Mövzu 1 “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin məqsəd və vəzifələri. I mühazirənin plani

Ədəbiyyat

1. 
   Abdullayev A.S. Nitq mədəniyyəti və natiqlik sənəti. Bakı.1981
   
2. 
   Abdullayev N.Ə. Orfoepiya və orfoqrafiya təlimi məsələləri. Bakı.1985
   
3. 
   Azərbaycan nitq mədəniyyəti problemləri. Bakı. 1988
   
4. 
   Əliyev K. Natiqlik sənəti. Bakı. 1994
   
5. 
   Ə. Əfəndizadə Orfoqrafiya-orfoepiya-qrammatika lüğəti. Bakı. 1983
   
6. 
   N. Abdullayev. “Nitq mədəniyyətinin əsasları”. Bakı 2013
   
7. 
   T.Əbdülhəsənli, S.Zülfüqarlı, A.Rzai. “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” . Bakı, 2014.
   
8. 
   T.Əbdülhəsəmli, A.Hüseynova, M.Əmrahova. “İşgüzar yazışmalar” (dərs vəsaiti) Bakı 2018
   

MÖVZU 11
İşgüzar kommunikasiyada Azərbaycan dilinin saflığına, cümlə quruluşuna əməl olunmasının önəmi
XI Mühazirənin
PLANI

