Mövzu 1 Əmək mühafizəsi üzrə qanunvericilik. Əmək mühafizəsinin hüquq və təşkilati məsələləri, normaları, əmək müqaviləsi

Partlayış işlərində, qaynaq işlərində səpələnən materialların daşınmasında	İstehsalat tozları
Silikoz, pnevmakonikoz, astma xəstəlikləri
6	Qaynaq işləri (elektriklə və qazla icrasında)	Kəskin parlaq işığın təsiri	Katarakta, kopyuktivit xəstəlikləri
7	İşıqlanmanın kifayət qədər və müntəzəm olmaması		Gözün görmə qabiliyyəti azalır
8	Ölçmə - nəzarət cihazla işləyərkən	İonlaşdırıcı şüalar	Dəri xəstəlikləri
9	Ağır inşaat işləri	Əzələlərin gərgin vəziy- yətdə olması	Tromboflebit, nevrit xəstəlikləri

MÖVZU 3
İSTEHSALATDA METROLOJİ ŞƏRAİT ONUN NORMALLAŞDIRILMASI. HAVANIN NƏMLİYİ, HƏRƏKƏTİ,SÜRƏTİ, TEMPERATURU

Müxtəlif müəssisələr yerləşdirilərkən onlar sanitariya və texnoloji əlamətlərinə görə qruplaşdırılmalıdır.

Qazlar, tüstü, his, toz, pis iylər, səs-küy və s. istehsalat zərəri olan sənaye müəssisələrini yaxınlıqdakı yaşayış binalarının külək tutmayan tərəfində yerləşdirirlər.
İstehsalat müəssisələrinin zəhərli tullantılarının atmosferə buraxılan yeri ilə yaşayış və ictimai məntəqələr arasında olan minimal məsafəyə qoruyucu sanitariya zonaları deyilir. Bu zona yaşayış məntəqə-sində olan adamları, binaları, başqa tikintiləri və obyektləri (çay, göl, yaşıllıq) istehsalatın zərərindən qoruyur.
Sənaye müəssisələrinin layihələşdirilməsinin sanitariya normalarına (SN-245-71) əsasən müəssisələr qoruyucu sanitariya zonalarının eninə görə beş sinfə bölünür.
Birinci sinif müəssisələrin qoruyucu sanitariya zonası 1000, 2-ci – 500, 3-cü – 300, 4-cü – 100, 5-ci – 50 metr enində nəzərdə tutulur.
Sanitariya məsafə normalarının seçilməsi zamanı bu məsafələr xidməti asanlaşdırmaq və təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə bir istehsalat daxilində ayrı-ayrı obyektlər arasında qoyulur. Müəssisə tikililəri arasındakı məsafələr binanın yanğın təhlükəliliyindən, hündürlüyündən və s. asılı olaraq sanitariya normalarından (SN-245-71) götürülür.
İstehsalat sanitariyası istehsalat müəssisələrində işçilərə sağlam əmək şəraiti yaradılması üçün texnoloji proseslərdən və əməliyyatlardan düzgün istifadə olunma üsullarından ibarətdir. İstehsalat binalarında mikroiqlim parametrləri: istilik, nisbi nəmlik, iş yerlərində havanın hərəkət sürəti və barometrik təzyiq. Bu dörd iqlim parametrləri iş yerlərində xarici mühit şəraitini normallaşdırır. İstiliyin normadan artıq olması ürək-damar sisteminə, su və duz balansının pozulmasına təsir edir. İnsanın normal bədən temperaturu 36,6 dərəcə olmalıdır. İstiliyin mənfi -15 dərəcəyə qədər düşməsi nəticəsində orqanizm soyuyur və bədənin ayrı-ayrı hissələri dona bilər. Havada doymuş su buxarlarının olması orqanizmin istiliyinə müxtəlif təsir göstərir. Artıq nəmlik (85%-dən yuxarı) binada rütubət yaradır. Havada orta nəmlik (40-20%) insan orqanizminə yaxşı təsir göstərir. Nəmliyin normadan aşağı olması (30%-dən aşağı) yaxşı hal deyil. Belə ki, bədənin səthində nəmliyin buxarlanması artır və orqanizmin mühafizə xassəsi azalır. Binalarda havanın hərəkət sürəti insan sağlamlığına müxtəlif təsir göstərir. Yüksək istilikli binada havanın dəyişdirilməsi insan orqanizmindən istiliyin verilməsini artırır və onun halı yaxşılaşır. Aşağı istilikdə isə havanın dəyişdirilməsi insan orqanizminə pis təsir göstərir. Atmosfer təsirinin dəyişməsi mərkəzi sinir sistemi ilə bütün orqanlara təsir edərək müxtəlif xəstəlikləri yarada bilər. Normal atmosfer təzyiqinin bir neçə mm civə sütunu dəyişməsi insan sağlamlığı üçün təhlükəlidir.
Havanın temperaturu. İş yerinin mikroiqlimi işçinin sağlamlığına, əmək məhsuldarlığına mühüm təsir göstərir. İnşaat işlərinin çoxu açıq havada aparılır və iş zonasında optimal iqlim parametrlərini təmin etmək olmur. Həmin parametrlərin həddi qiymətləri isə işləyənlər üçün təhlükəlidir, çünki bu halda orqanizm həddən artıq qıza və ya soyuya bilər.
İl ərzində xarici havanın orta günlük temperaturu +10 ℃ və daha yüksək olan dövrü isti, +10 ℃ – dən aşağı olan dövrü isə soyuq hesab olunur.
Havanın temperaturundan asılı olaraq istehsalat şəraitində işin dayandırılması və fasilələrin verilməsi Əmək Məcəlləsinin 233-cü maddəsi ilə müəyyən edilir.
İstehsalat otaqlarında havanın tеmpеraturu döşəmədən 1,3 – 1,5m hündürlükdə, ən azı iki nöqtədə ölçülür. Yuxarı və aşağı hissədə fərq çox olduqda otağın temperaturu döşəmədən 0,2 - 0,3m hündürlükdə də ölçülməlidir. Temperaturu ölçmək üçün civəli və spirtli termometrlərdən istifadə edilir. İstehsalat otaqlarında müəyyən vaxtda temparaturun maksimum və minimum səviyyəsini müəyyən etmək üçün maksimal – minimal termometrlərdən; temperaturun sutkalıq və ya həftəlik dəyişməsini qeyd etmək üçün termoqraflardan; temperaturun şüalanma mənbəyi təsiri ilə dəyişməsini müəyyən etmək üçün isə qoşa termometrlərdən istifadə edilir. Qoşa termometrlərdə bir termometrin işçi maye saxlayan hissəsi gümüşlənmiş, digərinki isə qara rənglənmiş olur və həqiqi temperatur aşağıdakı düsturla hesablanır.
T = T_q - K(T_q - T_g)
Burada T_q və T_g - uyğun olaraq gümüşlənmiş və qara rənglənmiş termometrlərin göstəriciləridir;
K – cihaz sabiti onun pasportundan götürülür.
Nəmlik – mühitdəki su və ya su buxarının miqdarını xarakterizə edir. Nəmliyin 3 növü var.
1. Mütləq nəmlik – 1m³ havada olan su buxarının qramla miqdarına;
2. Maksimal nəmlik – müəyyən temperaturda 1m³ havanı doydurmaq üçün lazım olan su buxarının qramlarla miqdarı;
3. Mütləq nəmliyin (W_m) maksimal nəmliyə (W_max) və ya müəyyən temperaturda (t - temperaturda) faktiki su buxarı təzyiqinin (E) həmin temperaturdakı doymuş su buxarı təzyiqinə (E_t) olan nisbətinin faizlə miqdarı isə nisbi nəmlik (W_n) adlanır.
W_n = W_n/W_max × 100% = E/E₁ × 100%

