Mövzu 1: Büdcənin sosial- iqtisadi mahiyyəti və funksiyaları

KitabYurdu.az 
68

---

9 
Vergi sistemində ən mühüm dəyişilik 1819- cu ildə Şəki əyalətində 
həyata keçirilmişdir. Natural vergilərin yerinə pul vergiləri 
qoyulmuşdur. Ərzaqla toplanan vergi çoxluq təşkil edirdi. 
Vergilərin bölünməsi sistemi və yığılması üsulu bir – birindən 
fərqlənirdi. Məsələn, Şirvan əyalətində vergiər hər kənd, Qarabağ 
əyalətində hər kəndli həyəti, Lənkəran əyalətində isə mahallar üzrə təyin 
olunurdu. Çar hökuməti əvvəlki vergi sistemində də dəyişiliklər və 
əlavələr etdi. Natural vergiləri pul vergilər əvəz etməyə başladı. Qarabağ 
və Talış əyalətlərində pul rentasının xüsusi çəkisi artdı. Quba əyalətində 
ərzaq vergisi üstünlük təşkil edirdi. Bakı əyalətində isə kəndlilərin 
vergisi xeyli artmışdı. 
XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda bəy rəiyyətlərinin vergi 
və mükəlləfiyyətlərinin sayı 35- ə çatırdı. 
Sahibkar rəiyyətlərinin ən geniş yayılmış vergi forması malcəhət, 
salyana, darğalıq, at arpası və s. idi. Bütün bu mükəlləfiyyətlər natural 
xarakter daşıyırdı. 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda toplanan 
vergilərin əsas hissəsini dövlət torpaq vergisi və əsgəri vergisi təşkil 
edirdi. Sonra isə ticarət və sənaye fəaliyyətindən vergilər və aksiz 
vergiləri gəlirdi. Vətəndaşların gəlirlərindən natural vergilər isə həmin 
məbləğin çox az hissəsini təşkil edirdi. 
XX əsrin əvvəllərində vergilər üç istiqamətdə müəyyənləşdirilmişdir: 
birbaşa vergilər, dolayı vergilər və rüsumlar. Bunların arasında mədən 
vergisi, torpaq vergisi, mədən vergisi xüsusilə fərqlənirdi və büdcə 
gəlirlərinin çox hissəsini təşkil edirdi. 
1919- cu ilin aprelində sonralar dövlət vergisi siyasətini 
formalaşmasında əsas rol oynamış ən mühüm qanun da Maliyyə 
Nazirliyindən daxil olmuşdur. Qanun cəmi 2 bənddən olsa da onun 
böyük əhəmiyyəti var idi, çünki ilk dəfə olaraq bu qanunla kapital 
vergisinin müstəqil vergilərdən qəti təyin olunmuş vaxt və tarif 
dərəcəsi müəyyən edilirdi . kapital vergisi hər 100 manata 30 manat 
olmaqla ilin başlanğıcında ancaq fevralın 1- dən gec olamayaraq , gəlir 
vergisi isə ilin sonunda , gəlirin həcmi aydınlaşdıqdan sonra ödənilirdi. 
Yeni iqtisadi siyasət dövründə ( 1921) aşağıdakı vergi növləri 
mövcud idi: kənd təsərrüfatı vergisi, mədən vergisi, gəlir vergisi,