1. 
   İşgüzar şifahi nitq zamanı edilən qrammatik-üslubi səhvlər
   
2. 
   İşgüzar kommunikasiyada xidməti nitq etiketləri
   

Mütəmadi olaraq bir-biri, həmçinin yanlarına gələnlərlə işgüzar söhbət apararkən insanlar bəzən nitq savadsızlığı nümayiş etdirirlər ki, bu da onların işgüzar fəaliyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, imkanlarını tam şəkildə aşkarlamalarına mane olur. Eyni zamanda demək lazımdır ki, işgüzar söhbət elmi anlayış kimi müasir linqvistikada mövcud deyil. Bu səbəbdən, sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində şifahi işgüzar nitqin araşdırılması heç vaxt aparılmamışdır. Halbuki bu nitq növü də öz leksik-qrammatik və üslub xüsusiyyətlərinə malikdir.
Bu xüsusiyyətlər, onun sırf işgüzar və konkret xarakteri bədii ədəbiyyatın qrammatik-üslub vasitələrinin ona təsirinin qarşısını alsa da, lakin burada məişət danışığı və rəsmi- işgüzar üslubların təsiri daha parlaq şəkildə özünü göstərir. Məhz bu xüsusiyyətlər də işgüzar söhbətin nitq materialının təşkilini və onun dil xüsusiyyətlərini müəyyən edir. İşgüzar söhbət iş maraqlan ilə bağlı işgüzar əlaqələr qurmaq və işgüzar problemləri həll etmək üçün lazımi səlahiyyətlərə malik olan insanlar arasında ən geniş mənada başa düşülən şifahi nitq rabitəsidir. İşgüzar söhbət - ilk növbədə yazılı nitqdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən şifahi işgüzar nitqdir. Hər şeydən əvvəl, işgüzar söhbət bilavasitə ünsiyyət olub, konkret həmsöhbətin (yaxud həmsöhbətlərin) mövcudluğunu nəzərdə tutur, bu isə ona (yaxud onlara) bilavasitə təsir göstərmək imkanı yaradır. Həmsöhbətin mövcudluğu mimikalar, jestlər, intonasiya və digər ünsiyyət texnikasından istifadəyə imkan verir, bu da şifahi işgüzar nitqi yazılı işgüzar nitqdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndirir.
Bilavasitə ünsiyyət əvvəlcədən ətraflı düşünmə imkanını ləğv edir, bu səbəbdən, işgüzar söhbət sərbəst ünsiyyət formaları ilə zəngin, həmçinin bir sıra qrammatik və üslub xüsusiyyətlərinə malik olur. Adətən, işgüzar nitqin bu növü üçün işgüzar ünsiyyətdə onların fikrincə lazımsız hesab edilən və mülahizənin mənasını dəqiq və qısa şəkildə ifadə etməyə imkan verməyən ümumi ədəbi dilin adi morfoloji normalarından uzaqlaşma səciyyəvidir. İşgüzar nitqdə ədəbi dildə yalnız tək halda işlənən toplu isimlərin cəm halında işlədilməsi artıq normaya çevrilib, məsələn: «Bu 5 aqreqator daxili yanma mühərrikinə elastik mufta ilə bağlanan daimi gərginlikli generatordan ibarətdir», yaxud «Bu stenddə prinsipial baxımdan yeni kəsiciyə malik üç tokar dəzgah təqdim olunur». Şifahi işgüzar nitqdə, ümumi ədəbi dildə yalnız tək halda işlənən isimlərin cəm halda işlədilməsi adi hal alıb. (məs., su- sular, qəzet oxumaq- qəzetləri oxumaq və s.) İşgüzar adamların şifahi nitqində bəzi söz və ifadələr adi ədəbi dildən fərqli olaraq, qrammatik qaydaları pozur. Məsələn, «fəhlələr gəlirlər» əvəzinə «fəhlələr gəlir», «qonaqlar ayağa qalxdılar» əvəzinə «qonaqlar ayağa qalxdı » kimi cümlələr normal işlənir. İşgüzar adamların şifahi nitqində rast gəlinən ən populyar dil qaydalarının pozulması - əcnəbi dillərdən, xüsusilə də rus dilindən götürülmüş sözlərin adi hal kimi işlədilməsidir. Məs., rus dilindəki “uje”, “davay”, “zanit”, “xodlamaq”, ”prosto” və s. kimi sözlər işgüzar mühitdə geniş istifadə edilir. Danışıq işgüzar nitqinin bu xüsusiyyətləri ədəbi dil üçün arzuolunmazdır, çünki dilin dəqiqlik normasını pozur. Burada onları nitqin qüsurları kimi nəzərdən keçirmək düzgün deyil, çünki onlar işgüzar mühitdə hər yerdə işlədilməklə normaları aşmışlar. Mallar və onların istehsal proseslərinin təsvirinin sırf işgüzar və konkret xarakteri, yuxanda qeyd edildiyi kimi, işgüzar nitqə bədii ədəbiyyatın qrammatik-üslubi vasitələrinin daxil olmasına imkan vermir, halbuki, bu hal adi nitq üçün xarakterikdir. Buna baxmayaraq, işgüzar adamların məişət nitqi yazılı işgüzar nitqə də xas olan ümumi qrammatik-üslubi hadisələrdən formalaşır. Şifahi işgüzar nitqin dilinin spesifikliyi orada yalnız ayrı- ayrı leksik törəmə və sintaktik quruluşlara yazılı formaya nisbətən bir qədər tez-tez rast gəlinməsindədir.