Nisbi nəmliyi təyin etmək üçün nomoqrammadan və psixometrik cədvəldən də istifadə etmək olar. Praktikada havanın nəmliyini təyin etmək üçün stasionar, aspirasiyalı və elektron psixrometrlərindən istifadə edilir.

Psixometrik düsturdan istifadə etməklə mütləq nəmlik belə hesablanır.
W_m = E_y1 - a(t_q - t_y)H
və ya
E = E_y - a(t_q - t_y)H

Burada W_m - mütləq nəmlik; E_y1 - yaş termometrin göstəricisindən asılı olan maksimal nəmlik; E - quru termometrin ( t_q ) göstəricisinə uyğun gələn temperaturdakı su buxarının təzyiqi, mm∙C∙süt; E_y – yaş termometrin göstərişinə uyğun temperaturda (t_y) doymuş su buxarının təzyiqi, mm∙C∙süt; α - psixrometrik əmsaldır, qiyməti havanın hərəkət sürətindən asılı olaraq cədvəldən götürülür; t_q, t_y - quru və yaş termometrin göstəricisidir, ℃; H - faktiki barometrin təzyiqidir, mm∙C∙süt.

Psixrometrik düsturla havanın mütləq nəmliyini tapıb (W_mut, E ), sonra nisbi nəmliyi hesablayırıq.
W_n = W_max/W_max × 100%
və ya
W_n = E/E₁ × 100%
Mütləq nəmliyi təyin etmək üçün Avqust və Asiman psixrometrlərdən (stasionar və aspirasiyalı) istifadə edilir. Qeyd edək ki, Asiman (aspirasiyalı) psixrometrin üst hissəsində ventilyator qurulmuşdur ki, bu da hava axınının sürətini (4m/san) termometrin civə ətrafında sabit saxlayır. Ona görə bu psixrometrdə alınan nəticə daha dəqiq olur.
Havanın nəmliyi şeh nöqtəsinə görə də xarakterizə olunur. Şeh nöqtəsi elə yuxarı temperatur həddidir ki, bu səviyyədə havada olan su buxarı su damcıları əmələ gətirə bilir (yəni hava su buxarı ilə doyur və nisbi nəmlik 100% olur). Şeh nöqtəsi τ, ℃, havanın temperaturu t, ℃ olsa, onda mütləq və nisbi nəmliyi uyğun olaraq cədvəldən götürmək olar.