Mövzu 1: GİRİŞ, ÜZVİ Kİmyanin məQSƏDİ,VƏZİFƏLƏRİ, yaranma tariXİ, NƏZƏRİ Əsaslari

Mövzu 1: GİRİŞ, ÜZVİ KİMYANIN MƏQSƏDİ,VƏZİFƏLƏRİ, 

YARANMA TARİXİ, NƏZƏRİ ƏSASLARI. 

 

 

P L A N 

  

 

1.  Üzvi kimyanın predmeti, məqsəd və vəzifələri. Başqa elmlərlə əlaqəsi. 

2.  Üzvi kimyanın inkişaf tarixi. Dünya və Azərbaycan alimlərinin rolu. 

3.  Üzvi kimyanın inkişafında nəzəriyyələr 

a) Tiplər       b)Radikallar      c) Quruluş nəzəriyyələri 

4.  Üzvi reaksiyaların getmə şəraiti və mexanizmi. 

5.  Üzvi birləşmələrin təbii mənbələri. 

6.  Üzvi birləşmələrin təsnifatı. 

7.  Ədəbiyyat 

 

 

 

 

 

 

 

 

Üzvi kimya tərkibində karbon atomu olan kimyəvi birləşmələri öyrənən bir 

elmdir.Üzvi kimya canlı aləmdə (bitki, heyvan, insan) yayılmış karbon atomunun digər 

 

2

elementlərlə  əmələ  gətirdiyi  birləşmələri  öyrənən  bir  elimdir.  Üzvi  birləşmələri  əmələ 

gətirən əsas dörd elementdir (O, H, N, C). Bu 

 Aristotel  nəzəriyyəsi ilə üst-üstə düşür. 

 

 

 

                                                                                                                                           

                                                                              

 

 

 

Bunlara orqanogen elementlər deyilir. Hazırda  müəyyən edilmişdir ki, üzvi 

birləşmələrin tərkibində s, p və digər elementlərdə rast gəlinir. Üzvi kimya-nın əsas 

məqsədi  canlı  orqanizmi  təşkil  edən  əsas  üzvi  birləşmələrin  tərkibini  öyrənmək  və 

yeni    dərman  preparatları  və  yeni  əmələ  gələn  və  müalicəsi  mümkün  olmayan 

xəstəliklərin müalicəsini tapmaqdır. 

 

 

Üzvi kimyanın inkişaf tarixini bir neçə dövrə bölünür: 

 

 

I  dövr-emperik  dövr  bu  dövr  on  mil  il  bundan  əvvələ  gedib  çıxır.  Bu 

dövrdə  qədim  insanlar  bir  çox  üzvi  maddələri  almış  və  istifadə  etmişlər(spirtli 

içkilər,  sirkə,  bir  çox  boyaqlar-

indiqo  alizarin

  və  s.).  Sonralar  orta  əsrlərdə 

əlkimyaçılar  təmiz  halda  bəzi  maddələri  almaq  üsullarını    kəşf  etdilər.  Birinci  dövr 

XVI əsrə gədər davam etmişdir. 

 

 

II  dövr-  atom  molekulu  anlayışları  dövrü  Lomonosov,  Laplas  dövrü 

XVIII əsrdə bir çox üzvi maddə alınmışdır. 1773-ci ildə 

Rull saf karbomid əldə etdi. 

1760-1785-ci  illərdə

 Şeele təmiz  halda –  üzüm,  limon, alma  və bir çox  mad-dələri 

sintez etmişdir. 

 

  

                          T ( C ) 

    h (N

2

) 

O (O)

2

 

S (H

2

) 

 

3

NH

4

OCN 

t

  H

2

N─CO─NH

2

 

 

 

1827-ci  ildə 

Berselius  canlı  və  cansız  aləmin  kimyəvi  elementlərdən  təşkil  olun-

duğunu sübut etdi və bununlada o vaxta qədər mövcud olan vitalist nəzəriyyəyə  son 

qoydu. 

 

 

1828-ci  ildə 

Völer  qeyri-üzvi  maddə  olan  ammonium-sianatdan  qızdırmaqla  üzvi 

maddə karbomid aldı: 

 

1845-ci  ildə  alman  alimi 

A.Kolbe  ağac  kömüründən  S,  Cl  və  sudan  üzvi  maddə 

olan sirkə turşusu aldı. 1851-ci ildə 

P.Bertlo süni yolla benzol naftalin sintez etdi. O, 

1860 ildə qliserin yağ turşusundan yağları sintez etdi. 

 

 

III  dövr-sintez  və  quruluş  nəzəriyyəsi  dövrü  adlanır-Bu  dövr  XIX  əsrin 

ortalarından  başlayaraq    1920-ci  ilə  qədər  davam  etmişdir.  Artıq  bu  dövrdə  bir  çox 

üzvi maddələrin alınma üsulları müəyyən edilmiş yeni tədqiqat üsulları tapıl-mışdır.  

 

 

IV  dövr  1920-ci  ildən  zamanəmizə  qədər  olan  dövrü  əhatə  edir-Bu  dövr 

neftin  krekinqi,  daş  kömürün  quru  destilləsi,  təbii  və  süni  qazların  kimyada  geniş 

istifadəsi, onlardan alınan bir çox maddələrin süni və sintetik liflər, plastik maddələr, 

kauçuk və s. 

 

 

Üzvi kimyanın inkişafında aşağıdakı nəzəriyyələr mövcud olmuşdur: 

1.  Radikallar  nəzəriyyəsi-Üzvi  kimyada  ilk  nəzəriyyədir.  Bu  nəzəriyyənin  əsas 

baniləri 

Y. Libix və F.Völerdi (1832). Onlar müəyyən etmişlər ki, bir çox atom 

qrupları  dəyişmədən  kimyəvi  reaksiyalar  zamanı  birləşmədən  digərinə  keçir, 

məsələn: 

 

4

CH

3

COOH +

 

Cl

2

 → CH

2

Cl─COOH + HCl 

 

                                                                                                                                      

  

 

 

Onlar  belə  güman  edirdilər  ki,  üzvi  birləşmələr  radikallardan,  q/üzvi 

birləşmələr  isə  atomlardan  təşkil  olunmuşlar.  Bu  nəzəriyyənin  köməyi  ilə  bir  çox  yeni 

radikallar alınmış və yeni birləşmələr öyrənilmişdir. 

 

 

 

Ancaq  nəzəriyyənin  nöqsan  cəhətləri  çoxdur.  Belə  ki,  onlar  radikalları 

atomlara  oxşadırlar.  Radikalların  sərbəst  yaranmasını  sübut  etməyə  çalışırdılar.  Lakin 

yeni  faktlar  sübut  etdi  ki,  radikallar  sərbəst  yaşaya  bilmir.  CH

3

-radikalının  alınması 

həmişə  CH

3

  ─  CH

3

  etanın  alınması  ilə  nəticələnirdi.  Bundan  başqa  fransız  kimyaçısı 

J.Dyuma aşağıdakı reaksiya ilə radikallar nəzəriyyəsini alt üst etdi: 

                                                                                                    

 

 

 

Bu kimi faktlar əsasında radikallar nəzəriyyəsi  öz əhəmiyyətini itirdi. Artıq 

yeni nəzəriyyəyə ehtiyac  yaranmışdı. 

2.  Tiplər  nəzəriyyəsi-Baniləri 

O.Loran  və  Ş.Jeran-idi.  Bu  nəzəriyyənin  baniləri 

radikallar  nəzəriyyəsinin  əksinə  olaraq  molekulun  dəyişən  əsas  tutur.  Üzvi 

birləşmələrin reaksiyaları ilə q/üzvi birləşmələrin reaksiyalar arasında oxşarlıq 

olduğunu  irəli  sürdülər.  Tiplər  nəzəriyyəsinə  görə  üzvi  maddələr  sadə  q/üzvi 

maddələrdən  (tiplərdən)  törəyir  və  tərkibindəki  hidrogenlərin  qalıqlarla  əvəz 

olunmasından əmələ gəlir. 

    

Su tipi: 

 

 

 

 

 

 

 

               HCl tipi: 

                                                                                                                           

                                                                                                                                   

                                                                                                                            

                                                                                                                                                                                               

NH

3 

tipi 

 

                                                                  

 

 

CH

4

 tipi:   

 

 

 

C

7

H

5

O─H    

benzoy aldehidi 

C

7

H

5

O─Cl   

benzoil xlorid 

C

7

H

5

O─OH   

benzoy turşusu 

C

7

H

5

O─Na   

benzoy t-un Na duzu 

 

C

2

H

5

O─OH        

 etil spirti 

C

2

H

5

O─Cl                    etil xlorid 

C

2

H

5

O─NH

2

                etil amin 

C

2

H

5

O─ONO

2

             etil nitrat 

 

 

 H                 CH

3                                                          

 

 

  H                  H       

                     

              Metil spirti 

O

O 

 

C

2

H

5

                  CH

3

 

 

 

    H                     H

3

C 

Etil spirti          Dimetil efiri 

O 

O 

 

C

2

H

3

O                C

2

H

5

O 

 

 

        H                  C

2

H

3

O 

Sirkə turşusu       Sirkə anhidridi 

O 

O 

 

  H                     CH

3

 

 

 

  Cl                      Cl 

                     Metil xlorid 

 

C

2

H

5

                         C

2

H

3

O 

 

 

   Cl                                 Cl  

Etil xlorid               Asetil xlorid 

H                    C

2

H

5

 

H                        H 

H                        H 

                        Etilamin 

N 

N 

C

2

H

5

                             C

2

H

5 

C

2

H

5                 

                  C

2

H

5

 

   H                                C

2

H

5

 

Metilamin                     Trietilamin 

N

   

N 

 

H                            CH

3

 

H                               H 

H                               H 

H                               H 

Metan                     Etan 

 

CH

3

                                   CH

3

 

CH

3

                                   CH

3

 

   H                                    CH

3

 

   H                                       H  

Propan                              Butan 

 

5

                                                                  

                                                                                              

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bu  nəzəriyyəyə  görə  əsas  tiplərdən  üzvi  maddələr,  bu  tiplərin  reaksiyala-

rını verməli idi. Su tipinə aid spirtlərin su kimi Na və PCl

5

 ilə reaksiyaya germəsi buna 

dəlil  idi.  Tiplər  nəzəriyyəsinin    əsas  nöqsanı  molekulun  birtərəfli  öyrənilməsi    və 

maddənin ikinci hissəsi olan radikalların nəzərdən qaçırılması idi. Bundan başqa tapılan  

yeni üzvi maddələrin sayı ardıqca tiplərə mənsubiyyəti məsələsində mübahisələrə səbəb 

olurdu.  Çox  vaxt  bir  çox  alimlər  eyni  maddəni  müxtəlif  tiplərə  aid  edirdilər.  Bu 

səbəbdən bu nəzəriyyədə öz əhəmiyyətini itirdi. 

 

XIX  əsrin  ortalarında  bu  nəzəriyyələrdən  başqa  eterin,  nüvələr  nəzəriyyələri  də 

meydana  çıxmışdır, ancaq onlar da az əhəmiyyətli oldular. 

 

Rus alimi  

A.M. Butlerov  1861-ci ildə  özünün quruluş nəzəriyyəsini yaratdı: 

1.  Üzvi birləşmələrdə karbon 4 valentlidir. 

2.  C-atomu başqa atomlarla və bir-biri ilə birləşərək uzun zəncir əmələ gətirir. 

3.  Maddənin  molekulunda  atomlar  arasında  kimyəvi  əlaqə  vardır.Hər  kimyəvi 

maddənin bir quruluşu var. 

4.  Maddənin  kimyəvi  xassələri  onun  molekulunun  tərkibindən  və  kimyəvi 

quruluşundan asılıdır. 

5.  Eyni  molekul  çəkili  eyni  tərkibli  maddənin  müxtəlif  quruluşda  olması-

izomerlik hadisəsi adlanır. 

6.  Ayrı-ayrı reaksiyalar zamanı molekulların ancaq müəyyən hissəsi dəyişir. 

7.  Molekulun  tərkibinə  daxil  olan  atomların  kimyəvi  xassəsi  onların  molekulda 

mövqeyindən asılıdır 

 

Karbon  atomunun  üzvi  birləşmələrinin  çox  olması  bir  çox  səbəblərdən  asılıdır. 

Hazırda 13 mln-dan çox üzvi maddə mövcuddur. 

 

Üzvi kimya bir çox elmlərlə əlaqəlidir.İlk növbədə q/üzvi kimya, biokimya, fiziki 

kimya,  biologiya,  fizika,  anatomiya,  fiziologiya,  biotexnologiya,  ekologiya  və  s. 

elmlərlə sıx əlaqəli inkişaf edir. 

 

Üzvi  kimyanın  inkişafında  bir  çox  alimlərin  rolu,  xidmətləri  olmuşdur

.  Y.Sil, 

Ş

.Jerar,  E.Franklit, Kekule, A.Kuper, M.Lomonosov,   A.M.Butlerov, M.Markovnikov, A.Zinin, 

N.Zelinski,  Kuçerov.  Azərbaycan  alimlərindən  Y.Məmmədəliyev,  Ə.Quliyev,  A.Məhərrəmov, 

M.Qulubəyov, Ş.Ömərov və başqalarının xidmətləri olmuşdur. 

 

Müasir  üzvi  kimyanın  qarşısında  geniş  imkanlar  durur.  Belə  ki,  indiki  neft 

ehtiyyatları  dünya  əhalisinin  təlabatını  50-100  il  ödəyə  bilər.  Bu  yanacaq  növünü 

əvəzedən  alternativ  yanacaq  növü  tapmaq,  kömürü  maya  yanacağa  çevirmək,  metanol, 

etanoldan  istifadə  etmək,  su  qazından,  sintez  qazından  yanacaq  kimi  istifadə  etmək, 

təbii qazdan alınan polimerlərin sayını, çeşitini çoxaltmaq, xalq təsərrüfatında metalları 

polimerlərlə  əvəzetmək,  süni  və  sintetik  liflərin  keyfiyyətini  yaxşılaşdır-maq  yeni 

növlərini  almaq,  k/t  zərərvericilərinə  qarşı  yeni  dərman  preparatları  sintez  etmək, 

heyvan  və  insanlarda  əmələ  gələn  yeni  xəstəliklərin  qarşısını  almaq  üçün  yeni  dərman 

preparatları sintez etmək və s.  

C 

C 

C 

C 

 

6

 















X

Y

R

Y

X

R

:

:

 

                 



H                                                    

2

O

N



 

                   

  

 

.

.

:

:

X

Y

R

Y

X

R







             

2

3

2

3

3

3

2

1

2

4

Cl

Cl

CH

Cl

H

C

HCl

H

C

Cl

CH













 

 

Yeni  üzvi  tədqiqat  üsulları  ilə  alınan  sintez,  olunan  üzvi  birləşmələrin  quruluşu 

dəqiq öyrənilir və onların daxili quruluşu tam açılır. 

 

Rentgenoskopik,  spektroskopiya,  elektronomikroskopiya,  N.M.R.  (nüvə  maqnit 

rezonansı) və s. yeni üsullarla yeni maddələrin tərkib və quruluşu dəqiq öyrənilmişdir. 

 

Üzvi  reaksiyaların  getmə  şəraiti  nəzəri  əsasları  –  üzvi  birləşmələr  əsasən 

kovalent rabitə hesabına birləşirlər. Bu rabitələr qırmaq üçün bəzən reaksiyalar saatlarla 

davam edir. Məhsulun çıxımı isə 70-80%-dən çox olmur. 

 

Kovalent rabitələrin qırılması aşağıdakı hallarda baş verə bilər: 

1.  Sərbəst radikallara ayrılmaql 

 

 

  

 

Bu cür parçalanma homolitik parçalanma və ya homoliz adlanır. Nəticədə sər-bəst 

radikallar alınır; H

+

, Cl

+

, C

+

H

3

, C

+

2

H

5

 

 

Kovalent  rabitənin  2-ci  paralanma  növü  heterotik  və  ya  qeyri-simmetrik  parça-

lanma adlanır. Bu halda ümumi elektron cütü atomların birinə keçir, nəticədə müsbət və 

mənfi yüklü hissəciklər alınır. 

 

                                                                                                                                        

                                                                    

 

 

 

Hallogen alkillərin duzlarla reaksiyası bu tipdədir. 

2.  Üzvi birləşmələrdə əvəzetmə reaksiyaları aşağıdakı hallarda baş verə bilər: 

a)  Nukleofil əvəzetmə (Sn)-üzvi birləşmənin nüvəsinə mənfi yüklü hissəcik hücum 

edir 

  

 

 

 

b)  Elektrofil əvəzetmə (Se)-nüvəyə  müsbət yüklü hissəcik hücum edir. 

                                                                                                                                               

                                                                               

                                                                                                                 

                                                                                           

                                                                                              

                                                                                                                                                                               

 

 

c) Radikal əvəzlənmə (Sr)-nüvəyə  radikallar 

                                   

                           

  hücum  edir,  nəticədə  sərbəst  radikallar  alınır.  O,  da  öz  növbəsində  prosesə 

qoşulur, zəncirvari reaksiyalar alınır 

 

 

A

B

B

A

B

A





:

 

A  : /  B                                                 

 

A  / :B 

:A

-

 + B

+

 

A

+ 

+ B

-

 : 























X

У

X

Cl

Na

OH

CH

CH

H

O

Na

Cl

CH

CH

X

У

R

У

X

R

2

3

2

3

:

:

:

:

:

 

2

O

N

HO





 

O

H





2

 

 

7

  

 

  Üzvi  birləşmələrdə    sp  (  C≡C  ),  sp

2

 

(  C=C  )  və  sp

3

  (  C-C  )  hibridləşmə  növləri 

vardır. 

   

Üzvi  maddələrin  təbii  mənbələri-üzvi  birləşmələrin  (maddələrin)təbii 

mənbələri aşağıdakılardır: 

1.  Neft ; 

a)  Parafin nefti- Ruminiya, Qroznı, Pensilvaliya (ABŞ) 

b)  Naftenlərlə zəngin olan- Bakı, Kaliforniya. Emba və s. 

c)  Aromatiklərlə zəngin olan-Borno, Sumatra, Perm. 

 

 

 

 

Neftdən 2000-ə qədər maddə alınır. 

2.  Daş kömür- 3000-ə qədər maddə alınır. 

Aşağıdakı fraksiyaları vardır; 

a)  Daş kömür qətranı 

b)  Koks 

c)  Koks qazı 

d)  NH

3

-su 

 

3.  Təbii qaz-90%-dən çox metandır 

4.  Torf 

5.  Ağac 

6.  Heyvan məhsulları 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        

                                    

 

                   Üzvi birləşmələrin təsnifatı – (növləri) 

                                                                    

                                                                                                 

                         

 

Üzvi birləşmələr 

Alitsiklik 

Tsiklik 

 

8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1)  Грандберг И.И. Органическая химия. Москва, «Высшая школа», 1980. 

2)  Баркан Я.Г. Органическая химия. Москва, «Высшая школа», 1980. 

 

9

3)  Шаваров Ю.С. Органическая химия. Москва, Издательства химия, 2002. 

4)  Петров  А.А.,  Трафимов  А.Т.  Органическая  химия.  Санкт  -  Петербург, 

2002. 

5)  Qarayev Ş.F., İmaşev İ.B., Talıbov G.M.Üzvi kimya, Bakı, 2003. 

6)  Məhərrəmov A.M., Məhərrəmov M.M. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007. 

7)  Məhərrəmov A.M.,Allahverdiyev M.Ə. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007. 

 

Mövzu 2: DOYMUŞ KARBOHİDROGENLƏR, QURULUŞU, 

                ALINMASI, XASSƏLƏRİ, TƏTBİQ SAHƏLƏRİ.