İstehsalat terminləri ilə yanaşı, işgüzar adamların şifahi nitqində çoxsaylı konkret texniki sistem və qurğu növlərinin, həmçinin xammal və materialların adlarına rast gəlinir. Bu cür leksik elementlər spesifıkdir. Onlar, bir növ, aparatın, cihazın, mexanizm yaxud maşının onu hazırlayan zavodun markası formasındakı xüsusi adını təmsil edir. Bu adlar həmin mexanizmlərə ixtiyarı surətdə yapışdırılır və şərti olur. Marka və modellərin adları, adətən, bir sözdən, yaxud sözlə rəqəm göstəricisinin uzlaşmasından ibarət olur. Bir çox istehsalat sahələrinin təcrübəsində belə bir qayda mövcuddur ki, yeni quruluşlu, lakin eyni təyinatlı olub, eyni iş prinsipinə malik aparatlara əvvəlki ad verilir, yalnız rəqəm göstəricisi fərqli olur. Həmçinin istehsal edilən və satışa çıxarılan texnikanın elə konkret növləri mövcuddur ki, onların adı əsas sözlərin baş hərflərindən (müvafiq rəqəm göstəricisi ilə birlikdə) ibarətdir və bu hərflər istehsalçı zavodun, yaxud bu və ya digər cihazın, mexanizmin, maşının tam adını ifadə edir.
Qeyd edildiyi kimi, şifahi işgüzar nitq bir qədər sadələşdirilmiş xarakterə malikdir. Bununla yanaşı, bu heç də o demək deyil ki, mücərrəd anlayışları ifadə edən sözlər burada yolverilməzdir. Lakin yazılı işgüzar nitqlə müqayisədə onlar kəmiyyət etibarilə əhəmiyyətli dərəcədə azdır. İşgüzar söhbətin sintaksisi bütünlüklə nitq ünsiyyətinin sadəlik və təbiiliyi şərtlərinə cavab verir. Hazır, donuq ifadələrin, nitq qəliblərinin çoxluğu fikri konkret, yığcam və anlaşıqlı ifadə etməyə, izahda hər hansı ikimənalılığı kənarlaşdırmağa imkan verir. Buradan da işgüzar ünsiyyətin tipik vəziyyətlərinin təsviri zamanı işgüzar nitqin standartlaşdınlmasına və istifadə edilən nitq vasitələrinin əhatə dairəsinin daralmasına aid tələb meydana çıxır. Bu tələb işgüzar söhbətin aparılmasını əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırır. Həqiqətən, əgər hazır, işgüzar ünsiyyətin illərdən bəri toplanmış təcrübəsində artıq sınaqdan çıxmış standart, qəlib - ifadələr mövcuddursa, onlara əsasən istənilən lazımi fikri formalaşdırmaq mümkün olursa, deməli, onları şifahi nitqdə ifadə etmək xüsusi bir çətinlik yaratmaz. Bu tip quruluşa malik ifadə və cümlələr qavrama zamanı minimum gərginlik tələb edir və lazımi fikri formalaşdırmaq üçün əlavə səy göstərməyə ehtiyac qalmadığından danışanın vəziyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirir. İşgüzar söhbətin sintaksisi də qrammatik tərkibin natamamlığı və onlarda sintaktik əlaqələrin formalarının zəifləməsi ilə xarakterizə olunur. Burada həm də birləşdirici sintaktik quruluşa malik cümlələr, tabeli mürəkkəb cümlələr və xitablar geniş yayılmışdır. Buraya həmçinin feli bağlama və feli sifət tərkiblərinin budaq cümlələrlə əvəz edilməsini aid etmək olar. Mürəkkəb cümlələrdən istifadə yazılı işgüzar nitqin fərqləndirici xüsusiyyətidir. İşgüzar insanların nitqində, əsasən sadə cümlələrdən, həm də daha çox yarımçıq cümlələrdən istifadə olunur (bu və ya digər sözün boş qalan yeri çox zaman mimika, jest, bədən hərəkətləri ilə doldurulur). Bu onunla izah edilir ki, mülahizələrin məzmunu, adətən, söylənilənlərin hissələri arasındakı məntiqi- qrammatik əlaqələri əks etdirəcək mürəkkəb sintaktik quruluşların mövcudluğunu tələb etmir. Belə nitqdə bağlayıcıların olmaması məna və sintaktik münasibətlərin müxtəlif çalarlarını ifadə etmək üçün burada həlledici rol oynayan intonasiyanın mövcudluğu ilə tənzimlənir. İşgüzar danışıq təcrübəsində texniki sənədləşmələrdən, texniki standartlardan və digər sənədlərdəki çoxsaylı parçalardan istifadə olunur. Təbii ki, belə bir dil bu növ nəşrlər üçün səciyyəvi olan geniş həcmli sintaktik quruluşlara ( feli sifət tərkibləri, məsdərlər və s.) daha çox meyl edir. Göstərilən formalar bu nitqdə üslub qüsuru kimi qəbul edilmir, çünki onlar şifahi işgüzar nitqə işgüzar informasiyanın dəqiq ötürülməsi üçün tələb olunan ciddilik verir. İşgüzar adamlar, xüsusilə ticarət fəaliyyəti ilə əlaqədar olanlar çox tez-tez konkret cihaz və avadanlıqların istismarı ilə əlaqədar əməli məlumatlar vermək zərurəti ilə üzləşirlər. İşgüzar məlumatların sintaktik baxımdan qeyri-müəyyən şəxsli, şəxssiz, məsdər tərkibli cümlələrin və məchul-qayıdış quruluşa malik birləşmələrin bolluğu ilə səciyyələnən təlimat xarakterliyi bunun nəticəsidir. İşgüzar danışığa verilən əsas tələblər İşgüzar danışığa nitqin düzgünlük, dəqiqlik, qısalıq və anlaşıqlıq tələbləri verilir. Onların hər birini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. İşgüzar danışığa verilən birinci və ən vacib tələb - danışanların nitqinin düzgünlüyüdür. Şifahi işgüzar nitqin normaları onun yazılı formasında olduğu kimi sərt olmasa da, danışanlar öz nitqlərinin düzgün olmasına səy göstərməlidirlər. Bu tələbə əməl edilməsinin zəruriliyi oradan irəli gəlir ki, işgüzar söhbətin iştirakçılarının çox hissəsi nitq qüsurlarına yol versə belə, söhbət edənin daha aşkar (bəzən öz səhvlərindən xeyli kiçik) səhvlərini (bərkdən olmasa da, ürəklərində) qeyd etməkdən heç vaxt vaz keçməz. Həm də, nitqinizin leksik-üslubi normalar baxımından düzgünlüyünə qəti əmin olmadıqca, inamsızlıq hissindən azad ola bilməyəcəksiniz. Yalnız bu baxımdan tam inamlılıq diqqətinizi nitqinizə yox, əsas işinizə yönəltməyə imkan verəcək. Nitqin düzgün olması üçün sözləri onların təyinatına ciddi şəkildə uyğunluqla işlətmək lazımdır. Bununla yanaşı, sözlərdən istifadə zamanı yol verilən səhvlər işgüzar söhbətin iştirakçılarının ən geniş yayılmış nitq qüsurudur. Məsələn, belə bir nümunəyə diqqət yetirək: «Hava platformalarda yükün boşaldılmasını müşayiət edirdi» («yükün boşaldılmasına şərait yaradırdı» olmalıdır). Burada söz semantikası nəzərə alınmadan işlədilmişdir. Bu növ səhvlər danışanların üslub səliqəsizliyi, sözə diqqətsiz münasibəti, yaxud dili pis bilməsi nəticəsində meydana çıxır. Sözlərdən semantika nəzərə alınmadan istifadə edilməsi çox zaman mülahizənin mənasını dəyişir. Məsələn: «Zavodun əsas binasının ucaldılması iqlimin kəskin pisləşməsi ilə üst-üstə düşdü».
Əlbəttə, danışan hava şəraitini nəzərdə tuturdu (pis havanı), çünki iqlim adı çəkilən zavod binasının ucaldıldığı bir neçə ay ərzində dəyişə bilməzdi. Sözlərin semantikasının nəzərə alınmadan istifadə edilməsi mülahizənin məntiqsizləşməsinə, hətta cəfəngiyyata çevrilməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, «Texniki kitablar dekadası beş gün davam edəcək» cümləsini söyləyən, ya unudub, ya da heç bilməyib ki, «dekada» sözü «ongünlük» mənasını verir. Lakin çox zaman sözlərdən düzgün istifadə edilməməsi elə məntiqi səhvlərə gətirib çıxarır ki, bu zaman anlayışlar səhv məna qazanır. Danışanlar heç də həmişə öz nitqlərində antonimlərdən düzgün istifadə etmirlər. İşgüzar söhbətlərdə çox tez-tez səslənən «nəzarətin gücü zəif olduğu üçün...» ifadəsini nəzərdən keçirək. Burada antonim cütlüyü «güc və zəif» sözləridir. Güc sözü öz antoniminin yanında ilkin mənasını saxlaya bilmir. Nəticədə, məntiqi cəhətdən düzgün olmayan ifadə yaranır. Burada sadəcə “nəzarət zəif olduğu üçün...” işlənməsi doğru olardı.
Dilə qarşı diqqətsiz münasibət nitq çatışmazlığı ilə - cümlədə fikrin düzgün ifadəsi üçün zəruri olan sözlərin buraxılması ilə nəticələnir. Məsələn: «kafedra düz saat 12-də başlayır» (burada «iclası» sözü buraxılıb). Nitq çatışmazlığı, adətən, danışanın tələsdiyi və ifadələrin düzgünlüyünə diqqət yetirmədiyi hallarda meydana çıxır ki, bu da nitqin mənasına ciddi ziyan verir. Ayrı-ayrı hallarda sözlərin buraxılması fikrin tamamilə təhrif olunması ilə nəticələnə bilir: «Malın yüklənməsinin sürətləndirilməsi üçün bütün liman xidmətlərini birləşdirmək lazımdır» («bütün liman xidmətlərinin səylərini» olmalıdır). Üslub qüsurlarının səbəbi isə çox zaman sinonimin düzgün seçilməməsi olur. Məsələn, «malı qurumaqdan müdafiə etmək lazımdır» cümləsində «müdafiə etmək» əvəzinə «qorumaq», yaxud «mühafizə etmək» sinonimləri işlədilməli idi.
Çox zaman işgüzar söhbətdə paronimlərin (yəni səslənməsi etibarilə oxşar, mənaca fərqli sözlərin) düzgün işlədilməməsi hallarına rast gəlinir. Məsələn, «bura ştab (ştamp əvəzinə) vurun», «Qonaqları sizə təqdir (“təqdim” əvəzinə) edim...» «Bəzi işçilərin hazırladıqları sənətlər...» (sənədlər» olmalıdır) və s. paronimlərin səhv işlədilməsi kimi, lazım olan sözün səhv variantının istifadəsi də leksik səhvdir. Məsələn, «layihə» əvəzinə «lahiyə», «tənəffüz» əvəzinə «tələffüz» işlədilməsi və s. Paronimlərin düzgün seçilməməsinin təsiri ilə nitqdə kobud səhv anlaşmalar da yarana bilir. Məsələn, «statut» (hüquq və vəzifələr haqqında nizamnamə) sözü ilə «status» sözünün (vəziyyət, hüquqi mövqe); «təşəkkül» (formalaşma, yaranma) və «təşəkkür» (minnətdarlıq) sözlərinin səhv salınması. Sözlərdən nitqdə düzgün istifadə edilməsi üçün onların dəqiq mənasını bilmək kifayət etmir, həm də sözlərin məntiqi uyğunluğunu, onların bir-biri ilə birləşməsinin mümkünlüyünü nəzərə almaq lazımdır.
Leksik uyğunluğun qeyri-iradi pozulması şifahi nitqin çox geniş yayılmış qüsurudur. Çox zaman belə deyirlər: görüş çağırılmışdır, imtahandan kəsilmişdir, töhmət oxunmuşdur, öhdəlikləri tamamlamaq, çox dərin hörmət, diqqəti qüvvətləndirmək, dünyagörüşünü yüksəltmək. Bəzən «müasir tələbatlara təminat vermək». Yaxud, «Tədarükçüdən sifarişçinin xeyrinə maddi ziyan tutuldu» (maddi ziyan ödənilə bilər). Adi məişət üslubundakı ifadələri bədii ədəbiyyatın yüksək ifadələri ilə birləşdirmək olmaz. Məsələn, «Bütün bu əzablı keşməkeşlərdən sonra o, hər bir əməliyyatda qənaət edilməsi uğrunda ruhdan düşməyən alovlu mübarizə çevrildi» (burada sadəcə olaraq, «O, hər bir əməliyyatda qənaət edilməsini təklif etdi» söyləmək olardı). Təkcə sözlərin düzgün seçilməsi yox, onlardan düzgün cümlə qurulması da çox mühümdür. Halbuki, işgüzar söhbətlərdə çox zaman söylənən mülahizələrin quruluşunun düzgün olmasına əhəmiyyət verilmir. Çox zaman söz birləşmələri də düzgün qurulmur. Məsələn: «dərs üzrə cədvəl» («dərs cədvəli» əvəzinə), «bu məlumatlarla işləmək» («bu məlumatlardan istifadə etmək» əvəzinə) və s. Başqa hallarda isə fikrin düzgün ifadə olunmaması nəzərə çarpır: «Maşının hazırlanması zamanı əlavə yanacaq doldurma tələbatı nəzərə alınmışdır» («onun əlavə yanacağa tələbatı» əvəzinə). Bəzən işarə əvəzliynin düzgün işlədilməməsinə də rast gəlinir: «Rəhbərlik o haqda göstərdi ki...» («Rəhbərlik o haqda göstəriş verdi» söylənilməlidir); «Tədarükçü şirkət o haqda təkid edir.» («Tədarükçü şirkət bununla əlaqədar təkid edir ki...» olmalıdır). İşgüzar nitqdə çox zaman səbəbsiz yerə «aid», «dair» qoşmalarından istifadə edilir. Məsələn: «Təlimat həmin məsələyə aid idi» («Həmin məsələ haqqında idi» əvəzinə); «Əlavə mal gətirilməsinə aid cədvəl tərtib olunmuşdur» («Əlavə mal gətirilməsinin cədvəli» əvəzinə). «Müəssisə öz məhsullarının maya dəyərinin azaldılmasına aid böyük uğurlar qazanmışdır» («Məhsullarının maya dəyərinin azaldılmasında» olmalı idi). Feili sifət tərkiblərindən istifadə zamanı ədəbi normanın mümkün pozulmalarının qarşısının alınması üçün, onlara xas olan qrammatik xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır.