kabi ishonch bu bitta segment ichidagi kompaniyalarni birlashtirish shakli. Ammo, agar biz turli sohalarda ishlaydigan firmalar birlashmasi haqida gapiradigan bo'lsak, unda bu iqtisodchilar tomonidan qabul qilingan mezonlarga muvofiq tashvish tug'diradi.

Xususan, Rossiya qonunchiligida nazarda tutilgan biznesni yuritishning huquqiy shakllari orasida ko'rib chiqilayotgan monopolistik birlashmalarning rasmiy konsolidatsiyasi mavjud emasligini unutmang. Ammo ularning bozordagi mavjudligini boshqa ishtirokchilar, tahlilchilar tasdiqlashi mumkin.

Xalqaro monopoliyalar
Monopoliyalar tushunchasi va turlarini, shuningdek tegishli assotsiatsiyalarning mohiyatini o'rganishda korporativlararo birlashmalarning ma'lum bir sinfiga e'tibor qaratish foydali bo'ladi. Biz xalqaro monopoliyalar haqida gapirayapmiz. Ularning xususiyatlari qanday?
Gap shundaki, xalqaro miqyosda biz monopoliyaning deyarli barcha turlarini kuzatishimiz mumkin. Shtatlar, korporatsiyalar, masalan, kartellar yoki xavotirlar mavjud bo'lgan tegishli assotsiatsiyalarni yaratish uchun o'z kuchlarini birlashtirmoqdalar. Xalqaro monopoliyalarni tasniflash turli sabablarga ko'ra amalga oshirilishi mumkin. Masalan, kompaniyaning millati hisobga olinadigan mezon mavjud. Shunday qilib, mono va ko'p millatli korxonalar mavjud. Xalqaro monopoliyalarni firmalarning faoliyat ko'lamiga qarab ham tasniflash mumkin - mintaqaviy, transmilliy.
Monopoliyalarni tasniflashning nuanslari
Yuqorida aytib o'tganimizdek, ushbu atamaning mohiyatini tushunishda monopoliyalarni tasniflashga ko'plab yondashuvlar mavjud. Monopoliyalarning turlari va shakllari iqtisodchilar tomonidan ko'plab omillar ta'sirida belgilanadi.
XXI asrning boshlari bozor munosabatlarining so'zsiz g'alabasi bilan nishonlandi. Ammo bu ideal iqtisodiyotning mavjudligini anglatmaydi. Bozor kamchiliklar va qarama-qarshiliklarga, yoki hech bo'lmaganda qarama-qarshi hodisalarga to'la. Ikkinchisiga monopoliyalar kiradi. XX asr boshlarida Rossiyadagi monopoliyalar iqtisodiy rivojlanishning yangi shakli sifatida paydo bo'ldi va mamlakat o'tmishda mutlaqo qarama-qarshi iz qoldirdi.
Monopoliyalar
Zamonamizning ko'plab olimlari va ishbilarmonlari, nazariyotchilari va amaliyotchilari (nafaqat bizning mamlakatimizda) zamonaviy iqtisodiyot nomukammallik omillariga to'la deb hisoblashadi. Ushbu vaziyatning sababi sifatida monopolistik komponent taqdim etilgan. Savdogar ham, iste'molchi ham unga amal qila oladilar deb taxmin qiladigan model nomukammal bo'ladi. Rossiya iqtisodiyoti ushbu monopoliya tezisiga ko'plab misollarni keltirdi. Uning tushunchasi noaniq va qat'iydir. Ammo siz buni tushunishga harakat qilishingiz mumkin.
Umumiy ma'lumot
Rossiyada monopoliyalarning shakllanishi ishlab chiqaruvchi / tadbirkor uchun vaziyatning yaxshi namunasi bo'lib tuyuladi. Buning sababi shundaki, bunday holatda kompaniya ko'p sonli muammolarga duch kelmasligi va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xavflarni samarali oldini olishi mumkin. Zamonaviy iqtisodiyotda monopoliyalarning ideal raqobati parallel bo'la olmaydi.
Bir qo'l bilan narxlarni belgilaydigan va savdo miqyosiga ta'sir ko'rsatadigan kompaniya katta daromadga ega. Bu bunday xatti-harakatlarni ma'lum bir mahsulot sohasidagi raqobatni cheklaydi. Shunga o'xshash vaziyatda tovar aylanishi boshqa firmalarga kira olmaydi. Biroq, savdo sohalari mavjud, ularda raqobat nafaqat mumkin, balki printsipial jihatdan imkonsizdir. Bu boshqa ishlab chiqaruvchilarning mavjudligi xarajatlarni ko'paytirishga hissa qo'shishi bilan bog'liq.
Monopoliyalarning kuchi
Zamonaviy iqtisodiyotda davlat monopoliyasining barcha turlari katta imkoniyatlarga ega. Ammo, shu bilan birga, ular har doim ham ijobiy ta'sir ko'rsatmaydi. Xususan, sotiladigan tovar narxining qiymatini yaratish qobiliyatiga ega bo'lgan holda, ba'zi firmalar xarajatlarning katta qismini aholiga o'tkazadilar. Aslida, bu monopoliyaga teskari ta'sir ko'rsatishga qodir emas.
Kamchiliklari
Bundan tashqari, davlat monopoliyasi texnologik rivojlanishni kechiktirish imkoniyatiga ega. Yagona ishlab chiqaruvchiga aylanib, firma mahsulot va xizmatlar darajasini pasaytirish orqali xarajatlarni kamaytirishi mumkin. Iqtisodiyotda mavjud bo'lgan bozor mexanizmining alternativalariga murojaat qilar ekan, monopoliya diktatura shaklini olishga qodir.
Monopoliya juda ziddiyatli. Nimani ustunligini aniqlash juda qiyin - ijobiy yoki salbiy. Ammo aniqlashtirish kerak: tsivilizatsiya muttasil monopolistlarga qarab yashab bo'lmaydigan bunday noma'lum shakllarda bo'lishi mumkin emas. Ushbu holatning salbiy omillari mavjud mexanizmlar tomonidan olib tashlanmaydi. Bu erda mavjud manbalarni almashishning bozor usuli ta'sir qilmaydi. Bunday vaziyatda eng samarali usul tabiiy monopoliyalarga ta'sir ko'rsatish bo'ladi. U davlat darajasida ishlab chiqariladi.
Qiymati
Tabiiy monopoliyalar iste'molchilarni hayotiy muhim manbalar bilan ta'minlaydi: tabiiy gaz, elektr energiyasi, issiq va sovuq suv, jamoat transporti va boshqalar. Ushbu kompaniyalarning aniq va muvofiqlashtirilgan faoliyati natijasida aholining yashashi uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Monopoliyalar tomonidan kichik manbalardan oqilona foydalanishni to'xtatish mumkin emas. Ushbu iqtisodiy tashkilotlar davlat xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi. Biroq, ularning ijobiy tomonlarini ta'kidlab, shuni ta'kidlash kerakki, monopoliyalar amaldagi apparat (davlat yoki partiya) nazorati ostida bo'lishi kerak.

Bugungi kunda O’zbеkistonda ham uyushmalar, kontsеrnlar, korporatsiyalar, kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan bo’lib, ular ko’pincha tarmoq vazirliklari mavqе va vazifalariga ega bo’ladilar. Mahsulot va xomashyolarning alohida turlarini limit va fond ko’rinishida taqsimlashning eskicha tizimi, shuningdеk, biznеsni amalga oshirish uchun ruxsat, litsеnziya, sеrtifikatlar bеrish, kеlishish kabi mavjud ma’muriy to’siqlar monopolistik tеndеntsiyalarga ko’proq imkon yaratadi.

Ushbu muammolarga mamlakatimiz birinchi Prеzidеnti I.Karimov o’zining 2007-yil yakunlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasidagi yig’ilishda so’zlagan ma’ruzasida yana bir bor e’tibor qaratib, quyidagilarni ta’kidlab o’tgan edi: «Ma’lumki, iqtisodiyot rivojining bugungi bosqichida monopolizm ko’rinishlariga qarshi kurash va amalda raqobat muhitini shakllantirish masalalari g’oyat muhim ahamiyatga ega.
…Shu bilan birga, ayrim tarmoqlarda iqtisodiyotning monopollashuvi asossiz ravishda yuqori darajada saqlanib qolayotgani ishlab chiqarish hajmining o’sishiga, mahsulot sifati va raqobatbardoshligining ortishiga, narxlarning pasayishiga hamon to’sqinlik qilmoqda.
Jumladan, shular qatorida sеmеnt, shifеr, polietilеn, yengil va yog’-moy sanoati mahsulotlari va boshqa bir qator tovarlarga bo’lgan ehtiyojni qondirish imkoniyati nisbatan chеklangan holda saqlanib qolmokda.
Bu esa ana shu mahsulotlarga kon’yunktura talablari oshib kеtgan paytda monopolist korxonalarga o’z mahsulotining narxini asossiz ravishda oshirish uchun qo’l kеlmoqda».
Shunga ko’ra, O’zbеkistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagilar bo’yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi taqozo etiladi: